Սուրբ Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցի (Հին Ղրիմ)

Սուրբ Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցի;
Հիմնական տվյալներ
Տեսակ	տաճար
Երկիր	Կաղապար:Դրոշավորում/Ուկրաինա, Ռուսաստան
Տեղագրություն	Հին Ղրիմ
Ժառանգության կարգավիճակ	Ուկրաինայի մշակութային ժառանգության օբյեկտ, Ռուսաստանի դաշնային մշակութային ժառանգության օբյեկտ և Ուկրաինայի ազգային նշանակության ճարտարապետական ժառանգություն
	Saint John the Baptist church, Stary Krym Վիքիպահեստում

Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Սուրբ Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցի (այլ կիրառումներ)

Սուրբ Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցի, Հին Ղրիմ քաղաքում գտնվող կրոնական կառույց։ Համակարգում էր Թեոդոսիաում բնակվող առաքելական ղրիմահայության հոգևոր կյանքը^[1], հիմնադրվել է զարգացած միջնադարում։ Ներկայումս ավերակ է, գործել է մինչև 1930 թվականը, հանդիսանում է դաշնային նշանակության հուշարձան։

Անվանում

Սուրհաթի (սուրբ Խաչի կամ Հին Ղրիմի) տարածքում կար վեց քրիստոնեական հայկական եկեղեցի (այդ թվում՝ սուրբ Խաչ վանքը, սուրբ Աննա, սուրբ Աստվածածին, սուրբ Ստեփանոս), որոնցից մինչ օրս պահպանվել է միայն առաջինը։ Գրիգորի Սպասսկին, ով այցելել է Հին Ղրիմ 19-րդ դարի կեսերին, հիշատակում է երկու հունական եկեղեցի, որոնք երկուսն էլ ավերակ են եղել։ Դրանցից մեկը գտնվում էր Ուզբեկ խանի մզկիթից ոչ հեռու և կրում էր Աստվածածնի Վերափոխման անունը, երկրորդը՝ Թազ-Ագարմիշի հարավարևելյան լանջին։ Նրա տեղում մատուռ է կառուցվել Սուրբ Գեորգի Զորավարի պատվին։ Քանի որ Ուզբեկ խանի մզկիթի մոտ հայտնի էին միայն մեկ եկեղեցու ավերակներ՝ նախկին ծխախոտի պահեստի մոտ, ապա, ակնհայտորեն, այն ժամանակ այն կարող էր կրել Աստվածածնի Վերափոխման անունը։

Առաջին անգամ տաճարի ավերակները նշվել են Իվան Լյուտովի հատակագծի վրա 1783 թվականին։ 1892 թվականի իր ուղերձում Արսենի Մարկևիչը նշում է, որ իր տեղեկատուները ծխախոտի պահեստի մոտ եկեղեցի են կանչել Սուրբ Գեորգի։ 1903 թվականին Հին Ղրիմում գտնվող Տավրիական գիտական արխիվային հանձնաժողովի խնդրանքով վերականգնվել են Աստվածածնի Վերափոխման որոշ հունական եկեղեցու ավերակները։ Հավանաբար, ինչ-որ համընկնում է տեղի ունեցել, և ինչ-որ պատճառով նախկին ծխախոտի պահեստի մոտ գտնվող Աստվածածնի Վերափոխման եկեղեցին անվանակոչվել է Հովհաննես Ավետարանիչի անվամբ։ Հետազոտողներից ոչ ոք այլևս չի նշում Հին Ղրիմում գտնվող Սուրբ Հովհաննես Ավետարանիչ հունական եկեղեցու առկայությունը։

Բացի այդ, Գ. Սպասկին նշում է, որ մեկ այլ ավերված Աստվածածնի Վերափոխման ուղղափառ եկեղեցի գտնվում էր նախկին հայկական վանքի տեղում (այն անվանվել էր նաև Աստվածածնի Վերափոխման անունով): Դա նույն անունով եկեղեցին է, որը վերստեղծվել է 1860-1880-ական թվականներին, և այն գոյություն է ունեցել մինչև 1950-ական թվականները, երբ ավերվել է հացի փուռի կառուցման ժամանակ, որն այժմ մասնավոր տնտեսություն է: Այս եկեղեցին կոչվել է Վերափոխման եկեղեցի, պահպանվել է նրա լուսանկարը։ Հետաքրքիր է, որ նոր եկեղեցին կառուցվել է հին տաճարի ավերակների մոտ, որը նախատեսում էին պահպանել։

Պատմություն

Ծխախոտի պահեստին կից եկեղեցին փոքր, միանավ, միաբսիդ բազիլիկ է, որը կառուցվել է 14-րդ դարի երկրորդ կեսին - 15-րդ դարի սկզբին։ Եկեղեցու շուրջը քարե սալերով գերեզման էր, որի վրա երևում էին ինչպես հայերեն, այնպես էլ հունարեն արձանագրություններ։

1986 և 1997 թվականներին Էրմիտաժի գիտական Ոսկե Հորդայի արշավախմբի պեղումները ցույց են տվել, որ եկեղեցին կառուցվել է գերեզմանոցի վրա 13-րդ դարի վերջից մինչև 14-րդ դարի երկրորդ կեսը: Գերեզմանոցի երկարատև աշխատանքը մեկ վայրում հանգեցրեց նրան, որ թաղվածները մի քանի աստիճաններով էին դրված։ Ընդհանուր առմամբ պեղվել է 52 թաղում, որոնցից մի քանիսը պատրաստված են եղել տապանաքարերով պատված քարե տուփերում. Թաղվածներից ոմանք թաղվել են փայտե դագաղներում։ Նրանք բոլորը կողմնորոշվել են՝ գլուխները դեպի արևմուտք, ձեռքերը հենված կոնքի ոսկորների վրա։ Գույքագրումը աղքատ է՝ ուլունքներ, կոճակներ, ականջօղեր, մատանի, թաղման թագերի մնացորդներ, մի քանի մետաղադրամ։ Գտածոներից առանձնանում է արևելյան արկոսոլիումի թաղման բրոնզե կափույրի փականը։

Այժմ բավականին դժվար է որոշել տաճարի ազգային պատկանելությունը, քանի որ այն ունի ինչպես հունական, այնպես էլ հայկական բնորոշ ճարտարապետական առանձնահատկություններ: Ռուսական աշխարհագրական ընկերության հիմնադիրներից Փիթեր Քեփենը, ով երկար տարիներ ապրել և ուսումնասիրել է Ղրիմը, այս եկեղեցին համարել է հունական։ Հիմնական փաստարկը այս կառույցի նմանությունն էր Ղրիմի հունական մյուս եկեղեցիներին։ 1968 թվականին տաճարի մնացորդները հետազոտած հայ փորձագետները պնդում են, որ շենքը պատկանել է իրենց հայրենակիցներին։

Ա.Վ. Գավրիլովը Հին Ղրիմին նվիրված գրքում գրում է, որ եկեղեցու կրոնական պատկանելությունը մնում է քննարկման առարկա: Թերևս սա հունական բյուզանդական տաճար է, որը ճարտարապետական առումով միջանկյալ օղակ է Բալկանների և Ղրիմի ճարտարապետական հուշարձանների միջև: Այդուհանդերձ, այն հայկական տաճար համարելու լուրջ պատճառներ կան։

Եկեղեցու վերջին հնագիտական ուսումնասիրությունը, որն իրականացվել է 1980-ականներին Էրմիտաժի արշավախմբի կողմից՝ Մ. Գ. Կրամարովսկու ղեկավարությամբ, հաստատել է, որ կառույցը պատկանում է գյուղական բյուզանդական եկեղեցիների տիպին։

Ճարտարապետություն

Եկեղեցին փոքր է, դահլիճատիպ, հատակագծով ուղղանկյուն։ Աբսիդը կիսաշրջանաձև է՝ դեպի արևելք դուրս ցցված։ Չափսերը՝ 8,46 × 6,3 մ, արևմտյան պատին կցված է գավիթ՝ 5,0 × 4,0 մ չափերով՝ 29,6 մ² մակերեսով, պատի հաստությունը՝ 0,87 մ։

Պատերի որմնանկարը ժայռապատ է, ճակատային կողմը փորված է կրաշաղախով։ Դռների բացվածքները շրջանակված են պատերի մակերեսից մի փոքր դուրս ցցված սալերով:

Կառույցի բնորոշ առանձնահատկությունը հարավային և արևմտյան երկու հավասարազոր մուտքերի առկայությունն է։ Բավական բարձր տեղակայված փոքր լուսամուտներից բացի, պատերի ստորին մասում կան նաև կամարակապ բացվածքներ՝ մինչև մեջտեղը ծածկված սալիկապատ հատակով։ Այստեղից կարելի է եզրակացնել, որ հատակն ավելի նոր է, իսկ հնագույն հատակի մակարդակը զգալիորեն ցածր է եղել։

Եկեղեցու հիմնական կամարները, ամենայն հավանականությամբ, գլանաձև էին։ Եկեղեցու առաստաղից մնացել էր միայն արկղափայտի հիմքը՝ սրբատաշ քարից կառուցված լայն կամարներ՝ հենված քարե կամարների վրա, իսկ կողիկները՝ կլոր կտրվածքով, կարծես թե դրված կամարների հիմքերի տակ։