Սարգիս Կասյան

Սարգիս Կասյան;
Ծնվել է	հունվարի 16 (28), 1876
Ծննդավայր	Շուշի, Ռուսական կայսրություն
Մահացել է	դեկտեմբեր 1937 (61 տարեկան)
Կրթություն	Լազարյան ճեմարան (1902) և HU Berlin (1904)
Մասնագիտություն	կուսակցական աշխատող, պետական գործիչ և հրապարակախոս
Կուսակցություն	ՀԿԿ
Անդամություն	Կենտրոնական գործադիր կոմիտե և Համառուսական կենտրոնական-կատարողական կոմիտե
	Sarkis Kasyan Վիքիպահեստում

Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Կասյան (այլ կիրառումներ)

Սարգիս Հովհաննեսի Կասյան, իսկական ազգանունը՝ Տեր–Կասպարյան (հունվարի 16 (28), 1876^[1]^[2], Շուշի, Ռուսական կայսրություն^[1]^[2] - դեկտեմբեր 1937^[1]), Սովետական Հայաստանի կուսակցական և պետական գործիչ, հրապարակախոս։

Կենսագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծնվել է 1876 թ. հունվարի 28-ին նախկին Ելիզավետպոլի նահանգի Շուշի քաղաքում։ Հայրը՝ Հովհաննես Քոսյանը, առևտրական չինովնիկ էր, ով ժամանակին զբաղվել է նաև ուսուցչությամբ։ Նա ունեցել է 8 երեխա՝ 6 տղա, 2 աղջիկ։ Զավակներին կրթության տալու նպատակով նա ընտանիքով տեղափոխվում է Բաքու։

Կասյանը սովորում է Բաքվի ռեալական ուսումնարանում։ 5-րդ դասարանից սկսած՝ նա մասնակցում է ընդհատակյա աշակերտական խմբակների գործունեությանը, սկսում է կարդալ արգելված գրքեր։ Որպես հանդուգն աշակերտի՝ նրան 7-րդ դասարանից հեռացնում են ուսումնարանից։ Նրա վրա մեծ ազդեցություն է թողնում նարոդնիկությունը։ 1900 թ. նա մեկնում է Գերմանիա, ավարտում Լայպցիգի առևտրական համալսարանը, հետո՝ տեղափոխվում Բեռլին և սովորում տեղի փիլիսոփայական ֆակուլտետում։ Այստեղ նա առաջին անգամ ծանոթանում է Մարքսի ուսմունքին։ 1902 թ. կապվում է տեղական սոցիալ-դեմոկրատական կազմակերպությունների հետ, կարդում է Լենինի «Ի՞նչ անել» գիրքը, որը մեծ ազդեցություն է ունենում նրա վրա։

1903-1904 թվականներին սկսում է հարել Հնչակյան կուսակցության ձախ թևին։

Կասյանն աշխատակցում էր «Վերածնություն» թերթին, որը 53-րդ համարից լույս տեսավ «Ապագա» անվամբ։ 1904 թ. ավարտելով համալսարանները նա վերադառնում է Բաքու և տեղավորվում նավթաշխարհի բանվորական միջավայրում աշխատելու։ 1905 թ․ անցել է Ռուսաստանի սոցիալ-դեմոկրատական բանվորական կուսակցության (ՌՍԴԲԿ) բոլշևիկյան թևի շարքերը։ 1905 թ. վերջին և 1906-ի սկզբին Մելիք Մելիքյանի, Սերգո Մարտիկյանի, Բենո Սահակյանի հետ մասնակցեց ՌՍԴԲԿ Բաքվի կոմիտեին կից հայկական սեկցիայի ստեղծմանը։ Սեկցիայի նախապատրաստման համար առաջին նիստը գումարվեց Արշակ Տեր-Կասպարյանի տանը։ Այս սեկցիան մեծ պայքար ծավալեց սպեցիֆիկների (Սոցիալ-դեմոկրատական բանվորական հայ կազմակերպության համակրողների) դեմ։

Կասյանը բուրժուական նացիոնալիզմին հակադրում է ինտերակցիոնալիզմը, համազգային շահին հակադրում էր պրոլետարիատի դասակարգային շահը, փաստարկում էր, որ դաշնակցությունը և սպեցիֆիզմը ռեակցիոն ու վնասակար քաղաքականություն են վարում։ Կասյանը մերժում էր առանձին ազգային բանվորական կազմակերպության ու կուսակցության գաղափարը և սատարում էր միասնական ՌՍԴԲՊ շարքերում ու նրա ղեկավարությամբ գործելու գաղափարը։

Անրկովկասի բոլշևիկները 1905 թ. վերջերին ջանում էին մամուլ ստեղծել։ 1906 թ. Կասյանը Լյուդվիգ Կնունյանցի և Պետրոս Մնացականյանի հետ ստեղծում են «Բանվորի ձայնը» հայերեն առաջին բոլշևիկյան թերթը։ Սակայն շուտով այս թերթը փակվում է։ Կասյանը գնում է Թիֆլիս և Ստեփան Շահումյանի նախաձեռնությամբ բացում են «Կայծ» թերթը։ Լույս է տեսնում ընդամենը 47 հոդված, որից հետո դադարեցվում է հրատարակումը։ Սակայն շուտով Շահումյանը, Սպանդարյանը և Կասյանը ձեռնամուխ են լինում «Նոր խոսք» թերթի ստեղծմանը։ Սա «Կայծ»-ի տրադիցիաների շարունակողն էր և այդ իսկ պատճառով 15 համարից հետո փակվեց։ Բաքվում լույս տեսած «Օրեր» թերթն ունեցավ ընդամենը 8 համար։ 4 թերթերը միասին ունեցան 72 համար։ Եվ այսպես «Օրեր»-ով եզրափակվեց հայ բոլշևիկյան մամուլի զարգացման մի ամբողջ էտապ։

1910 թ. տեղափոխվելով Թիֆլիս՝ Կասյանը Սուրեն Սպանդարյանի հետ մասնակցեց «Լիստոկ-կոպեյկա» ռուսերեն լեգալ օրաթերթի լույս ընծայմանը։ Սակայն շուտով փակվում է այդ թերթը և նույն խմբագրական կազմը ձեռնամուխ է լինում «Տրուդովայա կոպեյկա» թերթի լույս ընծայմանը, որը, սակայն, ունենում է 5 համարի կյանք։ 1910 թ. ամռանից ՌՍԴԲԿ Թիֆլիսի կոմիտեն անցնում է մենշևիկների ձեռքը։ Կասյանը Սպանդարյանի, Ստասովայի և այլոց հետ խոշոր ջանքեր գործադրեց քաղաքի երթուղային արհեստանոցում և տպարաններում՝ բոլշևիկյան բջիջներ ստեղծելու համար։ Կասյանը լայն գործունեություն ծավալեց ՌՍԴԲԿ Պրահայի կոնֆերանսից հետո, հատկապես, երբ 1912 թ. ձերբակալվեց Սերգո Օրջոնիկիձեն և Սպանդարյանը, ապա նաև Ելենա Ստասովան։ Նա հանդես եկավ որպես Թիֆլիսի բոլշևիկյան կազմակերպության ղեկավար։ Նա ազատ մնացած բոլշևիկների և նրանց հարող բանվորների մասնակցությամբ ժողովներ կազմակերպեց։ Կասյանը կապ էր պահպանում նաև Բաքվի բոլշևիկների հետ։

1914 թվականի հունվարին Բ. Բորյանի և ուրիշների հետ Թիֆլիսում հրատարակել է «Մեր խոսքը» բոլշևիկյան շաբաթաթերթը։

1914-1917 թվականներին գտնվել է Աստրախանի և Վոլոգդայի աքսորավայրերում։

1917-1920-իև՝ Ռուստաստանի Կոմունիստական (բոլշևիկներ) Կուսակցության Կովկասյան երկրկոմի անդամ, իսկ 1919-1920-ին՝ քարտուղար)։ Մասնակցել է Հայաստանի բոլշևիկյան կազմակերպությունների սեպտեմբերյան անլեգալ խորհրդակցությանը (1919) և առաջին անլեգալ կոնֆերանսին (1920 թվականի հունվար), ընտրվել Արմենկոմի նախագահ, իսկ 1920 թվականիի նոյեմբերին՝ հեղկոմի նախագահ։

1920 թվականի սեպտեմբերի 20-ին, որպես Հայաստանի կոմունիստական կուսակցության կենտրոնական կոմիտեի անդամ, ստորագրել է գաղտնի մի որոշում, որը հրահանգեց կուսակցության բոլոր կազմակերպություններին «արագացնել Հայաստանի պարտությունը» 1920 թվականի հայ-թուրքական պատերազմում և «Կազմալուծել հայկական կռվող բանակը բոլոր միջոցներով»^[3]։ Նրա ստորագրությամբ հրապարակվեց Հայաստանում սովետական կարգեր հաստատվելու վերաբերյալ պատմական դեկլարացիան։

1920-21 թվականներին եղել է Հայաստանի Առաջին Հանրապետության սպաների և գործիչների աքսորի ու կոտորածների իրագործման պարագլուխներից։

1921 թվականին Սարգիս Կասյանը մասնակցել է Կոմինտերնի III կոնգրեսին։

1924-1927 թվականներին՝ Անդրկովկասյան կոմունիստական համալսարանի ռեկտորն էր։

1927-1931 թվականներին՝ Անդրֆեդերացիայի և ՀՍՍՀ Կենտգործկոմների նախագահ։

1931-1934 թվականներին՝ Անդրֆեդերացիայի Գերագույն դատարանի նախագահ։ Սարգիս Կասյանը հարուստ տեսական ժառանգություն է թողել։ Նրա «Ո՝ւր է ելքը» (1919) աշխատությունը բովանդակում է հայ ժողովրդի ազատագրության պրոլետարական հեղափոխական ուղու հիմնավոր գիտա-քաղաքական վերլուծությունը։ Գերմաներենից հայերենի է թարգմանել Կարլ Մարքսի և Ֆրիդրիխ Էնգելսի «Կոմունիստական կուսակցության մանիֆեստը» (1927) և Ֆ. էնգելսի «Կոմունիզմի սկզբունքները» (1930)։

Անհիմն բռնադատվել և գնդակահարվել է 1937 թվականի դեկտեմբերի 11-ին, հետմահու արդարացվել 1955 թվականին։

Սարգիս Կասյանի հոդվածները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կասյանի հոդվածները աչքի էին ընկնում իրենց խորը գաղափարախոսություններով։

Ըստ Կասյանի՝ ցարական կառավարությունը և բուրժուազիան հրահրում էին 2 ժողովուրդների եղեռնական ընդհարումները և մեղքը գցում իրենց վրայից։ Այդպիսի ընդհարման օրինակ էր Բաքվի արյունահեղությունը։
Պրոլետարիատը առաջավոր դասակարգն է և կոչված է խորտակելու կապիտալիզմի կապանքները։
Դիտարկել յուրաքանչյուր ազգի տեղային առանձնահատկությունները այլ ազգերի հետ հարաբերակցության մեջ, ինչպես նաև ազգերի հարատևության հարցը քննարկել տվյալ ժամանակի հասարակական, քաղաքական շարժումների, դասակարգային կռվի հեռանկարների մեջ։
Սպեցիֆիկների կողմից դրվող անջատողական պահանջները նրանց տգիտության և քաղաքական կուրության արդյունք են։

Հիմնական հոդվածները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Սպեցիֆիկները և սպեցիֆիզմը»

Անդրկովկասյան սոցիալ-դեմոկրատական հայ իրականության մեջ բացի բոլշևիկյան և մենշևիկյան կուսակցություններից, գոյություն է ունեցել նաև սպեցիֆիկյան կազմակերպությունը, որի պաշտոնական անունն էր «Սոցիալ-Դեմոկրատական Բանվորական հայ կազմակերպություն»։ Սպեցիֆիզմը ազգայնական-մեշչենական և ինտիլիգենտական մտածելակերպ է ու գործելակերպ՝ գունավորված դասակարգային վարդապետությամբ։ Սպեցիֆիկների կազմակերպության նպատակներըն էին՝ խեղաթյուրել պատմությունը, կեղծել իրականությունը, կուրանալ աչք ծակող փաստերի առջև, ոչինչ համարել այն, ինչ արվել ու արվում է իրենցից դուրս, այն էլ միայն նրա համար, որպեսզի կարելի լինի մեծարել, փառաբանել, ոսկեզօծել դեմքը, որ կյանքը անողոք հարվածների տակ չի ենթարկվել անգամ մազաչափ փոփոխության։ Նրանք հրապարակ են եկել միայն ռուսական առաջին հեղափոխության ընթացքում։ Նպատակը հայ քաղքենիությանը հեղափոխությանը ոգեկոչելն էր։ Սակայն ռեակցիայի փուլում նրանք վերանում էին ասպարեզից։ Սպեցիֆիկները իրենց մասին առասպելներ են պատմել, որպեսզի շոյեն հայ մտավորականների անհատական ես-ը և գրավեն հայ բանվորին։ Նրանք այդ առասպելները հիմնավորում էին «մարքսիստորեն», «դիալեկտիկական մարքսիզմով»։ Կասյանը հետաքրքրված էր մարքսիզմով և դիալեկտիկական մարքսիզմով, որպեսզի կարողանա հասկանալ, թե ինչպես են սպեցիֆիկները խեղաթյուրում պատմությունը։

«Ընտիր երկեր»

Հայկական իրականությունը ըստ Ս. Կասյանի

«Հայկական իրականություն» դարձվածը օգտագործվում էր բուրժուական գաղափարախոսությունը ծածկելու, ժողովրդի ամենանվիրական զգացումները շոյելու նպատակով։ Ժամանակի իրականությունը դուրս է տարածությունից և չի ճանաչում պետական սահմաններ, թեև մարդկային հասարակությունների իրականության կառուցման գործում մեծ դեր ունի տարածությունը՝ պետական տարածքը՝ իր քաղաքական և իրավական կողմերով։ Ժամանակը ու տարածքը լիովին բնորոշում են յուրաքանչյուր իրականություն։ Այս երկու կրիտերիաների տեսանկյունից չկա առանձին հայկական, վրացական, թուրքական իրականություն, քանի որ նրանք ունեն համառուսական իրականություն, քանի որ ապրում են միևնույն տարածքի վրա, ղեկավարվում միևնույն պետության իշխանությամբ, ունեն միևնույն իրավական հարաբերությունները։

Սակայն կա նաև իրականությունը կազմող ստորադաս և երկրորդային գործոններ, որոնք արդյունք են պատմության, լեզվի, ավանդույթների և այլնի։ Սրանցից բխող երևույթները անվանվում են ազգային (հայկական, վրացական և այլն) իրականություն։ Այդ երևույթները լինում են երկու տեսակ.

1. Հարատև՝ պայմանավորված հայկական հիմնարկությունների, կուսակցությունների և այլնի գոյությամբ,

2. Երևույթների երևույթներ՝ օրինակ դաշնակցության որոշ ժամանակի սխրագործությունները։ Կասյանը վերոնշյալ գործոնների տեր ու տիրական է համարում բուրժուազիային։

Պրոլետարիատը և դեմոկրատիան հասարակության խորթ և ստորադաս տարրերն են։ Սակայն Կասյանը ընդգծում է այն փաստը, որ ի տարբերություն մնացած հասարակություններին, հայ հասարակության մեջ հոգևորականությունը խոշոր հասարակական դեր է կատարում։ Համառուսական պրոլետարիատի պայքարը գերադաս իրականության դեմ է, սակայն Կասյանը գտնում է, որ ստորադաս իրականության մեջ հայ ժողովրդի դասակարգային կռվի հոգսը պետք է լինի ստորադաս և երկրորդական, փոխարենը հայ գիտակից բանվորը պետք է կռիվը մղի ազգայնական կուսակցությունների դեմ։

Հասարակական կարծիքը և մամուլը ըստ Ս.Կասյանի

Հասարակության բուրժուական տարրը և մտավորականը հեռու են կանգնած և անմիջապես չեն մասնակցում արտադրական ընթացքին, ընթացք, որը պայմանավորում է հենց երևույթը։ Արտադրական գործընթացին անմիջականորեն մասնակցում է բանվոր դասակարգը, որը, ի տարբերություն նրանց, ունի հակառակ, իրական մատերիալիստական մտածելակերպ։ Արտադրական ընթացքում անհատները բաժանվում են սոցիալական կատեգորիաների՝ խմբակցությունների՝ իրենց նյութական և անձնական ունեցվածքի հիման վրա, ուսի միևնույն խմբակցությունների անհատները ունենում են տվյալ երևույթի մասին միևնույն կամ նման կարծիք։ Այսինքն՝ ժամանակակից հասարակական կարծիքը դասակարգային կարծիք է։ Իսկ մամուլը այս կամ այն խմբակցության կարծիքի արտահայտչական միջոցն է։ Բանվոր դասակարգի և մարքսիստ մտավորականների համար հասարակական կարծիքը և մամուլը ուրիշ ոչինչ չեն, քան սեփական գաղափարների տարածման միջոց։

Հայկական հարցը և հայ դեմոկրատիան ըստ Ս.Կասյանի

Կասյանը անդրադառնում է այն հարցին, որ հայ բուրժուազիան և աշխարհի «ընտրյալները» խոսում են հայ ժողովրդի անունից, մինչդեռ ինքը՝ ժողովուրդը, հանձին իր առաջավոր տարրի՝ գիտակից բանվորության, լուռ է, և այդ լռությունը կապված է նրա հետ, որ նա արտահայտվելու հնարավորություն չի ունեցել։ Կասյանը ցույց է տալիս, որ բանվոր դասակարգը ամենից շատն է մտահոգված հայկական հարցով, ինչը պայմանավորված է իր սոցիալական խնդիրներով։ Նրա գաղափարախոսությունը մարքսիզմն է, այսինքն՝ նրա առջև դրված է երևույթի պարզելու և ըմբռնելու պահանջը։ Ժամանակակից կյանքի միակ գործոնը կապիտալիզմն է, և արտադրական հարաբերություններըկապում են միևնույն պետության այլազգ տարրերը։

«Ութժամյա բանվորական օրվա և աշխատանքի արտադրողականության բարձրացման մասին»

Անդրադառնալով 1917 թ. Ռուսական Փետրվարյան հեղափոխության ամենակարևոր ձեռքբերմանը՝ ութժամյա բանվորական օրվա հաստատմանը, Կասյանը ցույց է տալիս, որ բուրժուազիան անհիմն էր դիմադրում այդ փաստին, քանի որ դա ոչ միայն չէր խանգարում արդյունաբերական զարգացմանը, այլև խթանում էր դրան։ Բուրժուազիայի վախը նրանում էր, որ բանվորները քիչ աշխատելով ավելի շատ ժամանակ կունենան իրենց դասակարգային դիրքերը ամրապնդելու համար։

«Ո՞ւր է ելքը»

Կասյանը գտնում էր, որ հայ ժողովրդի սոսկալի վիճակը համաշխարհային ընդհանուր կացության արդյունք է, և բնաջնջումից, սերունդներին ստրկության անարգ լծից փրկողը ոչ թե ամերիկյան իմպերիալիզմն է, այլ «այն աշխարհը, որի արշալույսը բացվել է ռուսական հյուսիսում»։ Դա է, ըստ Կասյանի, միակ ելքը, որին մատնանշել է նոր աշխարհի համար հերոսաբար պայքարող միջազգային բանվորությունը և աղքատ գյուղացիությունը։ Խորհրդային իշխանությունը կստեղծի ժողովրդի համար իսկապես հայրենիք, որտեղ այն զարգանալու հնարավություն կունենա։ Այն բավարարելու է մարդկային բնական ձգտումը՝ ապրել, մտածել և զգալ։

Աղբյուրներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ս. Կասյան, «Ընտիր երկեր» հոդվածաշար, Երևան, 1967
Ս. Կասյան, «Սպեցիֆիկները և սպեցիֆիզմը», Թիֆլիս, 1928
Հ․ Վերմիշյան, «Հայ սոցիոլոգիայի պատմություն. 19րդ դարավերջ-20րդ դարասկիզբ», Երևան, 2013
Հարությունյան Վ.Ա., «Սարգիս Կասյան», Երևան, 1965
Սարգիս Կասյան։ Կենսամատենագիտական ցանկ, Երևան, 1976

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

↑ ^1,00 ^1,01 ^1,02 ^1,03 ^1,04 ^1,05 ^1,06 ^1,07 ^1,08 ^1,09 Հայկական սովետական հանրագիտարան (հայ.) / Վ. Համբարձումյան, Կ. Խուդավերդյան — Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 1974.
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 Ով ով է. հայեր (հայ.) / Հ. Այվազյան — Երևան: Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 2005. — հատոր 1. — էջ 538.
↑ ««Հայ բոլշևիկ կոմունիստների խնդիրը՝ արագացնել Հայաստանի պարտությունը». 1920թ. սեպտեմբեր». www.aniarc.am. 2021 թ․ սեպտեմբերի 4. Վերցված է 2021 թ․ սեպտեմբերի 24-ին.

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Սարգիս Կասյան» հոդվածին։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 5, էջ 275)։

[_5e5775e65518eefb-1] 1,00 ^1,01 ^1,02 ^1,03 ^1,04 ^1,05 ^1,06 ^1,07 ^1,08 ^1,09 Հայկական սովետական հանրագիտարան (հայ.) / Վ. Համբարձումյան, Կ. Խուդավերդյան — Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 1974.

[_cba6bfc36bef5598-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 Ով ով է. հայեր (հայ.) / Հ. Այվազյան — Երևան: Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 2005. — հատոր 1. — էջ 538.

[3] ««Հայ բոլշևիկ կոմունիստների խնդիրը՝ արագացնել Հայաստանի պարտությունը». 1920թ. սեպտեմբեր». www.aniarc.am. 2021 թ․ սեպտեմբերի 4. Վերցված է 2021 թ․ սեպտեմբերի 24-ին.

[1]

[2]

[3]