Սերգեյ Հարությունով

Սերգեյ Հարությունով
Ծնվել է	հուլիսի 1, 1932(1932-07-01)
Ծննդավայր	Թիֆլիս, ԱԽՖՍՀ, ԽՍՀՄ
Մահացել է	դեկտեմբերի 21, 2023(2023-12-21) (91 տարեկան)
Քաղաքացիություն	ԽՍՀՄ և  Ռուսաստան
Մայրենի լեզու	ռուսերեն
Կրթություն	Մոսկվայի արևելագիտության ինստիտուտ
Կոչում	Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիայի թղթակից-անդամ
Գիտական աստիճան	պատմական գիտությունների դոկտոր
Մասնագիտություն	գիտնական, ազգագրագետ, ազգագրագետ, social anthropologist, հնագետ, պատմաբան և համալսարանի դասախոս
Աշխատատու	Միկլուխո-Մակլայի անվան ազգագրության և մարդաբանության ինստիտուտ և Մոսկվայի պետական համալսարան
Պարգևներ և մրցանակներ
Անդամություն	ԽՍՀՄ գիտությունների ակադեմիա
Կայք	gusaba.ru

Սերգեյ Ալեքսանդրի Հարությունով (Հարությունյան, հուլիսի 1, 1932(1932-07-01), Թիֆլիս, ԱԽՖՍՀ, ԽՍՀՄ - դեկտեմբերի 21, 2023(2023-12-21)), հայ ազգագրագետ։ Պատմական գիտությունների դոկտոր (1970), պրոֆեսոր։ ԽՍՀՄ ԳԱ (1991 թվականից՝ ՌԳԱ), թղթակից անդամ (1990): Մարդաբանների և ազգաբանների համառուսաստանյան միության նախագահ (1990 թվականից)։

Կենսագրություն

Սերգեյ Հարությունովը ծնվել է 1938 թվականի հուլիսի 1-ին Վրաստանի մայրաքաղաք Թիֆլիսում, ծառայողների ընտանիքում։ Հայրը՝ Ալեքսանդր Սերգեյի Հարությունովը, սերում է հայ վաճառականների, գինեգործների և գինու վաճառականների ընտանիքից, որոնք ղարաբաղցի գաղթականներ էին և հավատարիմ էին Հայ առաքելական եկեղեցու դավանանքին։ Մայրը՝ Օլգա Պետրովնա Սալոմոնը, ծագումով ռուս ազնվական ընտանիքից էր, որոնք սերում էին պեչենեգներից և մկրտվել էին 12-րդ դարում Հունգարիայում։ Սերգեյ Հարությունովի էթնիկ ինքնությունը ձևավորվել է դեռ վաղ տարիքում։ Հետագայում հարցազրույցներից մեկում նա ասել է․

Այն գիտակցումը, որ ես հայ եմ, ինձ երբեք չի լքել։

1944 թվականին մահացել են Սերգեյի մայրն ու տատիկը, իսկ հայրը Հայրենական մեծ պատերազմից վերադարձել է կուրացած։ Ինչպես հետագայում հիշում է գիտնականը՝ դա անհավանական դժվարությունների պահ է եղել իր կյանքում հրեշավոր շրջադարձային պահ, երբ նա հասկացել է, որ հանկարծ, մեկ գիշերվա ընթացքում ինքը չափահաս է դարձել։ Սակայն Հարությունովը այդ ժամանակ է գիտակցել, որ իր կոչումը արևելագիտությունն է, որի ընտրության հարցում յուրահատուկ խթան է հանդիսացել մորաքույր Սոնյայի տեղափոխությունը Թբիլիսի։ Նախկին հեռընթաց նավարկության կապիտանի այրին իր հետ բերել է ամուսնու գնած ճապոնական շատ իրեր։ Այդ ամենը տեսնելուց հետո Հարությունովը կատարել է իր ընտրությունը։

Դպրոցն ավարտելուց հետո Սերգեյ Հարությունովը 1950 թվականին ընդունվել է Մոսկվայի արևելագիտության ինստիտուտի ճապոնական բաժինը։ 1954 թվականին ինստիտուտը գերազանցությամբ ավարտելուց հետո ընդունվել է Ազգագրության ինստիտուտի ասպիրանտուրա։ 1956 թվականից Ճշգրիտ մեխանիկայի և հաշվիչ տեխնիկայի ինստիտուտում զբաղվել է ռուս-ճապոնական ալգորիթմի թարգմանությամբ։

1957 թվականին, Մոսկվայում Երիտասարդության և ուսանողների VI համաշխարհային փառատոնից հետո, Հարությունովը միացել է Մաքսիմ Լևինի Չուկոտկայի արշավախմբին, որտեղ աշխատել է մինչև 1987 թվականը, ազգագրական աշխատանք է կատարել Ռուսաստանի Ծայր Հյուսիսում, Ճապոնիայում, Վիետնամում, Հնդկաստանում։ Արշավախմբի շրջանակներում աշխատանքի ընթացքում հետազոտողը մշակել է հարպուն ծայրերի տիպաբանական սխեման, որոնցից հազարից ավելին հայտնաբերվել են երկու հին դամբարանատեղիներում։ Հարությունովը դրանք բաժանել է խմբերի` բացահայտելով դրանց առաջացումը և համատեղելիությունը, և եզրակացրեց, որ դրանք եղել են, ինչպես են դրանք կապված բնակչության ժամանակագրության, էկոլոգիայի և ցեղային կառուցվածքի հետ։ Հետագայում, արշավախմբի ընթացքում ձեռք բերված տվյալների հիման վրա գրվել են «Ուելենսկի դամբարանատեղի» (1969) և «Էկվենսկի դամբարանատեղի» (1975) աշխատությունները։

1962 թվականին Մ. Գ. Լեվինի ղեկավարությամբ Հարությունովը պաշտպանել է «Հին Արևելաասիական և այների կոմպոնենտները ճապոնացիների էթնոգենեզում» թեկնածուական ատենախոսությունը։

1968 թվականը նշանավորվել է Հարությունովի «Ճապոնացիների ժամանակակից կենցաղը» գրքի լույս ընծայմամբ, որտեղ ազգագրական ծավալուն նյութի հիման վրա բացահայտվել են ավանդական և այսպես կոչված միջազգային մշակույթների փոխազդեցության օրինաչափությունները։ 1969 թվականին Գ. Ե. Սվետլովի հետ համատեղ հրատարակվել է «Ճապոնիայի հին և նոր աստվածները» գիրքը, իսկ 1970 թվականին Հարությունովը պաշտպանել է «Փոփոխության և զարգացման գործընթացները ճապոնական ժամանակակից կենցաղային մշակույթում» դոկտորական ատենախոսությունը։ Իր կյանքի այդ շրջանում նա կազմակերպել է մի շարք արշավախմբեր՝ Պեչորա, Օբ և Ենիսեյ, Ճապոնիա, Հայաստան և Հնդկաստան։ Չնայած այն հանգամանքին, որ Հարությունովը շատ հազվադեպ է վերադարձել բազկաթոռային կենսակերպին, հենց այդ ժամանակ առաջացել է նրա առաջ քաշած հասկացություններից ամենահայտնին՝ էթնոսի տեղեկատվական տեսությունը։ Այն առաջին անգամ ձևակերպվել է Նիկոլայ Չեբոկսարովի հետ համատեղ գրված «Տեղեկատվության փոխանցումը որպես մարդկության էթնո-սոցիալական և կենսաբանական խմբերի գոյության մեխանիզմ» հոդվածում, որը հրապարակվել է 1972 թվականին «Ռասաներ և ժողովուրդներ» ամսագրում։

1972 թվականից ազգագրության հատուկ դասախոսություններ է կարդում նաև Երևանի պետական համալսարանում։ 1976, 1978, 1982, 1984, 1988 թվականներին Երևանի պետական համալսարանի գիտարշավախմբի կազմում ազգագրական ուսումնասիրություններ է կատարել Հայաստանում։

1960-ականների կեսերին երիտասարդ արևելագետը մասնագիտական սերտ հարաբերություններ էր հաստատել իր հայ գործընկերների հետ։ Հետագա տարիների ընթացքում այդ հարաբերությունները խորացան ու զարգացան։ Այդ առիթով Հարությունովն ասել է․

Ես համոզված եմ, որ վրացի և հայ մտավորականները միաժամանակ ռուս մտավորականներ էին, այլ ոչ թե ռուսական։ Մեր մշակութային ողբերգությունը հենց այդ հասկացությունների տարանջատման մեջ է։

Նրա գրչին են պատկանում տասնյակ աշխատություններ՝ նվիրված Կովկասի խնդիրներին ընդհանրապես և հայ ազգի մշակույթին մասնավորապես։

1980-ական թվականներին շարունակվել են երկարատև արշավախմբերի արդյունքների հրապարակումները։ Հայագիտական ուսումնասիրությունների հիման վրա 1983 թվականին Էդուարդ Մարգարյանի, Յուրի Մկրտումյանի և համալիր հետազոտության մյուս մասնակիցների համահեղինակությամբ լույս է տեսել «Կենսապահովման և էթնոսի մշակույթը» մենագրությունը։ Հարությունովը հանդես է եկել որպես խմբագիր և համահեղինակ Հարավային Ասիայի ժողովուրդների էթնոգենեզի և էթնիկ պատմության վերաբերյալ նյութերի ժողովածուների, որոնք ներառում էին եզակի տվյալներ հնդկական և խորհրդային արշավախմբերից՝ «Հարավային Ասիայի ժամանակակից բնակչության ձևավորման ակունքները» և «Հարավային Ասիայի ժողովուրդների ծագումը և էթնիկ պատմությունը»։ 1984 թվականի մարտին Հարությունովը Օսակայում կայացած կոնֆերանսում ելույթ է ունեցել Ճապոնիայում և Հայաստանում ուրբանիզացիայի գործընթացների զուգահեռների մասին զեկուցմամբ, որը ճապոներեն տպագրվել է «Տոսիկի-նո-Բումմեյգակու» գրքում («Ուրբանիզացիայի մշակութաբանություն», Տոկիո, 1985)։ Չորս տարի անց լույս է տեսել «Ժողովուրդներ և մշակույթներ» մենագրությունը, որը մանրամասն նկարագրում է մեկ այլ կարևոր ընդհանուր մշակութային օրինաչափություն՝ տարածքային կայունությունը, որը հիմնված էր Ճապոնիայի մշակութային տարածքների լեզվաբանական, հնագիտական և ազգագրական ուսումնասիրությունների նյութերի վրա։ 2000 թվականին Միացյալ Նահանգներում հրատարակվել է «Ժողովուրդներ և մշակույթներ» գիրքը վերմշակված և լրացված տարբերակով «Մշակույթները, ավանդույթները և դրանց զարգացումը և փոխազդեցությունը» վերնագրով («The Edwin Mellen Press», Lewiston — Queenston — Lampeter)։

Հեռանալով ճապոնական թեմայից և շրջվելով դեպի Կովկաս՝ Հարությունովը 1985 թվականից Ն. Ն. Միկլուխո-Մակլայի անվան Ազգաբանության և մարդաբանության ինստիտուտի Կովկասի բաժնի վարիչը։ 1990 թվականի դեկտեմբերի 15-ին ընտրվել է ԽՍՀՄ ԳԱ թղթակից անդամ պատմության բաժնում («ընդհանուր պատմություն» մասնագիտացմամբ)։ 1991-1997 թվականներին եղել է ՌԴ ԳԱ պատմության բաժամունքի ակադեմիկոս-քարտուղարի տեղակալը:Հարությունովը եղել է Ռուսաստանի Ազգաբանության և մարդաբանության ասոցիացիայի առաջին նախագահը (1990-1994)։ 2003 թվականի նոյեմբերին Հարությունովը, համագործակցելով Կովկասի ժողովուրդների միջազգային հետազոտական ինստիտուտի հետ, կազմակերպել և անցկացրել է Կովկասագիտության կոնգրեսը Նախաբինոյում։ Այս կոնգրեսում հնարավոր եղավ հավաքել հարյուրից ավելի ազգագրագետների, սոցիոլոգների, կրոնագետների Հյուսիսային և Հարավային Կովկասի բոլոր տարածաշրջաններից և ավելի քան 30 հյուրեր հեռավոր արտասահմանից։ Այդ աշխատանքներին մասնակցել են նաև Մոսկվայի և Պետերբուրգի տասնյակ գիտնականներ։

Համացանցում գիտնականի կեղծանունը (մականունը) gusaba է, որը ճապոներենից թարգմանաբար նշանակում է «հիմարության կառքը քաշող»։

Անդամակցություն

• Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիայի պատմա-բանասիրական գիտությունների ամբիոնի անդամ
• ՀՀ ԳԱԱ արտասահմանյան անդամ

Աշխատություններ

Հեղինակ է «Ճապոնացիների ժամանակակից կենցաղը», ռուսերեն, 1968 թվականին, «Սառուցյալ օվկիանոսի ափերի մոտ», ռուսերեն, 1984 թվականին, «Ժողովուրդներ և մշակույթներ. զարգացում և փոխազդեցություն», ռուսերեն, 1989 թվականին, և այլ երկերի։ 1983 թվականին Երևանում նրա հեղինակակությամբ և խմբագրությամբ հրատարակվել է «Կենսաապահովության մշակույթը և էթնոսը» աշխատությունը։ 1972 թվականից ազգագրության հատուկ դասախոսություններ է կարդում նաև Երևանի պետական համալսարանում։

Սերգեյ Հարությունովը հեղինակ է 490-ից ավելի գիտական հրատարակությունների, այդ թվում` 15 մենագրություն (անհատական և համահեղինակությամբ)։

• Современный быт японцев. М., 1968.
• Старые и новые боги Японии. М., 1968. (Գ. Սվետլովի հետ համատեղ). Пер. на польский яз.: Starzy i nowi bogowie Japonii. Warszawa, 1973.
• Древние культуры азиатских эскимосов. М., 1969. (Դ. Սերգեևի հետ համատեղ).
• Проблемы этнической истории Берингоморья. М., 1975. (Դ. Սերգեևի հետ համատեղ).
• Этнография питания народов стран Зарубежной Азии. М., 1981. Отв. ред.
• «Китовая аллея». Древности островов пролива Сенявина. М. 1982 (Իգոր Կորպնիկի և Միխայիլ Չլենովի հետ համատեղ)
• Культура жизнеобеспечения и этнос. Ереван, 1983. (Էդուարդ Մարգարյանի հետ համատեղ).
• У берегов Ледовитого океана. М., 1984.
• Святые реликвии: миф и действительность. М., 1987. (Ն. Ժուկովսկու հետ համատեղ).
• В краю гор, садов и виноградников. М., 1987. (Վ. Կոբիչևի հետ համատեղ).
• Народы и культуры: развитие и взаимодействие. М., 1989.
• Япония: народ и культура. М., 1991. (Ռոզա Շոտաևնայի հետ համատեղ).
• Древнейший народ Японии: судьбы племени айнов. М., 1992. (Վ. Շչեբենկովի հետ համատեղ).
• Народы Кавказа. Антропология, лингвистика, хозяйство. М., 1994 (Մ. Աբդուշելիշվիլու, Բ. Կալոևի հետ համատեղ)
• Культуры, традиции, их развитие и взаимодействие. Люистон, 2002. Изд-во Эдвин Меллен Пресс.
• Культурная антропология. М.: Весь мир, 2004. (Ս. Ռիժակովի հետ համատեղ).
• Силуэты этничности на цивилизационном фоне. М.: ИНФРА-М, 2012.

Ընտանիք

• Հայր՝ Ալեքսանդր Սերգեևիչ Հարությունով, ինժեներ։
• Մայր` Օլգա Պետրովնա Սողոմոն, միկրոբիոլոգ։
• Կին`Նատալյա Լվովնա Ժուկովսկայա, ազգագրագետ։

Գրականություն

• Научная элита. Кто есть кто в Российской Академии наук. М., 1993;
• Современное кавказоведение. Справочник персоналий. Ростов н/Д, 1999;
• Список основных трудов С. А. Арутюнова // Этнографическое обозрение. 2002. № 2;
• Константин Леонардович Банников С. А. Арутюнов (к 70-летию со дня рождения) // Культурологические исследования в Сибири. 2003. № 1.
• Арутюнов, Сергей Александрович / Константин Леонардович Банников // Анкилоз — Банка. — М. : Большая российская энциклопедия, 2005. — С. 296—297. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 2). — ISBN 5-85270-330-3.
• Владислав Никанорович Горегляд Рец. на кн.: Арутюнов С. А. и Светлов Г. Е. Старые и новые боги Японии. М., «Наука», 1968. 199 с. — Народы Азии и Африки, 1969, № 5. — С. 192—195.

Արտաքին հղումներ

• «Էթնոգրաֆիան մարդկությանը սովորեցնում է»
• Էթնիկ հակամարտությունները Ռուսաստանում