Սերբական սովորույթներ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Սերբերը ազգային տարազներով

Սերբական սովորույթներ, սերբերի ապրելակերպի օրինաչափություններ և նրանց միջև փոխհարաբերություններ, որոնցով սերբերը տարբերվում են այլ ժողովուրդներից։ Սերբական սովորույթները լինելով սլավոնական, իրենց մեջ ներառել են նաև որոշ բալկանյան և թրակիական ծեսեր։ Սերբական սովորույթների առանձնահատկություններից է ընդհանուր առմամբ սերբական ուղղափառ եկեղեցու խիստ ազդեցությունը, որն ընդունել է մեծ թվով նախաքրիստոնեական ծեսեր։ Այդ կապակցությամբ շատ սերբեր չեն տարանջատում ժողովրդական և եկեղեցական ավանդույթները՝ դրանք համարելով մեկ ամբողջություն։

Խաչի փառաբանում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սլավայի (Փառքի) կալաչ և կոլիվո

Սերբ ժողովրդի ժողովրդական, մշակութային և կրոնական կյանքի կենտրոնական տեղերից մեկը զբաղեցնում է «Խաչի փառաբանում» տոնը։ Սերբերը (Սլավան) համարում են իրենց մշակույթի առանձնահատկություններից մեկը։ Խաչի փառքաբանումը կամ պարզապես փառաբանումը ընտանեկան սրբի տոն է։ Յուրաքանչյուր ընտանիք ունի իր սուրբ հովանավորը, որի հիշատակի օրը դառնում է Խաչի փառաբանման օր։ Սուրբը ժառանգվում է որդիներին ընտանիքի ղեկավարից, սովորաբար հորից։ Դուստրերը ժառանգում են Սլավան, եթե մնում են ընտանիքում, իսկ ամուսնացած կանայք սովորաբար նշում են ամուսնու Սլավան։ Եթե որդու ընտանիքը տեղափոխվում է տնից հեռու, ապա հոր թույլտվությամբ որդին կարող է Սլավան նշել իր տանը։ Այլապես, քանի դեռ հայրը կենդանի է, որդիները Սլավան նշում են հայրական տանը։

Գոյություն ունի նաև համաժողովրդական Սլավա` Սավինդան, որը սերբ ժողովուրդը տոնում է սուրբ Սավա Սերբացու օրը` մի ընտանիքի նման, բոլորը միասին։

Սերբական ժողովներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ժողովրդական, տիրունական և եկեղեցական ժողովները կամ հավաքները (սոբոր, սինոդ) սերբ ժողովրդի հին ավանդույթ է։ Ժողովները հավանական է առաջացել են ցեղերի հավաքներից, որոնք ներկայացնում էին հին ժամանակների հասարակական կյանքի մի ձև։ Հնում առավել կարևոր են եղել տիրունական ժողովները։ Այդ ժողովներում թագավորներ էին ընտրում, պետական և եկեղեցական կարգեր էին հաստատում։ Ժողովի հրավիրման նախաձեռնությունը պատկանում էր տիրակալին։ Ժողովներում լուծվում էին պատերազմի և խաղաղության հարցեր։ Ցար Դուշանի ժամանակներից սկսած ժողովներ սկսեցին հրավիրել պետական օրենքները կարդալու համար։

Ժողովներ կանչվում էին նաև տոնական օրերին։ Այս օրերին մատուցվում էր տոնական եկեղեցական ծառայություն, տեղի էին ունենում շփումներ, նորությունների փոխանակում, առևտուր էր գնում։ Նման հավաքները կոչվում էին պանաջուր։ Պանաջուրերը կարող էին տևել մեկ-երկու օրից մինչև տասից տասնհինգ օր, ընդ որում, իշխանությունները կատարման կարգ ու կանոնին հետևում էին։ Թուրքական տիրապետության ժամանակ նրանք ստացան վաշար, կամ սայամ անվանումը։

Նախկինում ժողովներին մարդիկ գալիս էին ազգային տարազներով, կերուխում էին անում (гулянка), երգում, նվագում էին ժողովրդական գործիքների վրա, կոլո էին պարում։

Մեռելոցներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մեռելոց Սերբիայում, 1914 և 1918 թվականների միջև

Մեռելոցներ (սերբ.՝ задушнице), Սերբերի ժողովրդական օրացույցում հիշատակի օրեր։

Այդպիսի օրերի քանակը տարբեր է տարբեր տարածաշրջաններում։ Դրանք ընդհանուր առմամբ տասից ավել են։ Հիմնականները, որը նշվում է գրեթե ամենուր կարելի է համարել.

  1. ձմեռային մեռելոց (սերբ.՝ зимске задушнице, отварне задушнице ռուս.՝ Мясопустная суббота) - բարեկենդանից առաջ մսի պահքի շաբաթ
  2. ամառային մեռելոցներ նվիրված Համբարձման տոնին (Շումադիայում` Սպասովդանսկե զադուշնիցե, ռուս.՝ Вознесеньев день), Երրորդությանը (սերբ.՝ тројичке, духовске, отворне задушнице, Լեսկովացում` սերբ.՝ пресветска задушница), կամ Նիկոլա Վեշնիին (Վրանե սերբ.՝ Врањски обичаји и веровања, լետի զադուշնիցե)
  3. աշնանային մեռելոցներ, լինում են շաբաթ (Дмитриевская суббота) Դմիտրիի օրից առաջ, հոկտեմբերի 26-ին, հազվադեպ դրանից հետո (սերբ.՝ митровске задушнице, затворне задушнице) կամ շաբաթ Միխաիլի օրից առաջ, նոյեմբերի 7-ին (սերբ.՝ михољске задушнице

Այդ երեք մեռելոցներից յուրաքանչյուրը կարող է այս կամ այն տարածաշրջանում համարվել գլխավոր մեռելոց։

Օրացուցային հիշատակի օրերի թվում կարող են ընդգրկվել նաև Ավագ ուրբաթ և կիրակի, երկուշաբթի Ֆոմինի շաբաթ (սերբ.՝ УУскрс за мртве, Ускрс покојника, Побусани понедељак), որոշ տեղերում նաև Մեծ պահքի երկրորդ, երրորդ եւ չորրորդ կիրակի, Ավագ հինգշաբթի ( Զատիկի շաբաթվա մեջ)։ Սերբերն ամբողջ շաբաթը, որը նախորդում է Մասլենիցային, համարում են հոգեհանգստյան. կոչվում է սերբ.՝ задушна недеља։

Սերբիայում օրացուցային հոգեհանգիստները նշվում են շաբաթ կամ ուրբաթ օրը, որը որպես պահքի օր, ավելի համապատասխան է համարվում (օրինակ, Լևչեում և Տեմնիչում, Խոմոլում և այլն)։ Հաճախ հիշատակի արարողությունները սկսվում են երեկոյան, իսկ ավարտվում են հաջորդ օրվա առավոտյան[1]։

Բոժիչ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Խարույկի վրա բադնյակի այրում Սուրբ Սավվայի տաճարի մոտ, Բելգրադում

Բոժիչ (սերբ.՝ Божић, ռուս.՝ Коляда, Ծնունդ) կենտրոնական տեղ է զբաղեցնում ձմեռային մաքրման ցիկլում։ Բոժիչը սերբերի և չեռնոգորցիների ամենասիրելի տոնն է։ Դրան պատրաստվել սկսում են նախապես` Նիկողայոս ձմեռայինից (սերբ.՝ Никољдан, Зимски свети Никола)։ Բոժիչի նախօրեին նշում են «Բադնի դան» (Ճրագալույց), այսինքն ՝ տոնական բադնյակի ծննդյան օր։

Երեկոյան, տոնական ընթրիքից առաջ տան տերը բադնյակը ծղոտների հետ միասին բերում է տուն, դնում է կրակի մոտ, իսկ տանտիրուհին նրա վրա ցորեն է շաղ տալիս։ Որից հետո բադնյակը համբուրում են ընտանիքի բոլոր անդամները, առատորեն մեղր են քսում և դրա օգնությամբ բորբոքում են ընտանեկան օջախը։ Ճյուղը պետք է այրվի ողջ տոնի ընթացքում։ Այդ կրակը նաև կոչվում է բադնյակ կամ բադնեդանսկա վատռա։ Այդ երեկո կաղնու ճյուղեր են այրում նաեւ սերբական քաղաքների ու գյուղերի հրապարակներում։ Դա ծիսական այրում է, որը նշանակում է, որ անցում է կատարվում նոր օրացուցային շրջափուլին, նոր ժամանակային պարույրին։

Այդ երեկո կանայք պատրաստում են Սուրբ Ծննդյան կարկանդակ և պահքի ուտեստներ։ Սովորաբար գլխավոր ուտեստը հանդիսանում է ծածանը կամ այլ` գետի մեծ ձուկ։ Տոնակատարությունից առաջ, գիշերը, ընտանիքներն աղոթում են, երգում են «Ծնունդը քո» տրոպար  (հուն․՝ τροπάριον) ծիսական երգը, միմյանց ճրագալույցն (сочельник) են շնորհավորում և հավաքվում են սեղանի շուրջ ընթրելու։ Ծննդյան ճրագալույցի սեղանի շուրջ, որպես կանոն, հավաքվում է ամբողջ ընտանիքը։

Մութն ընկնելուն պես երիտասարդները գնում են տնից տուն կոլյադա անելու (կախարդել), կալյադներ երգելով և տարբեր կախարդական գործողություններ անելով, որոնք գալիք տարում կբերեն բարեկեցություն, բերք ու առողջություն։ Կալյադումն ավելի շատ պահպանվել է արևելյան և հարավային Սերբիայում։

Չեսնիցա պոկելը (տոնական հաց)

Սուրբ ծննդյան ծառայությունից սերբերը տուն են բերում պրոսֆորաներ (հին հունարեն` προσφορά) ն ամբողջ օրը միմյանց ողջունում են «Քրիստոսը ծնվել է» - «Հիրավի ծնվել է!» խոսքերով։ Առավոտյան, եկեղեցու զանգերի առաջին հնչյունից հետո սկսում են չեսնիցա (Содовый хлеб) թխել։ Չեսնիցան կլոր ծիսական հաց է, որը պատրաստված է առանց թթխմորի, սպիտակ ալյուրից, երբեմն երեք աղբյուրներից  վերցված ջրով։ Չեսնիցա բառը թարգմանաբար` սերբերեն նշանակում է «մի կտոր երջանկություն» ("чест" — կտոր եւ "срећа" — երջանկություն)։ Չեսնիցան կտորների է բաժանվում եւ բաժանվում է սուրբ Ծնունդին հավաքված հյուրերին։ Օրվա երկրորդ կեսը նվիրվում է ընկերներին այցելություններին, պարերին, երգերին ու կերուխումի միջոցառումներին։ Հյուրերը սուրբ ծննդյան ճաշի համար հավաքվում են հյուրասենյակում կամ ծածկապատշգամբում, որտեղ տանտիրուհին հյուրերին հյուրասիրում է տաք ռակիյա (սերբ.` ракија), պանիր և մրգեր։ Սուրբ ծնունդի ճաշի գլխավոր ուտեստը շամփուրով տապակած սուրբ խոզուկն է (սերբ.՝ печеница

Պոլազնիկ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պոլազնիկ (սերբ.՝ Полажајник, полаженик, походник), Սուրբ ծնունդի առավոտյան առաջին հյուրը։ Համարվում էր, որ կախված նրանից, ով է լինելու այդ առավոտյան առաջին հյուրը, այդպիսին էլ տարին է լինելու։ Ուստի Պոլազնիկի նկատմամբ առանձնահատուկ վերաբերմունք է եղել. նրան անվանում են «աստվածային հյուր», ընկալում են որպես նախնիների սուրհանդակ, նա կապող օղակ է «այս և այն» աշխարհների միջև։ Հավատում են, որ երջանկությունը կշրջանցի այն տունը, որտեղ պոլազնիկ չի այցելի[2][3]։

Տուն մտնելով պոլազնիկը տան տերերի հետ փոխանակվում է ողջույններով, որից հետո նրան հյուրասիրում էին և նստեցնում էին օջախի մոտ։ Պոլազնիկը (կամ տան տերը մինչ նրա ժամանումը) բադնյակի ճյուղը շարժում է օջախում, որպեսզի գործերն առաջ գնան և տանը բարեկեցություն և գյուղատնտեսությանը բարիք բերի (Շումադիյա), իր հետ բերած ճյուղով ածուխներին է հարվածում, փորձելով հնարավորինս շատ կայծ առաջացնել թակոցներով, և միաժամանակ բարեմաղթանքներ ասելով.

Որքան կայծ, այնքան ոչխար, գումար, երեխա, անասուն, գառներ, խոզեր, մեղուներ։ 
- «Колико варница, толико оваца, новаца, чељади, говеди, ягњади, крмака, трмака»

Պոլազնիկին ծածկում են սպիտակ բրդյա տնական հյուսված գորգով։ Դա արվում է, որ կաթի մեջ հաստ շերտով սերուցք լինի, ապա նրան նստեցնում են եռոտանի աթոռի վրա, բայց պոլազնիկը դեռ չնստած, տանտիրուհին նրա տակից աթոռը քաշում է, և պոլազնիկն ընկնում է։ Դա արվում է այն բանի համար, որ բոլոր գիշատիչ թռչունները սատկեն։ Այլ բացատրությունների համաձայն, պոլազնիկն այդպիսով «տունը մեխում է երջանկությամբ»։ Պոլազնիկը մի բարձր տեղ խրում է սալորի ճյուղը, ցանկանալով, որպեսզի բոլոր ցանած բույսերն աճեն նույնքան բարձր։ Որպեսզի կանեփը բարձր աճի, տանիքի ձողից (жердь) կախում են պոլազնիկի կաշվե կոշիկի աջ ոտնամանը[4]։

Պոլազնիկ-կենդանի[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Որոշ դեպքերում առավել ընդունելի է համարվել պոլազնիկ-կենդանին։ Դա կարող էր լինել եզ, ձի, կով, խոզ, ոչխար, աքաղաղ։ Երբեմն նախապատվությունը տրվում էր երիտասարդ կենդանուն, հատկապես հորթին և գառին։ Կենդանուն տուն էին բերում, երեք անգամ սեղանի շուրջ պտտացնում էին եւ «հյուրասիրում»։ Սերբիայում եզին կալաչ էին «նվիրում» կամ բերքից ծաղկեպսակ էին կոտոշներին դնում։

Պոլազնիլ տերմինը բաղկացած է երեք մասից. նախածանցից, лаж արմատ եւ ник վերջածանցից։ лаж կամ лаз արմատը հանդիպում է նաև այլ սլավոնական էթնոսների մոտ. ռուսների лазина, որ նշանակում է մարգագետին, որը «մաքրված է հացահատիկի ցանքսի համար», լեհերենում` iaz - «[...] արոտավայր, ցածր ճահճային տեղ, գերաճած թփերի արանքում այրված վարելահող»։ Սերբերենում եւ խորվաթերենում - лаж - «արահետ, փոքր դաշտ լեռների մեջ, անտառի մաս, որը ծառերից ազատած է» և այլն։ Բոլոր սլավոնական լեզուներում այս տերմինը հողի մշակման հետ է կապված։ Այդ ծանր աշխատանքը կենդանիների միջոցով էր արվում և դրանով է բացատրվում, որ շատ դեպքերում պոլազնիկը կենդանի է, որին առաջինն են ընտանեկան օջախ մտցնում[5]։

Սավինդան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սուրբ Սավվայի տաճար

Սավինդանը (ռուս.՝ День святого Саввы) զուտ սերբական տոն է։ Ուղղափառ այլ ժողովուրդներ (հույներ, բուլղարացիներ, ռուսներ) նշում են այն սրբի ծննդյան օրը, որի անունով մկրտվել է ընտանիքի այս կամ այն անդամը։ Այդ պատճառով կախված ընտանիքի անդամների թվից, նույնքան տոն է լինում ընտանիքում։ Սակայն ծնունդներ տոնելը ոչ մի կապ չունի սերբական Սավինդանի հետ։ Սերբական Սավան խիստ կարևոր ընտանեկան տոն է և այն տոնվում է տարվա մեջ մեկ անգամ, որի ժամանակ ներկա են լինում ընտանիքի բոլոր անդամները։ Տոնակատարությանը պատրաստվում են մի քանի օր, նույնիսկ շաբաթներ շարունակ (սպիտակեցնում են պատերը և առաստաղը, բնակարանը մաքրում են, անհրաժեշտ պարագաների գնումներ կատարում)[6]։

Սավինդանը Սերբիայում նշվում է հունվարի 27-ին։ Ռուսական ուղղափառ եկեղեցին Սուրբ Սավվայի հիշատակը հարգում է երկու օր առաջ` 25 (հունվարի) 12։ Սուրբ Սավվան ամենաերկրպագելի սերբ սուրբն է, ավտոկեֆալյան Սերբական ուղղափառ եկեղեցու հիմնադիրը։

Սուրբ Սավվայի խոնարհման Ռուսական և Սերբական եկեղեցիների տարբեր ժամկետները բացատրվում է նրանով, որ ժամկետները սահմանվել են տարբեր հետազոտողների կողմից։ Սուրբ Սավվայի կենսագիրների կողմից նրա հիվանդության և վերջնական հանգստի նկարագրությունից հետևում է, որ նա կիրակի օրն է մահացել։ Իսկ թե ո՞ր ամսվա, որ թվի և որ տարվա, չեն հիշատակվում։ Տեղադրման ամսաթվի վերականգնմամբ զբաղվել են մի շարք հայտնի գիտնականներ։ Սուրբ Սավայի տոնակատարության մասին հիշատակվում է հունվարի 12-ին, որը գտնվել ХV դարի սկզբին` 1401 թվականին գրած ձեռագիր Ավետարանում, որն այժմ գտնվում է Մոսկվայի Ռումյանցևի թանգարանում։ Այսօրվա դրությամբ, դա այդ ամսաթվի առավել վաղ հայտնի հիշատակումն է։ Միևնույն ժամանակ, պրոֆեսոր Անաստասիևիչը համոզիչ կերպով ապացուցում է, որ սուրբ Սավվան մահացել է 1236 թվականի հունվարի 13-ին։ Բայց դեռ թագավոր Վլադիսլավի ժամանակներում, սուրբ Սավվայի մահից հետո նրան ոգեկոչումը և ծառայության մատուցումը նշվում է հունվար 14-ը։ Պրոֆեսոր Անաստասիևիչի կարծիքով դա պայմանավորված է նրանով, որ Սերբական Եկեղեցին ցանկացել է ունենալ սուրբ Սավվայի ամբողջական, առանձին ծառայություն, իսկ դա չէր կարող լինել հունվարի 13-ին, քանի որ ըստ Եվերգետիդյան Տիպիկոնի, որը այն ժամանակ օգտագործվել է Սերբիայում, Աստվածհայտնության տոնակատարությունները (Попразднство) ունեցել են վեց, ոչ թե յոթ օր, և նրան հարգանքի տուրքի մատուցումը ընկել է հունվարի 13-ին, այլ ոչ թե հունվարի 14-ին։ Սրբի տոնակատարությունը, որի հիշատակի հարգանքը ընկնում է այդ օրը, չի կարող ունենալ առանձին ծառայություն, և որպեսզի սուրբ Սավվային այդ ծառայությունը մատուցվեր, ամսաթիվը տեղափոխվել էր հունվարի 14-ին։

Սերբերի համար սուրբ Սավվան համարվում է գայլերի հովանավոր ու պաշտպան։ «Իր» օրը, ըստ ժողովրդական հավատալիքների, նա բարձրանում է տանձենու վրա, հրավիրում է գայլերին, հյուրասիրում է նրանց և բաշխում է, թե տարվա ընթացքում ում անասուններն են դառնալու նրանց զոհը։ Սուրբը նաև համարվել է կարկտաբեր ամպերի տերը։ Երբ ամպ էր մոտենում, նրան դիմում էին խնդրելով «գյուղից հեռացրու քո տավարներին»։

Այս ավանդույթը սերբերը խնամքով պահպանել են իրենց պատմության ողջ ընթացքում և նույնիսկ թուրքական լծի տակ եղած ժամանակներում, Առաջին համաշխարհային պատերազմի և կոմունիստական աթեիստական ժամանակների միջով հասցրել են մեր օրերը[7][8]։

1830 թվականին սուրբ Սավվան հայտարարվել է դպրոցների հովանավոր։ Այդ ժամանակից ի վեր Սավինդանը նշվում է որպես դպրոցական «Սլավա» Սերբիայի և Սերբական Հանրապետության բոլոր դպրոցներում, և դպրոցականների համար հանգստյան օր է։ Սուրբ Սավվայի տաճարում Սերբական Ուղղափառ եկեղեցու Պատրիարքն այդ օրը պատարագ է մատուցում։ Իսկ սուրբ Սավվայի բելգրադյան կենտրոնում անցկացվում են տոնական միջոցառումներ, որտեղ Լուսավորության նախարարությունը սուրբ Սավվայի անվան մրցանակներ է հանձնում աշակերտներին, ուսանողներին, մանկավարժներին, դասախոսներին և հասարակական գործիչներին, ովքեր Սերբիայում մեծ ներդրում ունեն կրթության և դաստիարակության գործում։ Այնտեղ էլ անցկացվում է տոնական համերգ։

Հարության տոն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Զատիկի գլխավոր խորհրդանիշը` ներկած ձուն
Պարեցներ, սերբական Զատիկի կալաչներ (բոքոն)

Վոսկրես (սերբ.՝ Васкрс, Ускрс, Великден, ռուս.՝ Пасха, Велик день) հնագույն քրիստոնեական տոներից է, բայց պահպանում նաև նախաքրիստոնեական տարրեր, թեև ժողովրդական ծեսերը ոչ այնքան արտահայտված են, ինչպես գարուն-ամառ տարեկան ցիկլի այլ տոնական սովորույթներում է։

Սերբական Զատիկի Գլխավոր խորհրդանիշը ներկած ձվերն են, որոնք տալիս են միմյանց, հյուրասիրում են իրենց հյուրերին։ Երեխաները կազմակերպում են յուրօրինակ մրցույթներ («բիտկի»), ձվերը կոտրելով։ Ամենաամուր ձուն ամբողջ տարի պահում են տանը, այն ընտանեկան օջախի խորհրդանիշ է, թալիսման (սերբ.՝ чувар куче)։ Զատկի ձվի կճեպները գետն էին նետում։

Որոշ վայրերում, մասնավորապես Մոսկվայի Լեսկովացում (հյուսիսային սերբեր), ի նշան խաչված Քրիստոսի սգո, զատիկի ձուն ներկել են ոչ թե կարմիր, այլ, սև, առանց որևէ նկարի, և այդ ձվերը կոչվում էին կուսակրոն (մոնախ)։

Առ այսօր պահպանվել է զատիկի ձուն մրջնաբնի մեջ դնելու սովորույթը, քանի որ համարվում է, որ դա ընտանիքին բերում է հաջողություն և բարգավաճում։ Առաջին զատիկի ձուն, որը կոչվում է «ստրաշնիկ», պահպանում են տարվա ընթացքում, և ամպրոպի դեպքում տնից հանում են, որպեսզի ցանքատարածությունները կարկուտից պաշտպանի։ Շումադիում նման ձուն, որը կոչվում է պաշտպանող (օխրաննի),  թաղվում է աշնանն առաջինը հերկած դաշտի մեջ բերրիության և ցանքսը կարկուտից պաշտպանելու համար։

Սերբիայի որոշ շրջաններում ընդունված է եղել Զատիկին գնալ գերեզմանոց և ներկված ձվեր և այլ սնունդ թողնել անցավոր նախնիների գերեզմաններին նրանց հոգիների հանգստության համար։

Ջուրջևդան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ձուրջևդան (սերբ.՝ Ђурђевдан, ռուս.՝ Юрьев день) տոնվել է ամռան առաջին օրը։ Միտրովդանից մինչև Ջուրջևդան ընկած ժամանակահատվածը համարվում է ձմեռային կիսամյակ, իսկ Ջուրջևդանից մինչև Միտրովդան համարվում է ամառային կիսամյակ։

Այս օրը չեղյալ էր հայտարարվում սննդի վրա դրված բազմաթիվ տաբուները։ Մինչ այդ կարելի էր միայն հին բանջարեղեն ուտել, իսկ ամեն տեսակ մատղաշ կանաչի արգելված էր նույնիսկ տուն բերել։ Ջուրջևի կամ Յուրևի օրը իրենց ուժը կորցնում էին նաև մատղաշ միս և կաթնամթերքների արգելքները (որոնք չեն ուտում Մեծ պահքին կամ մարտի 1-ից սկսած)։ Այդ օրն առաջին անգամ կերել են տնային թռչուններ և գառան միս, խմել են կաթ, պատրաստել են պանիր և հյուերին հյուրասիրել են և այդպես շարունակ։ 

Կթված առաջին կաթը, ինչպես և ցանկացած այլ առաջին սննդամթերք, նախատեսված էր նախնիների համար (կաթը բաժանում էին հարևաններին` հոգու հանգստության համար, լցնում էին ջրի մեջ և այլն)։ Այս կանոնի խախտումը սպառնում էր կենդանիների պտղի (приплод) մահ և ամբողջ հոտի հիվանդություն։ Մինչև Յուրևի օրը կաթ խմելու արգելքը հատկապես հետևողականորեն պահպանում էին կանայք, ում նորածին երեխաները մահացել էին։ Ըստ հարավ-սլավոնական հավատալիքների, «այն աշխարհում» նման երեխաները նստած են կաթնային ծառի վրա և կաթ են խմում։ Եթե մահացած երեխայի մայրը խախտի արգելքը, նա վտարվում է ծառից, մնում է սոված և անիծում է մորը։

Ջուրջևդան առաջինն է այն մի քանի տոների շարքում, երբ զբաղվել են դեղաբույսերի և այլ օգտակար և կախարդական հատկություններ երաշխավորող բույսերի հավաքչությամբ։ Այդ բույսերը պահել են բուժման համար, Յուրևի օրը նրանով կերակրել են անասուններին, զարդարել են տները և բոլոր տնտեսական շինությունները ապոտրոպեիկ (հուն․՝ ἀποτρόπαιος, «անեծքը հանել») նպատակով (պաշտպանում է կարկուտից, երաշտից, վնասատու միջատներից)։

Գառնուկը շամփուրի վրա

Հարավային և արևելյան սլավոնների ծիսակարգում Յուրևի օրը նվիրված է կախարդանքին, որը կապված է առողջության ապահովման հետ։ Այդ օրը ցող էին հավաքում, որը օգտագործվում էր բուժման համար, կշռում էին երիտասարդ ծառից կախված կշեռքով, որ ամբողջ տարին առողջ լինեին։ Մերկ մարմինը գոտևորում էին կանաչ ճյուղերով, գլորվում էին ու թավալ էին տալիս ցողերի մեջ և այլն։ Որոշ գյուղերում կանայք ծաղկեպսակներով զարդարում էին դարպասները, տների դռները և իրենց սենյակները։ Այս օրվա հետ կապված է բազմաթիվ պոկած բուսերի, խոտերի վրա գուշակություններ անելը։ Առավոտյան կողմ թորշոմած ցողունները հիվանդություն և մահ էին գուժում ընտանիքի անդամներին, իսկ թարմությունը պահպանածները` առողջություն ու երկարակեցություն։

Սերբերի որոշ շրջաններում մինչև վերջերս այդ օրն աղջիկները երթ էին կազմակերպում («կրալիցա») անցնելով տներով առողջություն ու երջանկություն մաղթելով ընտանիքի բոլոր անդամներին[9]։

Այդ օրը նոր տնտեսական պայմանագրեր էին կնքվում մինչև Միրովդանը կատարելու ժամանակով, այսինքն ամառային կիսամյակը։ Ջուրջևդանի ժամանակ Սլավա տոնը նշում են այն ընտանիքներում, ում սուրբ հովանավորը համարվում է Սուրբ Գեորգին։

Դոդոլա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ու Պրեդիչ Դոդոլայի ջրում, 1892

Դոդոլա, գարնանային-ամառային անձրևաբեր ծես, ինչպես նաև այդ ծեսի կենտրոնական կերպարը, կամ մասնակիցը[10]։ Ծեսի կենտրոնական կերպարը սովորաբար խոտերով ծածկված որբ աղջիկ է, որբ երեխա, որը ծնվել է հոր մահից հետո, վերջին աղջիկ երեխան (եթե մայրը հետագայում ևս մեկ երեխա ունենա, գյուղում սպասվում են մեծ դժբախտություններ), ավելի հազվադեպ` տղա երեխա։ Խեսի մասնակիցները շրջանցում են գյուղական տները։ Ծիսական երգի և պարի կատարումից հետո տների առաջ հիմնական մասնակցին ջրում են։ Անձրևի նմանակում անելով, երբեմն ցանցի կամ մաղի միջոցով էին ջուրը լցնում, այդ ընթացքում Դոդոլան պտտվում է որ հնարավորինս շատ ջուր շաղ տա շուրջը։

Ապա տանտերերը ընծաներ են տալիս կատարողներին։ Հավաքված նվերները եւ մթերքը երթի մասնակիցները կիսում են միմյանց հետ (մեծ մասնաբաժինը ստանում է որբ երեխան)։ Սովորաբար կազմակերպվում է համատեղ ճաշկերույթ։

Ծեսը կատարվում է երաշտի ժամանակ, հիմնականում Յուրիի օրից մինչև Պետրոսի օրը (Петров день, Սերբիա) ընկած ժամանակահատվածում, Զատիկի և Երրորդության օրվա (Троицын день, Ռումինիա, Բուլղարիա) միջև, Իլյայի օրը (Ильин день, Հունաստան)[11]։

Սերբական և արևմտա-բուլղարական շրջաններում արարողակարգում արձանագրվել է խաչ կրելը, խաչ նկարազարդելը, որ մերձեցնում է Դոդոլային անձրևաբեր մեկ այլ ծեսի հետ (սերբ. крестоноше, литије, բուլղ. кръсти)։ Հյուսիս-խորվաթական շրջաններում ծիսական տարրերը (կանաչեղենով պատված մասնակցին ջրելը) նկատվել է Կանաչ Յուրիի, արարողակարգում, Կոսովոյում дојдолице երթը ներառում է հարավային սլավոնների շրջանում հայտնի «краљице» շրջանցման հատկանիշներին, որում առանձնանում են երկու կերպար` «հարսնացու» և «երիտասարդ» է, որը կարմիր գործվածքից «դրոշ» է տանում, որի ձողի ծայրին խնձոր և սրբիչ է խրած[12]։

Վիդովդան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վիդովդանը Կոսովոյի դաշտում, 2009

Վիդովդանը Սերբիայի գլխավոր ազգային տոնն է, նշվում է  28 (հունիսի) 15։

Սերբերի Վիտա պաշտամունքի մեջ ակնհայտորեն հանդես է գալիս հեթանոսական աստվածությունների պաշտամունքը։ Նրան համարում են չորս սրբերից մեկը, որոնք ամառային կարկուտ են առաջացնում։ Ըստ հավատալիքների Վիդովի օրը արևը թեքվում է ձմռան կողմը։ Ըստ ժողովրդական ստուգաբանության Vita (Տեսնել) անունը ծիսական փորձի մեջ կապված է աչքերի բուժման նրա գործառույթի հետ[13][14].

Դրա նախօրեին սերբերը վառում են սուրբ կրակ «Կրիյես» (սերբ.՝ криjec), որը վառում են նաև Իվանի, Պետրոսի (Петров день) և Յուրիի օրերի նախօրեին, որոնցով ժողովրդական ավանդությունները կապում են «Պերուն երկնային կրակը վառող աստծո մասին հին հիշողությունների հետ։ Ձեռագրերից մեկում կրես, կրեսինի նշանակում է դեպի ամառ արևի շրջադարձ[15]։

Ըստ եկեղեցական ավանդության, ճակատամարտից առաջ հրեշտակը հայտնվել է Լազար իշխանի առաջ և նրան հարցրել է, թե ինչն է ընտրում` «երկրային թագավորությունը», այսինքն ՝ թուրքերի դեմ հաղթանակ և Սերբիայի բարեկեցություն (բայց միայն քանի դեռ նա ապրում է երկրի երեսին) կամ նահատակություն ՝ հանուն Երկնային Արքայության (ինչպես նաև խոստացավ, որ սերբ ժողովուրդը մինչև ժամանակների վերջը ուղղափառ կմնս)։ Լազարը պատասխանել է.

«Երկրային արքայությունը կարճատև է, իսկ երկնայինը` հավիտենս հավիտենից։»
- («земаљско је за малена царство, а небеско увек и довека»)

Ըստ լեգենդների, «վիդովդանի» նախօրեին գիշերվա ուշ ժամին բոլոր գետերը կարմրում են, ինչպես արյուն, քանի որ Կոսովոյի դաշտում այդ օրը շատ ռազմիկներ են զոհվել։ Վիդովդանի ժամանակ կկուները դադարում են կկու կանչել` ի հիշատակ կոսովոյի հերոսների։ Այդ օրը Սերբիայում չեն երգում և չեն ուրախանում։

Զապիս[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Զապիսը Ցրնե Տրավեում

Սերբերը գյուղի «գլխավոր» ծառը պաշտամունքի առարկա դարձնելու ավանդույթ ունեն, որը կոչվում է «Զապիս»։ Նրա բնի վրա խաչ է փորագրվում։ Զապիսը համարվում էր տեղի սրբավայր, որը օծվել է օրացուցային տոներից մեկում, հետագայում նշվելով որպես համագյուղական «Սլավա» (Престольный праздник), առավելապես գյուղի և ցանքատարածքների ամպրոպից և կարկուտից պաշտպանության նպատակով, ինչպես նաև հանուն բերքի ու բարօրության։ Որպես «Զապիս» ընտրվել է կամ խոշոր ծառ (կաղնի, թեղի, հաճարենի, հացենի), կամ պտղատու ծառ (տանձ, այդ թվում` վայրի, ընկույզ)։ Հատուկ նշանակություն է ձեռք բերել ծառ-«զապիսը» այն գյուղերում, որտեղ եկեղեցի չկար։ Հաճախ ծառից ոչ հեռու խաչ էր տեղադրվում։ Այստեղ արգելված էր քնել ու պետքերը հոգալ, ծառեր կտրել, ճյուղեր կոտրել կամ հավաքել, պտուղներ քաղել, բարձրանալ «զապիսի» վրա։ Եվ նույնիսկ չորացած ծեր ծառին ձեռք չէին տալիս[16]։

Ամեն տարի սուրբ տոնին քահանայի գլխավորած թափորը խաչաձև քայլով անցնում էր «զապիսի» մոտով, նրանց տակ ընդհանուր աղոթք էին կարդում, ծառի բնի վրայի խաչը թարմացվում էր, հաճախ «զապիսի» տակ գառ էին զոհաբերում, ընդ որում այնպես, որպեսզի զոհաբերվող կենդանու արյունն անպայման թափվեր բնի և արմատների վրա։ Այստեղ էլ կազմակերպվում է հացկերույթ ավանդական «հաց պոկելու» արարողությամբ։ Մնացած ժամանակ ծառի տակը ծառայել է գյուղական հավաքների վայր տոնակատարության ժամանակ, մի վայր, որտեղ կարելի է թաքնվել ամպրոպի ժամանակ (համարվում էր, որ օծված ծառին կայծակը չի հարվածում), գիշերը հիվանդներն իրենց հագուստը թողնում էին «զապիսի» վրա, որը պետք է առողջացներ նրանց։ Գյուղերում, որտեղ եկեղեցի չկար, նրան փոխարինում էր «զապիս»-ծառը, որի սաղարթի տակ ամուսնացնում էին նորապսակներին, կնքում էին երեխաներին և այդպես շարունակ[17]։

Տես Նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. Афанасьев А. Н. Поэтические воззрения славян на природу. — М.: Современный писатель, 1995. — Т. 3. — 416 с. — ISBN 5-265-03309-2.
  2. Задушницы / Виноградова Л. Н., Толстая С. М. // Славянские древности: Этнолингвистический словарь : в 5 т. / под общ. ред. Н. И. Толстого; Институт славяноведения РАН. — М. : Межд. отношения, 1999. — Т. 2: Д (Давать) — К (Крошки). — С. 248. — ISBN 5-7133-0982-7.
  3. Йовчева М. Святой Вит в древнеславянской книжности. Древняя Русь. Вопросы медиевистики. — 2006. — № 4 (26). — С. 10–19 (ռուս.)
  4. <Додола / Плотникова А. А. // Славянские древности: Этнолингвистический словарь : в 5 т. / под общ. ред. Н. И. Толстого; Институт славяноведения РАН. — М. : Межд. отношения, 1999. — Т. 2: Д (Давать) — К (Крошки). — С. 100—103. — ISBN 5-7133-0982-7.
  5. Ajdačić Dejan. Specijalizacija svetaca u folkloru pravoslavnih Slovena. Антропологиjа и етнологиjа. Проjекат Растко (2000-2001). (սերբոխորվաթերեն).

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. Виноградова, Толстая, 1999, էջ 248
  2. Славянская этнолингвистика Библиография. Издание 3-е, исправленное и дополненное. Москва 2008
  3. Обряд «полазник» и его фольклорные элементы в ареале сербско-хорватского языка // Славянский и балканский фольклор. Генезис. Архаика. Традиции. М., 1978. էջեր 27–47.
  4. Полазник / Усачёва В. В. // Славянские древности: Этнолингвистический словарь : в 5 т. / под общ. ред. Н. И. Толстого; Институт славяноведения РАН. — М. : Межд. отношения, 2009. — Т. 4: П (Переправа через воду) — С (Сито). — С. 128–131. — ISBN 5-7133-0703-4, 978-5-7133-1312-8.
  5. Михайло ГЛУШКО ПОХОДЖЕННЯ “ПОЛАЗНИКА” ЯК ЗВИЧАЮ ЗИМОВОЇ КАЛЕНДАРНОЇ ОБРЯДОВОСТІ УКРАЇНЦІВ (НОВА КОНЦЕПЦІЯ). Արխիվացված 2017-04-23 Wayback Machine (ուկր.)
  6. Епископ Рашско-Призренский Артемий Практическая веронаука. Արխիվացված 2016-10-31 Wayback Machine ВОПРОСЫ ДУХОВНОЙ ЖИЗНИ. Дух христианина, Christian-spirit.ru (ռուս.)
  7. Սերբական Սլավա
  8. Милович-Шералиева Юлия Крестная Слава // Столетие.Ru, Rusk.ru
  9. Одежда сербов. Общественная и семейная жизнь. Народы Зарубежной Европы Արխիվացված 2017-04-27 Wayback Machine (lib7.com)] (ռուս.)
  10. Плотникова, 1999, էջ 100
  11. «Dream worlds». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ նոյեմբերի 10-ին. Վերցված է 2017 թ․ մարտի 23-ին.
  12. Плотникова, 1999, էջ 100—101
  13. Йовчева, 2006, էջ 17
  14. Ajdačić
  15. Афанасьев, т. 3, 1995
  16. Zoja Karanović, Jasmina Jokić. «PLANTS AND HERBS IN TRADITIONAL SERBIAN CULTURE. Danijela Popović THE PEAR TREE IN SERBIAN TRADITIONAL CULTURE AND FOLK PROSE...» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2016 թ․ մարտի 4-ին.
  17. Толстой Н. И. Очерки славянского язычества. — М.: Индрик, 2003. — 624 с. — (Традиционная духовная култура славян / Современные исследования). — ISBN 5-85759-236-4.

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]