Ռուս-պարսկական պատերազմներ
Մասնակից | Աֆշարյան կայսրություն, Սեֆյան Պարսկաստան, Ռուսական թագավորություն ![]() | |
---|---|---|
Կազմված է | Russo-Persian War of 1651–53, Կասպիական արշավանք ![]() |
Ռուս-պարսկական պատերազմներ կամ ռուս-իրանական պատերազմներ (պարս.՝ جنگهای ایران و روسیه), 1651-1828 թվականներն ընկած ժամանակահատվածում Պարսկաստանի և Ռուսական կայսրության միջև հակամարտությունների շարք։ Ռուսաստանն ու Պարսկաստանը այս պատերազմները մղել են Կովկասում տարածքների և երկրների կառավարման համար: Հիմնական վիճելի տարածքներն են եղել Արանը (ներկայիս Ադրբեջանի Հանրապետությունը), Վրաստանը և Հայաստանը, ինչպես նաև Դաղստանի մեծ մասը, որը սովորաբար կոչվում է Անդրկովկաս[1], այն ժամանակին համարվել է Սեֆյան Իրանի մաս: Ռուս-պարսկական հինգ պատերազմների ընթացքում այդ շրջանների կառավարումը փոխանցվել է երկու կայսրությունների միջև։ Երկրորդ և երրորդ ռուս-պարսկական պատերազմների միջև եղել է շրջան, երբ մի շարք պայմանագրեր են կնքվել Ռուսական և Պարսկական կայսրությունների, ինչպես նաև երկու կողմերի և Օսմանյան կայսրության միջև: Օսմանյան շահն այս տարածքների նկատմամբ ավելի է բարդացրել պատերազմները և երկու կողմերն էլ պատերազմների ընթացքում տարբեր կետերում դաշինքներ են կնքել Օսմանյան կայսրության հետ: Թուրքմենչայի պայմանագրից հետո, որով ավարտվել է Հինգերորդ ռուս-պարսկական պատերազմը՝ Պարսկաստանն իր Անդրկովկասյան տարածքի մեծ մասը զիջել Ռուսական կայսրությանը:
Նախապատերազմյան հարաբերություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Տնտեսական հարաբերություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ռուսաստանի և Պարսկաստանի միջև պաշտոնական հարաբերությունների մասին ամենավաղ գրառումները ցույց են տալիս, որ 1521 թվականին Սեֆյան դինաստիայի շահ Իսմայիլ I-ը դիվանագիտական բանագնաց է ուղարկել Մոսկովիայի ցար Վասիլի III-ի մոտ[2]։ Առևտրային հարաբերությունները, սակայն հազվադեպ են եղել և հաճախ ներառել են նաև թաթարներ, որոնք հանդես են եկել որպես առևտրական միջնորդներ[3]։
1514 թվականին Օսմանյան կայսրությունը առևտրային շրջափակում է սահմանել Պարսկաստանի դեմ[4]։ Օսմանցիների այս ճնշումը նվազեցնելու համար Շահ Աբբաս I-ը փորձել է այլընտրանքային ցամաքային առևտրային ուղիներ հաստատել Ռուսաստանի միջով[5]։ Շիրվանը գրավելու օսմանցիների փորձը պատճառ է դարձել, որ շահ Թահմասպ I-ը 1552 թվականին դիվանագիտական բանագնաց ուղարկի Մոսկվա[4]։ 1580 թվականին օսմանցիները գրավել են Շիրվանը և Խարթլի-Կախեթի մի մասը, ներառյալ Թիֆլիսը[4]։ Օսմանյան ուժերը սպառնացել են նաև Աստրախանին, որը կարևոր առևտրային ճանապարհի է եղել և ռուսական առևտրային կենտրոնի համար առանցքային դեր է խաղացել[4]։ Շահ Մուհամմեդ Խոդաբանդան խոստացել է Ռուսաստանին զիջել Դերբենտը և Բաքուն՝ Օսմանյան կայսրությունից այս քաղաքների ազատագրումից հետո[4]։
Ռուսաստանը միացրել է Կազանի և Աստրախանի խանությունները համապատասխանաբար 1552 և 1556 թվականներին[6]՝ Վոլգայի առևտրային ուղին դեպի Կովկաս և Կասպից ծով երկարացնելու համար[7][8]։ Այս առևտրային ճանապարհի զգալի կետերն են եղել Գիլանն ու Դերբենտը, որպես Ռուսաստանի և Պարսկաստանի միջև ծովային և ցամաքային առևտրային ուղիների սկզբնաղբյուր[7] և Աստրախանի[9] և Շամախիի առևտրային կենտրոններ[10]։ Հատկապես Շամախին եղել է Ռուսաստանի համար առևտրական մեծ դեր ունեցող վայր, որտեղ վաճառվել է մետաքս, կաշի, մետաղական իրեր, մորթի, մոմ և ճարպ[7]։ Պարսիկ վաճառականները առևտուր են արել Ռուսաստանում, բացի այդ նրանք հասել են նաև մինչև Նիժնի Նովգորոդ և Կազան, որոնք վերածվել են առևտրի կենտրոնների[7]։ 1555 թվականին ստեղծվել է «Մուսկովի» կամ «Ռոսիա» ընկերությունը՝ Պարսկաստանի հետ ցամաքային առևտրի միակ նպատակով[11]։
1562 թվականին Շիրվանի գավառը բանագնաց է ուղարկել Ռուսաստան՝ պաշտոնական առևտրային հարաբերություններ հաստատելու համար[12]։ Շամախին հետագայում նույնն է արել 1653 թվականին[12]։ Առաջին պարսիկները, որոնք առևտրով են զբաղվել Ռուսաստանի հետ, եղել են Ջուղայից՝ հյուսիսային Պարսկաստանի հայերը[12]։ Ջուղան Գիլանից սկիզբ առնող ռուս-պարսկական առևտրական ճանապարհի կարևոր օղակ է եղել[12]։ 1604 թվականին Շահ Աբբաս I-ը Ջուղայից հայերի զգալի բնակչությանը վերաբնակեցրել է իր նորաստեղծ մայրաքաղաք Սպահանում՝ նրանց տալով առևտրային իրավունքներ[13]։ Շահ Աբասը տրամադրել է վարկեր, նվազեցրել է հարկեր և կրոնական ազատություն է շնորհել այդ վայրում բնակվող հայ բնակչությանը[14]։
Տասնվեցերորդ դարում պարսկական դիվանագիտական հարաբերությունները հաճախ ուղեկցվել են առևտրական բանագնացներով, որոնք Ռուսաստան են ուղարկել մետաքսյա և մետաղական իրեր[15]։ Դրա դիմաց Ռուսաստանը մորթիներ, բազեներ ու վայրի կենդանիներ է ուղարկել[15]։ 16-րդ դարում թավիշը, տաֆտան և մետաքսը կազմել են Քաշանից, Սպահանից և Յազդից տեղափոխված ապրանքների ավելի քան յոթանասուն տոկոսը[16]։
1616 թվականին Մոսկվայում դիվանագիտական առաքելությունը խոստացել է պաշտպանել Ռուսաստանում պարսիկ վաճառականների առևտուրը[17]։ Ռուսաստանում պարսիկ վաճառականները հաճախ ուղեկցել են դիվանագիտական բանագնացներին[17]։ Այնուամենայնիվ, Գիլանում և Արդաբիլում ռուս վաճառականները պարբերաբար ենթարկվել են ոտնձգությունների, իսկ Շամախիի կառավարիչ Յուսուֆ Խանը հրաժարվել է պաշտպանություն տրամադրել ռուս վաճառականներին[17]։

Մետաքսի արտահանումը բարձր զարգացում է ունեցել XVII դարի սկզբին: 1623 թվականին ավելի քան 2000 կիլոգրամ մետաքս է Աստրախանից ուղարկվել ուսական կայսրության քաղաքներ[18]։ Շահ Սաֆի I-ի օրոք պաշտոնական արտահանումը նվազել է և փոխարինվել մասնավոր առևտրով[19][18]։ 1634 թվականին առևտուր չի կատարվել և ապրանքներ չեն փոխադրվել։ Երկու տարի անց առևտուրը ևս մեկ անգամ կանգնեցվել է ժանտախտի պատճառով[18], բայց առևտուրը վերսկսվել և զգալիորեն աճել է։ 1676 թվականին՝ 41 000 կիլոգրամ մետաքս է Պարսկաստանից արտահանվել Ռուսաստան[20]։
Քաղաքական հարաբերություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1464 465 թվականներին Իվան III ցարը բանագնաց է ուղարկել Շամախի՝ փնտրելով հակաօսմանյան կոալիցիա[21]։ Հակաօսմանյան դաշինքի նկատմամբ այս հետաքրքրությունը շարունակվել է մինչև տասնվեցերորդ դարը և Շահ Աբբաս I-ի օրոք Պարսկաստանը վարել է ուժեղ հակաօսմանական արտաքին քաղաքականություն[22][23]։
1613 թվականին Ռոմանովների ընտանիքի ռուսական գահին բարձրանալուն նախորդող դժվարությունների ժամանակ[24]՝ Ռուսաստանն այնպես էր թուլացել, որ Պարսկաստանն իր արտաքին քաղաքական ուշադրությունը դարձրել է դեպի Արևմտյան Եվրոպա՝ հակաօսմանյան կոալիցիայի համար[25]։ Շահ Աբբաս I-ը կապ է պահպանել Ավստրիայի Հաբսբուրգների հետ՝ Հունգարիայում հակաօսմանական դաշինք ստեղծելու հույսով[26]։
Տասնվեցերորդ դարի վերջին Ռուսաստանը արշավ է սկսել Թարքիի Շամխալաթի դեմ, որը կառավարել է հյուսիսային Դաղստանը և եղել է Պարսկաստանի անվանական վասալը[27]։ Ռուսական ուժերը գրավել են Դերբենտը, Դաղստանը և Բաքուն և ամրոցներ են կառուցել Թերեք գետից հարավ ընկած ժամանակահատվածում[27]։ Պարսիկները, սակայն զգուշավոր են եղել տարածքային պահանջները վիճարկելու հարցում՝ վախենալով վտանգել հակաօսմանյան կոալիցիան[27]։
1598-1618 թվականներին ռուսները բազմաթիվ բանագնացներ են ուղարկել Պարսկաստան՝ ի պատասխան Օսմանյան կայսրության դեմ ռազմական օգնության խնդրանքների[28]։
1612 թվականին շահ Աբբաս I-ը կնքել է Նասուհ փաշայի պայմանագիրը Օսմանյան կայսրության հետ օսմանա-պարսկական պատերազմներին վերջ դնելու համար[29]։ Այս պայմանագրով ամրագրվել է պարսկական չեզոքություն ռուս-օսմանյան հարաբերություններում[30]։ Շամախիում առևտուրը կտրուկ նվազել է այս պայմանագրի ստորագրումից հետո, քանի որ 1618 թվականին օսմանցիների նկատմամբ Սեֆյանների հաղթանակը ժխտել է ռուսական օգնության անհրաժեշտությունը[30]։
1630-ական թվականներին Պարսկաստանի և Օսմանյան կայսրության միջև հարաբերությունները վերսկսվել են[31]՝ մինչև 1639 թվականին Զուհաբի հաշտության ստորագրումը, ինչը հանգեցրել է պարսիկների դիվանագիտական զգուշավորությանը՝ Օսմանյան կայսրությանը հակադրվելու ցանկության պատճառով[32][31]։
Առաջին ռուս-պարսկական պատերազմ (1651–1653)
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]1645 թվականին ռուս կազակների և պարսից հպատակ համարվող լեզգիների միջև անկարգություններ են սկսվել[33]։ Այս լարվածությունը կենտրոնացած է եղել հիմնականում վրաց-դաղստանյան սահմանի երկայնքով[34]։ Ռուսաստանի կողմից աջակցվող թեկնածուն ձեռք է բերել Դաղստանի ղեկավարությունը պարսիկ թեկնածուի նկատմամբ[33]։
1647 թվականին Շիրվան նահանգի կառավարիչ Խոսրով խանը բողոքել է Աստրախանի կառավարչին[35], առ այն որ Աստրախանի և Թարքիի կազակները մի շարք կողոպուտներ են կատարել[36]։ Նա սպառնացել է բռնագրավել Շիրվան նահանգի մայրաքաղաք Շամախիում ռուս վաճառականների ապրանքները և ռազմական գործողություններ սկսել կազակների դեմ[36]։ Ռուսական իշխանությունները բողոքել են այս արարքի դեմ և խնդրել են շահին պատժել Խոսրով Խանին[36]։ Շահը ոչ մի քայլ չի ձեռնարկել և 1649 թվականին Խոսրով խանը ևս մեկ նամակ է ուղարկել՝ կրկնելով իր նախազգուշացումը[36]։ Երկրների միջև լարվածությունը սրվել է, երբ 1650 թվականին կազակները թալանել են Շիրվանից և Դաղստանից իրեր տեղափոխող քարավանը, ինչի արդյունքում մի քանի մարդ է սպանվել[36]։
Ռուսները ընդլայնել են կայազորը Սուլակ գետի վրա և ևս մի քանիսը կառուցել են Թերեք գետի վրա, ներառյալ մեկ կայազոր՝ ի աջակցություն Խարտլի-Կախեթի գահընկեց արված կառավարիչ Թեյմուրազի[37]։ Պարսկական տարածքի այս ընդլայնումը և Թեյմուրազին աջակցությունը զայրացրել է շահ Աբաս II-ին[37], քանի որ Թեյմուրազը շահի կողմից գահընկեց է արվել[38]։
1653 թվականին շահը հրամայել է Արդաբիլի, Երևանի, Ղարաբաղի, Աստարաբադի և Ադրբեջանի որոշ կառավարիչներին զորք ուղարկել Խոսրով խանի օգնությանը[39]։ Հետագայում զորքեր են ներդրել Դերբենտի կառավարիչը, Թարքիի Շամխալաթը և Կարա Քայտաքի կառավարիչը[39]։ Այս զորքերը ռուսներին քշել են բերդից[39] և հրկիզել են այն[40]։
Նույն տարին Ռուսաստանի արքայազն Իվան Լոբանով-Ռոստովսկու գլխավորած բանագնացը մեկնել է Պարսկաստան[41]՝ խնդրելու, որ Շամախիի նահանգապետը չմիջամտի Դաղստանի գործերին, փոխհատուցում տրվի կրած կորուստների համար և ազատ արձակվեն բոլոր ռուս վաճառականները[42]։
Վրաստանի և Դաղստանի շուրջ այս հակամարտությունը ազդել է երկրների միջև առևտրային հարաբերությունների վրա։ 1651 թվականին Աստրախանում պահվել է 138 պարսկական մետաքս՝ պահանջարկի բացակայության պատճառով[43]։
1717 թվականի պայմանագիր
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Արտեմի Պետրովիչ Վոլինսկին որպես բանագնաց ուղարկվել է Սպահան՝ առևտրային պայմանագիր կնքելու համար[44][45], որը կարող էր Ռուսաստանին մենաշնորհ տալ պարսկական մետաքսի առևտրի վրա[46][47]։ Այս առաքելությունը նաև հետախուզություն է հավաքել պարսկական ռեսուրսների, աշխարհագրության, ենթակառուցվածքների, ռազմական և այլ ուժեղ կողմերի մասին[47][46][44]։ Նրան հետագայում հանձնարարվել է ընդգծել Ռուսաստանը որպես Պարսկաստանի դաշնակից, իսկ Օսմանյան կայսրությունը՝ որպես իրենց թշնամի[46]։
Պարսիկները թշնամացել են բանագնաց կողմի նկատմամբ, երբ ռուսական արշավախումբը արքայազն Բեկովիչ-Չերկասկու գլխավորությամբ իջել է Կասպից ծովի արևելյան ափին[48]՝ Խիվայում[49]։
Վոլինսկին զեկուցել է ցարին, որ Պարսկաստանը գտնվում է կործանման եզրին[50]։ Նա նաև առաջարկել է Գիլան, Մազանդարան և Աստարաբադ նահանգները միացնել Ռուսաստանին՝ մետաքսի արտադրության իրենց կարողությունների պատճառով[51]։
Երկրորդ ռուս-պարսկական պատերազմ (1722–1723)
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1721 թվականի հունվարին պուշթուն աֆղանները՝ Միրվեյս Հոթակի[52] և այնուհետև Մահմուդ Հոթակի գլխավորությամբ[53] սկսել են արշավանք ընդդեմ պարսիկների՝ Քանդահարի իշխանության համար[52][54]։ Աֆղանները 25000 հոգանոց բանակով ներխուժել են Պարսկաստան և փորձել են գրավել Քերմանը[53][55]։ Նրանք չեն կարողացել պահել քաղաքը և նմանապես չեն կարողացել գրավել մոտակա Յազդ քաղաքը[53]։ Այնուհետև Մահմուդը տեղափոխվել է Գյուլնաբադ քաղաքից դուրս ճամբար, Պարսկաստանի մայրաքաղաք Սպահանից տասը մղոն հեռավորության վրա[53][55]։
Լեզգիների ցեղի սուննի մուսուլման առաջնորդ Դաուդ Խանը ձերբակալվել է Դերբենտում՝ ապստամբություն հրահրելու համար, բայց ազատ է արձակվել 1721 թվականի օգոստոսին[56] աֆղանների նախնական հարձակումից հետո[57]՝ հույս ունենալով, որ նա բանակ կհավաքի շահին աջակցելու համար[58] Դաուդ Խանը և նրա լեզգի հետևորդները կողոպտել են Շամախի քաղաքը՝ 1721 թվականի օգոստոսին[59][58][56], որոնք սպանել են հազարավոր շիա մուսուլմանների և մի քանի հարուստ ռուս վաճառականների[57]։ Արտեմի Վոլինսկին, որն եղել է Աստրախանի նահանգապետ՝ հորդորել է ցար Պետրոս I-ին զորքեր ուղարկել ապստամբությանը միջամտելու համար[57]։ Պարսկական վասալ պետության և Արևելյան վրացական Խարթլի-Կախեթի թագավորության տիրակալ Վախթանգ VI-ը կապ է հաստատել Պետրոսի հետ՝ Կովկասյան տարածքներ ռուսական առաջխաղացումներին աջակցելու համար[60][56][57]։ Այնուհետև Դաուդ խանը դիմել է Օսմանյան սուլթանի պաշտպանությանը[58][56]։
1722 թվականի մարտի 8-ին Գյուլնաբադի ճակատամարտում պարսիկների նկատմամբ աֆղանական հաղթանակից հետո Մահմուդ Հոթակը և նրա բանակը պաշարել են Սպահանը[61][62]։ Շահ Հուսեյնի որդի Միրզա Թահմասպը 600 հոգով[62] փախել է Սպահանից և հասել Ղազվին[63]։ Ղազվինից Թահմասպն այնուհետև ստիպված է եղել փախչել Ռեշտ, որին հետևել են նաև աֆղանական ուժերը: Ռեշտի կուսակալը խնդրել է Պետրոս ցարին՝ օգնության համար, ինչպես և Թահմասպը, որը բանագնաց Իսմայիլ Բեգին ուղարկել է Աստրախան[64]։
1722 թվականի հունիսի 29-ին Պետրոս ցարը և ռուսական զորքերը ժամանել են Աստրախան[65][66][67]։ Բանագնաց է ուղարկվել Շահ Հուսեյնին տեղեկացնելու համար, որ ռուսական ուժերը այնտեղ են՝ ապստամբներին հնազանդեցման գործում աջակցության, այլ ոչ թե պատերազմ հայտարարելու համար[67]։ Պետրոսն առաջարկել է օգնություն ցուցաբերել աֆղաններին և լեզգիների ապստամբությանը հնազանդեցնելու համար և ապահովել, որ Օսմանյան կայսրությունը չօգտվի իրավիճակից և չներխուժի տարածք[68]։ Բանագնացին հանձնարարվել է նաև տեղեկացնել Շահ Հուսեյնին, որ այդ օգնությունը կտրվի միայն այն դեպքում, եթե Պարսկաստանը որոշ գավառներ զիջի Ռուսաստանին[67][65]։ Բանագնացը, սակայն չի փոխանցել այս գավառների դադարեցման մասին հաղորդագրությունը[67]։
Վախթանգ VI-ը 30000 մարդկանց քանակով բանակ է մատակարարել, իսկ հայերը ուղարկել են ևս 10000 մարդ[69]։ Աստրախանից զորքերը այնուհետև անցել են Կասպից ծովի արևմտյան ափին գտնվող պարսկական ամրոցների հարձակմանը և գրավել են Դերբենտի ամրոցը[69][70][71]։ Այնուհետ ռուսները գրավել են Բաքուն և Սալյանը՝ Շիրվան գավառում, Լենքորանը՝ Թալեշ գավառում և Անզալին՝ Գիլան գավառում, որոնք նշանակալից գավառներ են եղել մետաքսի արտադրության ոլորտում[72][73]։
Օսմանյան սուլթանը առաքյալ է ուղարկել Պետրոսին՝ զգուշացնելով, որ հետագա ներխուժումը պարսկական տարածք հիմք կարող է հանդիսանալ Ռուսաստանին պատերազմ հայտարարելու համար[74]։
1722 թվականի սեպտեմբերին շատ ռուսական նավեր կորել են փոթորկի ժամանակ և համաճարակը սպանել է ռուսական հեծելազորի ձիերի զգալի մասը[75][76][77]։ Ռուսական զորքերը քաշվել են Աստրախան, մի քանի կայազորներ մնացել են Թարքիի, Բաքվի և Դերբենտի Շամխալաթում[77][76][75][78]։ Վրացական և հայկական զորքերը մնացել են ապստամբներին հնազանդեցնելու համար[75][76][77]։
1722 թվականի հոկտեմբերի 23-ին Շահ Հուսեյնը Սպահանը հանձնել է աֆղաններին[79] և հրաժարվել գահից՝ ի օգուտ Մահմուդ Հոթակի[80][81][82]։ Պետրոսը առաջարկել է օգնել Թահմասպին Մահմուդից իր գահը վերադարձնելու հարցում[83]։
1722 թվականի նոյեմբերի 3-ին 14 նավ Աստրախանից նավարկել են Անզալի՝ Ռեշտի մոտ գտնվող նավահանգիստ[84][85]։ Քաղաքին օգնելու պատրվակով ռուսական ուժերը մտել են Ռեշտ[86][87][88]։ 1723 թվականին Ռեշտի նահանգապետը խնդրել է ռուսական զորքերին հեռանալ, քանի որ օգնություն չի պահանջվել[89]։ Զորքերը, սակայն չեն հեռացել և պաշարվել են իրենց զորանոցում[88]։ 1723 թվականի մարտի 28-ին ռուսական զորքերի մի խումբ փրկվել է պաշարումից և զորանոցը պաշարող պարսիկները երկու կողմից հարձակվել են նրանց վրա, սպանվել են ավելի քան 1000 մարդ[88][87][89]։
Թահմասպ II-ի բանագնաց Իսմայիլ Բեգը ժամանել է Սանկտ Պետերբուրգ 1723 թվականի հուլիսի 30-ին՝ Թահմասպի գահ բարձրանալու մասին Պետրոսին տեղեկացնելու և ապստամբների և աֆղանների դեմ օգնություն խնդրելու համար[90]։
Կնքված պայամանգրեր
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Սանկտ Պետերբուրգի պայմանագիր
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ռուսական կայսրության և Պարսկական կայսրության միջև 1723 թվականի սեպտեմբերի 23-ին ստորագրվել է Սանկտ Պետերբուրգի պայմանագիրը, որը պետք է ավարտեր Երկրորդ ռուս-պարսկական պատերազմը[91]։ Պայմանագրի պայմանների համաձայն՝ ցարը շահի հետ բարեկամություն պետք է շնորհեր և աջակցեր ապստամբների դեմ պայքարը[92][91]։ Դրա դիմաց Պարսկաստանը պետք է զիջեր Դերբենտը, Բաքուն և Մազանդարան, Գիլան, Շիրվան և Աստարաբադ նահանգները[93][94][91][95]։ Ռուսաստանում Թահմասպի դեսպան Իսմայիլ Բեգը ստորագրել է պայմանագիրը, սակայն շահը հրաժարվել է վավերացնել այն, երբ պայմանագրի տեքստն ուղարկվել է նրան՝ 1724 թվականի ապրիլին[93][92][91][95]։
Կոստանդնուպոլսի պայմանագիր
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Կոստանդնուպոլսի պայմանագիրը ստորագրվել է Օսմանյան կայսրության և Ռուսական կայսրության միջև 1724 թվականի հունիսի 24-ին՝ Սանկտ Պետերբուրգի պայմանագրի ստորագրումից հետո երկու կայսրությունների միջև առաջացած քաղաքական ճգնաժամը մեղմելու նպատակով[96]։ Պայմանագրի պայմաններով Օսմանյան կայսրությանը հանձնվել են Ադրբեջանը, Հայաստանը և Վրաստանը[97], իսկ Ռուսաստանին թույլատրվել է պահպանել Մազանդարանը, Գիլանն ու Աստարաբադը[96][98]։
Հստակեցվել է, որ եթե Պարսկաստանը հրաժարվի ճանաչել պայմանագիրը, ապա Ռուսաստանը և Օսմանյան կայսրությունը կձեռնարկեն գործողություններ՝ Պարսկաստանի գահին խամաճիկ կառավարիչ դնելու առմամբ[99][100]։
Համադանի պայմանագիր
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Համադանի պայմանագիրը ստորագրվել է Օսմանյան կայսրության և աֆղանական Հոթակի դինաստիայի միջև 1727 թվականի հոկտեմբերին[101]։ Հոթակները համաձայնել են Զանջանը, Սուլթանիան, Աբհերը, Թեհրանը զիջել օսմանցիներին՝ Աշրաֆ Հոթակին Պարսկաստանի շահ հռչակելու դիմաց[102][101]։
Ռաշտի պայմանագիր
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]1732 թվականի հունվարի 21-ին Ռուսական կայսրության և Սեֆյան Պարսկաստանի կողմից ստորագրված Ռաշտի պայմանագրի համաձայն[103]՝ Պարսկաստանին տրվել է 1723 թվականին Սանկտ Պետերբուրգի պայմանագրով զիջված տարածքների մի մասը[104]։ Ռուսաստանը Պարսկաստանին զիջել է Աստարաբադ, Գիլան [105] և Մազանդարան նահանգները[106][107]։ Պայմանագրի պայմաններով նշվել է նաև, որ եթե օսմանցիները զիջեն կովկասյան տարածքները Ռուսաստանին, Ռուսաստանը՝ կզիջեն նաև Դերբենտը և Բաքուն[106]։ Պայմանագիրը նաև ապահովում է ազատ առևտուր Պարսկաստանում ռուս վաճառականների համար և որ Ռուսաստանի դեսպանին թույլատրվել է բնակվել Պարսկաստանում[106]։
Գանձակի պայմանագիր
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Գանձակի պայմանագիրը կնքվել է 1735 թվականի մարտին՝ Ռուսական կայսրության և Պարսկաստանի միջև[108]։ Պայմանագիրը Պարսկաստանին տվել է 1723 թվականին հանձնված մնացած տարածքները[109]՝ Դերբենդը, Բաքուն[110] և շրջակա Շիրվան գավառը և Թարքին գավառները[111][112]։ Ավելին, այնտեղ նշվել է, որ Թերեք գետը հանդիսանում է որպես Ռուսաստանի և Պարսկաստանի միջև սահման[110]։
Երրորդ ռուս-պարսկական պատերազմ (1796)
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]1781 թվականին ռուս հրամանատար կոմս Վոյնովիչը գլխավորել է նավատորմը[113], որը մտադիր է եղել Աղա Մուհամմեդ Խանից և պարսիկներից խլել Աստարաբադ նահանգի կղզիներն ու նավահանգստային քաղաքը[114][115]։ Սակայն Աղա Մուհամեդ խանը ձերբակալել և արտաքսել է արշավախմբում ներգրավված բոլոր կողմերին[114]։
1783 թվականին Հերակլ II Խարթլի-Կախեթացին համաձայնել դառնալ Ռուսական կայսրության վասալ պետությունը[116][117]՝ ռուսական պաշտպանության դիմաց[118]։ Դա պաշտոնականացվել է Գեորգիևսկի պայմանագրով[118][119]՝ 1783 թվականի հուլիսի 24-ին[120]։ Պարսկաստանը դեռ Խարթլի-Կախեթին համարում էր իր վասալ պետությունը[118]։ Գեորգիևսկի պայմանագրի ստորագրումից հետո Թերեք գետի վրա կառուցվել է Վլադիկավկազ ամրոցը[116]։
Գիլան նահանգի նահանգապետ Հեդայաթոլլահը Խան Աղա Մուհամմեդի դեմ դիմել է Ռուսաստանի աջակցությանը և Ռուսաստանը պայմանավորեց կատարել Անզալիի վասալացումը այդ աջակցության դիմաց[121]։ Ռուսաստանը աջակցում է Մորթեզա Քոլի խանին՝ Աղա Մուհամմեդ խանի եղբորն ու հակառակորդին[122], այն պայմանով, որ նրա գահ բարձրանալուց հետո նա ռուսներին կզիջի Անզալին, Գիլանը, Մազանդարանը և Աստարաբադը[123]։
Աղա Մուհամմեդ խանը Գեորգիևսկի պայմանագիրը դիտել է որպես Հերակլ II-ի և Խարթլի-Կախեթիի անհնազանդություն և 1795 թվականին[124][125] շարժվել է դեպի Թիֆլիս՝ փորձելով վերականգնել պարսկական տիրապետությունը[126]։ Աղա Մոհամմեդ խանը հավաքել է 60000-անոց բանակ՝ մտադրվելով հետ վերցնել նաև Ղարաբաղը, Գանձակը, Շիրվան և Խարթլի-Կախեթին[127]։Իր ուժերը բաժանել է երեք մասի, միաժամանակ հարձակվելով Շիրվանի, Երևանի և Շուշիի բերդի վրա[128][127]։ Շուշիում պաշարումը տևել է 1795 թվականի հուլիսի 8-ից մինչև օգոստոսի 9-ը[127], Շուշիի մարզպետն ի վերջո հանձնվել է, սակայն մերժել է բանակի մուտքը դեպի քաղաք։ Աղա Մուհամեդ խանը բանակցել է նահանգապետի հետ Շուշիով դեպի Թիֆլիս տանող ճանապարհը բացելու համար[127]։ Աղա Մոհամմեդ խանը հետագայում Շուշիից տեղափոխվել է Գանձակ[127]։ 1795 թվականի սեպտեմբերի 10-ին Գանձակից Թիֆլիս է արշավել 40000 մարդ և ի վերջո քաղաքը գրավվել է[127]։
1795 թվականի վերջին Աղա Մուհամմեդ Խանը գրավել է Թիֆլիսը[129] և իշխել Հյուսիսային Պարսկաստանում[130]։ Ներխուժման ժամանակ հազարավոր վրացիներ են սպանվել, իսկ 15,000 քաղաքացիներ գերեվարվել են և որպես ստրուկ ուղարկվել Պարսկաստան[131][132]։ Հերակլիոս 2-ը փախել է Թիֆլիսից[129]։
Ռուսաստանի կայսրուհի Եկատերինա II-ը 1796 թվականին արշավանք է սկսել Աղա Մուհամմեդ Խանին տապալելու համար՝ ի հօգուտ Մորթեզա Քոլի խանի[133][134][135]։ Ռուսական զորքերը՝ բաղկացած 20000 մարդուց [136] 1796 թվականի ապրիլին սկսել են արշավել Կիզլյարից դեպի Դերբենտ, որը գրավվել է 1796 թվականի մայիսի 10 -ին[135]։ Ռուսական զորքերը օկուպացրել են Թալիշը, Սալյանը, Դերբենտը, Բաքուն, Շամախին և Գանձակը[137][135]։ Եկատերինա II-ի մահից հետո Պավել I ցարը հետ է կանչել Կովկասի բոլոր զորքերը[133][134][135]։
Չորրորդ ռուս-պարսկական պատերազմ (1804–1813)
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1801 թվականի հունվարի 18-ին համաձայնություն է ձեռք բերվել, որ Խարթլի-Կախեթը պետք է դառնաի Ռուսաստանի պրոտեկտորատ[138]։ 1801 թվականի սեպտեմբերի 12-ին Ալեքսանդր ցարը պաշտոնապես հայտարարել է Խարթլի-Կախեթին[139][138] Ռուսաստանի միացնելու վերաբերյալ որոշման մասին այն բանից հետո, երբ Պարսկաստանը փորձեց վերահաստատել գերիշխանությունը[140][141][142]։ 1804 թվականին տեղի ունեցած քաղաքացիական անկարգություններից հետո՝ Ֆաթհ Ալի Շահը Երևանում, Գանձակում և Շաքիում նոր արծաթե և ոսկյա մետաղադրամներ է հատել՝ այս գավառների նկատմամբ գերիշխանությունը ցույց տալու համար[143]։
1802-1804 թվականներին ռուսական ուժերը գրավել և հնազանդեցրել են վրացական Իմերեթի թագավորությունը՝ օսմանյան վասալ պետությունը, բացի Մինգրելիայից, Գուրիայից և Վրաստանը շրջապատող խանություններից շատերից[144][145]։ Գանձակը գրավվել[146][147] ու կողոպտվել է, իսկ 3000 քաղաքացի սպանվել է[145]։ Պարսկաստանը Վրաստանը շրջապատող խանությունները համարում էր իր վասալ պետությունները, իսկ Ֆաթհ Ալի շահը որպես պատերազմ հայտարարելու հիմնավորում վերցրել է ռուսական առաջխաղացումը դեպի այդ տարածքներ[144][145]։
1804 թվականի մայիսի 23-ին Ֆաթհ Ալի շահը պահանջել է ռուսական զորքերը դուրս բերել Կովկասի պարսկական տարածքից[148]։ Այս խնդրանքը մերժվել է՝ պատճառ դառնալով Պարսկաստանից պատերազմի հայտարարման[148]։ Ռուսական զորքերը շարժվել են դեպի Երևանի գավառ և հուլիսի 1-ին պաշարել են մայրաքաղաք Երևանը[149][148][150]։ Պաշարումը, սակայն ձախողվել է, քանի որ ռուսական ուժերը սպառել էին իրենց պաշարները[149]։ Այնուհետև պարսիկները պարտություններ են կրել Գյումրիում և Երևանում, որոնք հետո նահանջել են վերախմբավորվելու համար[148][151]։
1805 թվականին Շաքիի, Շիրվանի և Ղարաբաղի խանությունները պաշտոնապես ճանաչել են ռուսական իշխանությունը[152][153][154]։ Ռուսական ուժերը հարձակվել են նաև Բաքվի, Ռեշտի[153][154], Կուբայի և Թալեշի վրա[155]։ 1806 թվականին ռուսական զորքերը ջախջախել են պարսկական գրոհը Ղարաբաղում[156] և գրավել են Դերբենտն ու Բաքուն[152]։
Այս կորուստներից հետո պարսկական զորքերը պարտություն են կրել հաջորդ տարիներին շատ նշանակալից վայրերում: 1806 թվականին ռուսական ուժերը գրավել են Կարակապետը, ապա 1808 թվականին՝ Կարաբաբան[157][158]։ Նրանք գրավել են նաև Գանձակը 1809 թվականին, իսկ Ախալքալաքը[159] 1810 թվականին[157][158]։
1810 թվականին պարսիկները դաշնակցելով օսմանցիների հետ Նախիջևանից հարձակվել են Թիֆլիսի վրա, սակայն չեն կարողացել գրավել քաղաքը[160]։ Նրանց նահանջին խանգարել է ռուսական կողմից Արաքս գետի վրա Մեղրիի գրավումը[160]։
1812 թվականի օգոստոսի 12-ին 20.000 պարսիկ տղամարդ գրավել են Թալիշ նահանգի Լենքորան ամրոցը և շարժվել դեպի Արաքս գետ՝ հոկտեմբերին հարձակվելով այնտեղ տեղակայված ռուսական զորքերի վրա[161][162]։ Ռուսները պարսիկներին հաղթել են 1812 թվականի հոկտեմբերին Ասլանդուզում՝ Արդաբիլ նահանգում[162][163], երբ պարսկական հրետանին ոչնչացվել է, իսկ պարսկական զորքերը ստիպված են եղել նահանջել Թավրիզ[161]։ Պարսիկները հետագայում պարտություն են կրել նաև Լենքորանում 1813 թվականի հունվարի 13-ին[164][165]։
Գյուլիստանի պայմանագիր
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Գյուլիստանի պայմանագիրը ստորագրվել է 1813 թվականի հոկտեմբերի 24-ին Ռուսական կայսրության և Պարսկաստանի միջև՝ որպես ռուս-պարսկական չորրորդ պատերազմի ավարտ[166]։ Պարսկաստանը զիջել է Արաքս գետից հյուսիս գտնվող բոլոր տարածքները[167], ներառյալ Դաղստանը, Մինգրելիան, Աբխազիան, Դերբենտը, Բաքուն[168], Շաքին, Քուբան, Թալիշը, Շիրվանը, Ղարաբաղը և Գանձակը[169]։ Պայմանագիրը լրացուցիչ կերպով թույլ է տվել Ռուսաստանին բացառիկ ռազմական իրավունքներ Կասպից ծովում[170] և առևտրային իրավունքներ Պարսկաստանում[171][172]։
Հինգերորդ ռուս-պարսկական պատերազմ (1826–1828)
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]1825 թվականին Ալեքսանդր ցարի մահը Պարսկաստանում հանգեցրել է այն կեղծ համոզմունքին, որ Ռուսաստանում քաղաքացիական պատերազմ է սկսվել և որ կովկասյան թագավորություններն ու ցեղերն ապստամբել են[173]։ 1826 թվականի մայիսին Ռուսաստանը գրավել է Պարսկաստանի Երևան գավառում գտնվող Միրաքը։ Այս գործողությունը հակադրվել է Գյուլիստանի պայմանագրին[174][175]։
1826 թվականի հուլիսին Աբբաս Միրզան հրամայել է հարձակվել Կովկասի ռուսական տարածքների վրա՝ պաշարելով Շուշին և Գանձակը (Ռուսաստանի կողմից վերանվանվել է Ելիզավետպոլ[176]) և շարժվել դեպի Թիֆլիս։ Երկրորդ ուժը նույնպես հարձակվել է Գյումրիի վրա[177]։ Պարսկաստանը ներխուժել է Գյուլիստանի պայմանագրով Ռուսաստանին հանձնված Ղարաբաղի և Թալիշի գավառները[176][178][179]։ Այս նահանգների քաղաքացիները Պարսկաստանին են հանձնել Լենքորան, Քուբա և Բաքու քաղաքները[178][179]։ Ռուսական հարձակումը հետագայում պարտության է մատնել պարսիկներին Շամխոր գետի և Գանձակի մոտ 1826 թվականի սեպտեմբերին[178][179] և նրանք նահանջել են դեպի Թավրիզ[177]։
1826 թվականի հոկտեմբերին ռուսական ուժերը պաշարել են Երևանը[180][181][182]։ Դրանից հետո նրանք 1827 թվականին հաջորդաբար գրավել են Նախիջևանը, Աբբասաբադը, Մերենը[182], Ուրմիան և Արդաբիլը[182][180][181]։ 1827 թվականին ռուսները հաղթել են պարսիկներին, երբ նրանք գրավել են Երևանն ու Թավրիզը, իսկ հետո պարսիկները ստիպված են եղել հաշտության հայց ներկայացնել[183]։
Թուրքմենչայի պայմանագիր
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Թուրքմենչայի պայմանագիրը ստորագրվել է 1828 թվականի փետրվարի 21-ին Ռուսական կայսրության և Պարսկաստանի միջև[184]։ Պայմանագրով Պարսկաստանը զիջել է Երևանի[185], Թալիշի և Նախիջևանի խանությունները[184][186]։ Արաքս գետը ստեղծվել է որպես երկրների միջև նոր սահման[187]։ Պարսկաստանից պահանջվում էր նաև 20 միլիոն ռուբլի արծաթով փոխհատուցում վճարել[184]։ Պայմանագիրը շարունակում էր Ռուսաստանին թույլատրել Կասպից ծովում ռազմածովային ներկայության բացառիկ իրավունք և ռուս հպատակների ազատում պարսկական իրավասությունից[187][188]։
Հետպատերազմյան հարաբերություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Թուրքմենչայի պայմանագրի ստորագրումից հետո Պարսկաստանը զգալի անկայունություն է ապրել։ Ռուս բանագնաց Ալեքսանդր Սերգեևիչ Գրիբոեդովը սպանվել է 1829 թվականին Թեհրանում[189]։ 1830 թվականին Ֆաթհ Ալի Շահը դիվանագիտական առաքելություն է ուղարկել Ռուսաստան՝ պաշտոնապես ներողություն խնդրելու համար[189]։
1831 թվականին անկարգություններ են եղել Յազդում և Քերմանում, իսկ 1832 թվականին մի քանի ցեղապետեր ապստամբել են Ղուչանում և Թորբաթե Հայդարիեում[190]։ 1834 թվականին Ֆաթհ Ալի Շահի մահից հետո աճել են մտահոգությունները քաղաքացիական պատերազմի հնարավորության վերաբերյալ[191]։ Գահի մրցակից հավակնորդները հետագա դժգոհություններ են առաջացրել Մուհամմեդ Շահի կառավարման սկզբում[190]։ 1839 և 1840 թվականներին Սպահանը լուրջ անկարգություններ է ապրել այն բանից հետո, երբ բարձրաստիճան պաշտոնյաները կասկածի տակ են դրել և արգելակել են կենտրոնական կառավարության իշխանությունը[190]։
19-րդ դարի ընթացքում Ղաջարական Պարսկաստանը մեծ մասամբ ընկել է Ռուսաստանի ազդեցության գոտում, որը Մեծ խաղի ժամանակ Բրիտանիայի հետ հսկողություն է հաստատել Իրանի և Աֆղանստանի վրա: Ռոմանովներն վարել են թուլացած Ղաջարների դինաստիայի «ոչ պաշտոնական աջակցության» քաղաքականություն՝ շարունակելով ճնշում գործադրել մեծամասամբ քոչվոր Թուրքեստանում՝ Ղաջարների կարևոր սահմանային տարածքում, Պարսկաստանի այս ռուսական տիրապետությունը շարունակվել է մոտ մեկ դար[192][193]։ Պարսկական միապետությունը դարձել է ավելի շատ սիմվոլիկ հայեցակարգ, որտեղ ռուս դիվանագետներն իրենք էին Իրանում հզոր միջնորդներ հանդիսանում, իսկ միապետությունը կախված է եղել ռուսական և բրիտանական վարկերից[192]։ Ռուսական կայսրությունը աջակցել է Հերատի պարսկական պաշարմանը՝ 1837–1838 և 1856 թվականներին՝ որպես Մեծ խաղի մաս։
Ռուսաստանը սկսել է մտահոգվել Կովկասում մետաքսի արտադրությամբ[194]։ Ելիզավետպոլի (նախկին Գանձակ) առևտրականները հետաքրքրություն են հայտնել Կովկասի մետաքսի արդյունաբերության վերահսկողությունը ստանձնելու հարցում[194]։ Ռուսական իշխանությունները նաև փորձել են ադրբեջանցի ազնվականների հողերը վերաբաշխել ռուս տանտերերի միջև, ինչն անհաջող արդյունք է ունեցել[194]։
Մինչև 1860 թվականը կովկասյան տարածաշրջանում հաստատվել են հիսուն հազար պարսիկներ[195]։ Ռուսաստանի և Պարսկաստանի միջև շարունակվել է առևտուրը, որը բաղկացած է եղել Պարսկաստան արտահանվող շաքարից և նավթից, ինչպես նաև Ռուսաստան արտահանվող բամբակից, բրինձից, բուրդից, չրերից[195]։ 1897 թվականին Ռուսաստան արտահանումը կազմել է 18․649․669 ռուբլի, իսկ Պարսկաստան ներմուծումը՝ 16․036․032 ռուբլի[195]։
1879 թվականին ռուս սպաների կողմից կազակական բրիգադի ստեղծումը Ռուսական կայսրությանը իշխանություն է տվել Ղազաջարական բանակի արդիականացման վրա։ Այս ազդեցությունը հատկապես նշանակալի է եղել, քանի որ պարսկական միապետության լեգիտիմությունը հիմնված է եղել ռազմական հզորության պատկերի վրա[196][197]։ 1890-ական թվականներին շահի արքունիքում աչքի են ընկել ռուս դաստիարակները, բժիշկներն ու սպաները, որոնք հաճախ նույնպես ունեցել են քաղաքական ազդեցություն[196][198]։
Պատերազմների ցանկ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Համար | Անուն | Արդյունք |
---|---|---|
1 | Առաջին ռուս-պարսկական պատերազմ | Պարսկաստանի հաղթանակ։ Սեֆյանները ոչնչացնում են Թերեք գետի պարսկական կողմում գտնվող ռուսական ամրոցը և վտարում նրա կայազորը[199][200][201]։ |
2 | Երկրորդ ռուս-պարսկական պատերազմ | Ռուսաստանի հաղթանակ։ Ռուսաստանը տիրապետում է Դերբենտին, Բաքուն, Շիրվանին և ժամանակակից Գիլան, Մազանդարան և Աստարաբադ նահանգներին, սակայն Ռեշտի և Գանձակի պայմանագրերով բոլոր տարածքները վերադարձնում է Պարսկաստանին[202][203]։ |
3 | Երրորդ ռուս-պարսկական պատերազմ | Status quo ante bellum[204] |
4 | Չորրորդ ռուս-պարսկական պատերազմ | Ռուսաստանի հաղթանակ։ Գյուլիստանի պայմանագիր[205]՝ Պարսկաստանը Ռուսաստանին է հանձնում ներկայիս Վրաստանը, Դաղստանը, հյուսիսային Հայաստանի մասերը և ներկայիս Ադրբեջանի կազմի մեծ մասը[206][207]։ |
5 | Հինգերորդ ռուս-պարսկական պատերազմ | Ռուսաստանի հաղթանակ։ Թուրքմենչայի պայմանագիր[208]՝ Պարսկաստանը Ռուսաստանին է հանձնում ներկայիս Հայաստանը, Նախիջևանը և Ադրբեջանը[209]։ |
6 | Ռուսական միջամտություն (1909) | Ռուսաստանի հաղթանակ [210] [211]
|
Տես նաև
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- Կովկասյան պատերազմ (1817-1864)
- Ռուս-թուրքական պատերազմներ
- Կովկասի պատմություն
- Հյուսիսային Կովկաս
- Պարսկաստանի արշավ (Առաջին համաշխարհային պատերազմ)
- Անգլո-խորհրդային ներխուժում Իրան
- Իրանական ճգնաժամ
Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ Multiple Authors. «Caucasus and Iran». Encyclopædia Iranica. Վերցված է 2012-09-03-ին.
- ↑ Matthee, Rudi (2013). «Rudeness and Revilement: Russian-Iranian Relations in the Mid-Seventeenth Century». Iranian Studies. 46 (3): 333–357. doi:10.1080/00210862.2012.758500.
- ↑ Matthee, Rudi (1994). «Anti-Ottoman Politics and Transit Rights: The Seventeenth-Century Trade in Silk between Safavid Iran and Muscovy». Cahiers du Monde russe. 35 (4): 739–761. doi:10.3406/cmr.1994.2405. JSTOR 20170927.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 Matthee, Rudi (1994). «Anti-Ottoman Politics and Transit Rights: The Seventeenth-Century Trade in Silk between Safavid Iran and Muscovy». Cahiers du Monde russe. 35 (4): 739–761. doi:10.3406/cmr.1994.2405. JSTOR 20170927.
- ↑ Ferrier, Ronald (1973). «The Armenians and the East India Company in Persia in the Seventeenth and Early Eighteenth Centuries». The Economic History Review. 26 (1): 38–62. doi:10.2307/2594758. JSTOR 2594758.
- ↑ Khodarkovsky, Michael (1999). «Of Christianity, Enlightenment, and Colonialism: Russia in the North Caucasus, 1550–1800». The Journal of Modern History. 71 (2): 394–430. doi:10.1086/235251. JSTOR 10.1086/235251.
- ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 Matthee, Rudi (1994). «Anti-Ottoman Politics and Transit Rights: The Seventeenth-Century Trade in Silk between Safavid Iran and Muscovy». Cahiers du Monde russe. 35 (4): 739–761. doi:10.3406/cmr.1994.2405. JSTOR 20170927.
- ↑ Ledonne, John (2008). «Russia's Eastern Theater, 1650-1850 Springboard or Strategic Backyard?». Cahiers du Monde russe. 49 (1): 17–45. JSTOR 40419102.
- ↑ Ferrier, Ronald (1986). «Trade From the Mid-14th Century to the End of the Safavid Period». The Cambridge History of Iran. Cambridge: Cambridge University Press. էջեր 412–490. ISBN 9780521200943.
- ↑ Chenciner, Robert; Magomedkhanov, Magomedkhan (1992). «Persian Exports to Russia from the Sixteenth to the Nineteenth Century». Iran. 30: 123–130. doi:10.2307/4299875. JSTOR 4299875.
- ↑ Lockhart, Laurence (1986). «European Contacts With Persia 1350-1736». The Cambridge History of Iran. Cambridge: Cambridge University Press. էջեր 373–410. ISBN 9780521200943.
- ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 Matthee, Rudi (1994). «Anti-Ottoman Politics and Transit Rights: The Seventeenth-Century Trade in Silk between Safavid Iran and Muscovy». Cahiers du Monde russe. 35 (4): 739–761. doi:10.3406/cmr.1994.2405. JSTOR 20170927.
- ↑ Matthee, Rudi (2012). «Facing a Rude and Barbarous Neighbor: Iranian Perceptions of Russia and the Russians from the Safavids to the Qajars». Iran Facing Others: Identity Boundaries in a Historical Perspective. New York: Palgrave Macmillan. էջեր 99–124. ISBN 9780230102538.
- ↑ Ferrier, Ronald (1973). «The Armenians and the East India Company in Persia in the Seventeenth and Early Eighteenth Centuries». The Economic History Review. 26 (1): 38–62. doi:10.2307/2594758. JSTOR 2594758.
- ↑ 15,0 15,1 Matthee, Rudi (2013). «Rudeness and Revilement: Russian-Iranian Relations in the Mid-Seventeenth Century». Iranian Studies. 46 (3): 333–357. doi:10.1080/00210862.2012.758500.
- ↑ Matthee, Rudi (1994). «Anti-Ottoman Politics and Transit Rights: The Seventeenth-Century Trade in Silk between Safavid Iran and Muscovy». Cahiers du Monde russe. 35 (4): 739–761. doi:10.3406/cmr.1994.2405. JSTOR 20170927.
- ↑ 17,0 17,1 17,2 Matthee, Rudi (1994). «Anti-Ottoman Politics and Transit Rights: The Seventeenth-Century Trade in Silk between Safavid Iran and Muscovy». Cahiers du Monde russe. 35 (4): 739–761. doi:10.3406/cmr.1994.2405. JSTOR 20170927.
- ↑ 18,0 18,1 18,2 Matthee, Rudi (1994). «Anti-Ottoman Politics and Transit Rights: The Seventeenth-Century Trade in Silk between Safavid Iran and Muscovy». Cahiers du Monde russe. 35 (4): 739–761. doi:10.3406/cmr.1994.2405. JSTOR 20170927.
- ↑ Ferrier, Ronald (1973). «The Armenians and the East India Company in Persia in the Seventeenth and Early Eighteenth Centuries». The Economic History Review. 26 (1): 38–62. doi:10.2307/2594758. JSTOR 2594758.
- ↑ Herzig, Edmund M. (1992). «The Volume of Iranian Raw Silk Exports in the Safavid Period». Iranian Studies. 25 (1/2): 61–79. doi:10.1080/00210869208701769. JSTOR 4310787.
- ↑ Matthee, Rudi (1994). «Anti-Ottoman Politics and Transit Rights: The Seventeenth-Century Trade in Silk between Safavid Iran and Muscovy». Cahiers du Monde russe. 35 (4): 739–761. doi:10.3406/cmr.1994.2405. JSTOR 20170927.
- ↑ Matthee, Rudi (2013). «Rudeness and Revilement: Russian-Iranian Relations in the Mid-Seventeenth Century». Iranian Studies. 46 (3): 333–357. doi:10.1080/00210862.2012.758500.
- ↑ Spuler, B. (1977). «Central Asia from the sixteenth century to the Russian conquests». The Cambridge History of Islam. Cambridge: Cambridge University Press. էջեր 468–494. ISBN 9781139055024.
- ↑ Ledonne, John (2008). «Russia's Eastern Theater, 1650-1850 Springboard or Strategic Backyard?». Cahiers du Monde russe. 49 (1): 17–45. JSTOR 40419102.
- ↑ Matthee, Rudi (2013). «Rudeness and Revilement: Russian-Iranian Relations in the Mid-Seventeenth Century». Iranian Studies. 46 (3): 333–357. doi:10.1080/00210862.2012.758500.
- ↑ Spuler, B. (1977). «Central Asia from the sixteenth century to the Russian conquests». The Cambridge History of Islam. Cambridge: Cambridge University Press. էջեր 468–494. ISBN 9781139055024.
- ↑ 27,0 27,1 27,2 Matthee, Rudi (1994). «Anti-Ottoman Politics and Transit Rights: The Seventeenth-Century Trade in Silk between Safavid Iran and Muscovy». Cahiers du Monde russe. 35 (4): 739–761. doi:10.3406/cmr.1994.2405. JSTOR 20170927.
- ↑ Matthee, Rudi (2012). «Facing a Rude and Barbarous Neighbor: Iranian Perceptions of Russia and the Russians from the Safavids to the Qajars». Iran Facing Others: Identity Boundaries in a Historical Perspective. New York: Palgrave Macmillan. էջեր 99–124. ISBN 9780230102538.
- ↑ Matthee, Rudi (2013). «Rudeness and Revilement: Russian-Iranian Relations in the Mid-Seventeenth Century». Iranian Studies. 46 (3): 333–357. doi:10.1080/00210862.2012.758500.
- ↑ 30,0 30,1 Matthee, Rudi (1994). «Anti-Ottoman Politics and Transit Rights: The Seventeenth-Century Trade in Silk between Safavid Iran and Muscovy». Cahiers du Monde russe. 35 (4): 739–761. doi:10.3406/cmr.1994.2405. JSTOR 20170927.
- ↑ 31,0 31,1 Matthee, Rudi (1994). «Anti-Ottoman Politics and Transit Rights: The Seventeenth-Century Trade in Silk between Safavid Iran and Muscovy». Cahiers du Monde russe. 35 (4): 739–761. doi:10.3406/cmr.1994.2405. JSTOR 20170927.
- ↑ Ferrier, Ronald (1973). «The Armenians and the East India Company in Persia in the Seventeenth and Early Eighteenth Centuries». The Economic History Review. 26 (1): 38–62. doi:10.2307/2594758. JSTOR 2594758.
- ↑ 33,0 33,1 Matthee, Rudi (2013). «Rudeness and Revilement: Russian-Iranian Relations in the Mid-Seventeenth Century». Iranian Studies. 46 (3): 333–357. doi:10.1080/00210862.2012.758500.
- ↑ Brydges, Harford Jones (1833). Dynasty of the Kajars. London: J. Bohn.
- ↑ Khodarkovsky, Michael (1999). «Of Christianity, Enlightenment, and Colonialism: Russia in the North Caucasus, 1550–1800». The Journal of Modern History. 71 (2): 394–430. doi:10.1086/235251. JSTOR 10.1086/235251.
- ↑ 36,0 36,1 36,2 36,3 36,4 Matthee, Rudi (2013). «Rudeness and Revilement: Russian-Iranian Relations in the Mid-Seventeenth Century». Iranian Studies. 46 (3): 333–357. doi:10.1080/00210862.2012.758500.
- ↑ 37,0 37,1 Matthee, Rudi (2013). «Rudeness and Revilement: Russian-Iranian Relations in the Mid-Seventeenth Century». Iranian Studies. 46 (3): 333–357. doi:10.1080/00210862.2012.758500.
- ↑ Matthee, Rudi (2012). «Facing a Rude and Barbarous Neighbor: Iranian Perceptions of Russia and the Russians from the Safavids to the Qajars». Iran Facing Others: Identity Boundaries in a Historical Perspective. New York: Palgrave Macmillan. էջեր 99–124. ISBN 9780230102538.
- ↑ 39,0 39,1 39,2 Matthee, Rudi (2013). «Rudeness and Revilement: Russian-Iranian Relations in the Mid-Seventeenth Century». Iranian Studies. 46 (3): 333–357. doi:10.1080/00210862.2012.758500.
- ↑ Matthee, Rudi (2012). «Facing a Rude and Barbarous Neighbor: Iranian Perceptions of Russia and the Russians from the Safavids to the Qajars». Iran Facing Others: Identity Boundaries in a Historical Perspective. New York: Palgrave Macmillan. էջեր 99–124. ISBN 9780230102538.
- ↑ Ferrier, Ronald (1986). «Trade From the Mid-14th Century to the End of the Safavid Period». The Cambridge History of Iran. Cambridge: Cambridge University Press. էջեր 412–490. ISBN 9780521200943.
- ↑ Matthee, Rudi (2013). «Rudeness and Revilement: Russian-Iranian Relations in the Mid-Seventeenth Century». Iranian Studies. 46 (3): 333–357. doi:10.1080/00210862.2012.758500.
- ↑ Matthee, Rudi (1994). «Anti-Ottoman Politics and Transit Rights: The Seventeenth-Century Trade in Silk between Safavid Iran and Muscovy». Cahiers du Monde russe. 35 (4): 739–761. doi:10.3406/cmr.1994.2405. JSTOR 20170927.
- ↑ 44,0 44,1 Matthee, Rudi (2012). «Facing a Rude and Barbarous Neighbor: Iranian Perceptions of Russia and the Russians from the Safavids to the Qajars». Iran Facing Others: Identity Boundaries in a Historical Perspective. New York: Palgrave Macmillan. էջեր 99–124. ISBN 9780230102538.
- ↑ Ferrier, Ronald (1973). «The Armenians and the East India Company in Persia in the Seventeenth and Early Eighteenth Centuries». The Economic History Review. 26 (1): 38–62. doi:10.2307/2594758. JSTOR 2594758.
- ↑ 46,0 46,1 46,2 Kazemzadeh, F. (1991). «Iranian Relations with Russia and the Soviet Union to 1921». The Cambridge History of Iran. Cambridge: Cambridge University Press. էջեր 314–349. ISBN 9781139054997.
- ↑ 47,0 47,1 Ledonne, John (2008). «Russia's Eastern Theater, 1650-1850 Springboard or Strategic Backyard?». Cahiers du Monde russe. 49 (1): 17–45. JSTOR 40419102.
- ↑ Kazemzadeh, F. (1991). «Iranian Relations with Russia and the Soviet Union to 1921». The Cambridge History of Iran. Cambridge: Cambridge University Press. էջեր 314–349. ISBN 9781139054997.
- ↑ Ledonne, John (2008). «Russia's Eastern Theater, 1650-1850 Springboard or Strategic Backyard?». Cahiers du Monde russe. 49 (1): 17–45. JSTOR 40419102.
- ↑ Kazemzadeh, F. (1991). «Iranian Relations with Russia and the Soviet Union to 1921». The Cambridge History of Iran. Cambridge: Cambridge University Press. էջեր 314–349. ISBN 9781139054997.
- ↑ Ledonne, John (2008). «Russia's Eastern Theater, 1650-1850 Springboard or Strategic Backyard?». Cahiers du Monde russe. 49 (1): 17–45. JSTOR 40419102.
- ↑ 52,0 52,1 Brydges, Harford Jones (1833). Dynasty of the Kajars. London: J. Bohn.
- ↑ 53,0 53,1 53,2 53,3 Tucker, Spencer C. (2010). A Global Chronology of Conflict: From the Ancient World to the Modern Middle East. Santa Barbara, California: ABC-CLIO, LLC. ISBN 9781851096725.
- ↑ Mirfendereski, Guive (2001). A Diplomatic History of the Caspian Sea: Treaties, Diaries and Other Stories. New York: Palgrave Macmillan. ISBN 9780230107571.
- ↑ 55,0 55,1 Quinn, Sholeh (2010). «Iran under Safavid Rule». The New Cambridge History of Islam. Cambridge: Cambridge University Press. էջեր 201–238. ISBN 9781139056137.
- ↑ 56,0 56,1 56,2 56,3 Dowling, Timothy C. (2015). Russia at War: From the Mongol Conquests to Afghanistan, Chechnya, and Beyond. Santa Barbara, California: ABC-CLIO, LLC. ISBN 9781598849486.
- ↑ 57,0 57,1 57,2 57,3 Kazemzadeh, F. (1991). «Iranian Relations with Russia and the Soviet Union to 1921». The Cambridge History of Iran. Cambridge: Cambridge University Press. էջեր 314–349. ISBN 9781139054997.
- ↑ 58,0 58,1 58,2 Mirfendereski, Guive (2001). A Diplomatic History of the Caspian Sea: Treaties, Diaries and Other Stories. New York: Palgrave Macmillan. ISBN 9780230107571.
- ↑ Rashtiani, Goodarz (2018). «Iranian-Russian Relations in the Eighteenth Century». Crisis, Collapse, Militarism and Civil War: The History and Historiography of 18th Century Iran. Oxford University Press. ISBN 9780190250324.
- ↑ Shafiyev, Farid (2018). «Russian Conquest of the South Caucasus». Resettling the Borderlands: State Relocations and Ethnic Conflict in the South Caucasus. Montreal, Kingston, London, Chicago: McGill-Queen's University Press. էջեր 16–42. ISBN 9780773553729.
- ↑ Quinn, Sholeh (2010). «Iran under Safavid Rule». The New Cambridge History of Islam. Cambridge: Cambridge University Press. էջեր 201–238. ISBN 9781139056137.
- ↑ 62,0 62,1 Tucker, Spencer C. (2010). A Global Chronology of Conflict: From the Ancient World to the Modern Middle East. Santa Barbara, California: ABC-CLIO, LLC. ISBN 9781851096725.
- ↑ Brydges, Harford Jones (1833). Dynasty of the Kajars. London: J. Bohn.
- ↑ Mirfendereski, Guive (2001). A Diplomatic History of the Caspian Sea: Treaties, Diaries and Other Stories. New York: Palgrave Macmillan. ISBN 9780230107571.
- ↑ 65,0 65,1 Dowling, Timothy C. (2015). Russia at War: From the Mongol Conquests to Afghanistan, Chechnya, and Beyond. Santa Barbara, California: ABC-CLIO, LLC. ISBN 9781598849486.
- ↑ Ledonne, John (2008). «Russia's Eastern Theater, 1650-1850 Springboard or Strategic Backyard?». Cahiers du Monde russe. 49 (1): 17–45. JSTOR 40419102.
- ↑ 67,0 67,1 67,2 67,3 Kazemzadeh, F. (1991). «Iranian Relations with Russia and the Soviet Union to 1921». The Cambridge History of Iran. Cambridge: Cambridge University Press. էջեր 314–349. ISBN 9781139054997.
- ↑ Mirfendereski, Guive (2001). A Diplomatic History of the Caspian Sea: Treaties, Diaries and Other Stories. New York: Palgrave Macmillan. ISBN 9780230107571.
- ↑ 69,0 69,1 Kazemzadeh, F. (1991). «Iranian Relations with Russia and the Soviet Union to 1921». The Cambridge History of Iran. Cambridge: Cambridge University Press. էջեր 314–349. ISBN 9781139054997.
- ↑ Dowling, Timothy C. (2015). Russia at War: From the Mongol Conquests to Afghanistan, Chechnya, and Beyond. Santa Barbara, California: ABC-CLIO, LLC. ISBN 9781598849486.
- ↑ Mikaberidze, Alexander (2011). Conflict and Conquest in the Islamic World: A Historical Encyclopedia (Vol. 2). Santa Barbara, California: ABC-CLIO, LLC. ISBN 9781598843378.
- ↑ Rashtiani, Goodarz (2018). «Iranian-Russian Relations in the Eighteenth Century». Crisis, Collapse, Militarism and Civil War: The History and Historiography of 18th Century Iran. Oxford University Press. ISBN 9780190250324.
- ↑ Matthee, Rudi (2013). «Rudeness and Revilement: Russian-Iranian Relations in the Mid-Seventeenth Century». Iranian Studies. 46 (3): 333–357. doi:10.1080/00210862.2012.758500.
- ↑ Mirfendereski, Guive (2001). A Diplomatic History of the Caspian Sea: Treaties, Diaries and Other Stories. New York: Palgrave Macmillan. ISBN 9780230107571.
- ↑ 75,0 75,1 75,2 Dowling, Timothy C. (2015). Russia at War: From the Mongol Conquests to Afghanistan, Chechnya, and Beyond. Santa Barbara, California: ABC-CLIO, LLC. ISBN 9781598849486.
- ↑ 76,0 76,1 76,2 Mirfendereski, Guive (2001). A Diplomatic History of the Caspian Sea: Treaties, Diaries and Other Stories. New York: Palgrave Macmillan. ISBN 9780230107571.
- ↑ 77,0 77,1 77,2 Kazemzadeh, F. (1991). «Iranian Relations with Russia and the Soviet Union to 1921». The Cambridge History of Iran. Cambridge: Cambridge University Press. էջեր 314–349. ISBN 9781139054997.
- ↑ Mikaberidze, Alexander (2011). Conflict and Conquest in the Islamic World: A Historical Encyclopedia (Vol. 2). Santa Barbara, California: ABC-CLIO, LLC. ISBN 9781598843378.
- ↑ Quinn, Sholeh (2010). «Iran under Safavid Rule». The New Cambridge History of Islam. Cambridge: Cambridge University Press. էջեր 201–238. ISBN 9781139056137.
- ↑ Ledonne, John (2008). «Russia's Eastern Theater, 1650-1850 Springboard or Strategic Backyard?». Cahiers du Monde russe. 49 (1): 17–45. JSTOR 40419102.
- ↑ Tucker, Spencer C. (2010). A Global Chronology of Conflict: From the Ancient World to the Modern Middle East. Santa Barbara, California: ABC-CLIO, LLC. ISBN 9781851096725.
- ↑ Roemer, H. (1986). «The Safavid Period». The Cambridge History of Iran. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 9780521200943.
- ↑ Mirfendereski, Guive (2001). A Diplomatic History of the Caspian Sea: Treaties, Diaries and Other Stories. New York: Palgrave Macmillan. ISBN 9780230107571.
- ↑ Ledonne, John (2008). «Russia's Eastern Theater, 1650-1850 Springboard or Strategic Backyard?». Cahiers du Monde russe. 49 (1): 17–45. JSTOR 40419102.
- ↑ Mirfendereski, Guive (2001). A Diplomatic History of the Caspian Sea: Treaties, Diaries and Other Stories. New York: Palgrave Macmillan. ISBN 9780230107571.
- ↑ Rashtiani, Goodarz (2018). «Iranian-Russian Relations in the Eighteenth Century». Crisis, Collapse, Militarism and Civil War: The History and Historiography of 18th Century Iran. Oxford University Press. ISBN 9780190250324.
- ↑ 87,0 87,1 Mikaberidze, Alexander (2011). Conflict and Conquest in the Islamic World: A Historical Encyclopedia (Vol. 2). Santa Barbara, California: ABC-CLIO, LLC. ISBN 9781598843378.
- ↑ 88,0 88,1 88,2 Kazemzadeh, F. (1991). «Iranian Relations with Russia and the Soviet Union to 1921». The Cambridge History of Iran. Cambridge: Cambridge University Press. էջեր 314–349. ISBN 9781139054997.
- ↑ 89,0 89,1 Dowling, Timothy C. (2015). Russia at War: From the Mongol Conquests to Afghanistan, Chechnya, and Beyond. Santa Barbara, California: ABC-CLIO, LLC. ISBN 9781598849486.
- ↑ Mirfendereski, Guive (2001). A Diplomatic History of the Caspian Sea: Treaties, Diaries and Other Stories. New York: Palgrave Macmillan. ISBN 9780230107571.
- ↑ 91,0 91,1 91,2 91,3 Dowling, Timothy C. (2015). Russia at War: From the Mongol Conquests to Afghanistan, Chechnya, and Beyond. Santa Barbara, California: ABC-CLIO, LLC. ISBN 9781598849486.
- ↑ 92,0 92,1 Kazemzadeh, F. (1991). «Iranian Relations with Russia and the Soviet Union to 1921». The Cambridge History of Iran. Cambridge: Cambridge University Press. էջեր 314–349. ISBN 9781139054997.
- ↑ 93,0 93,1 Ledonne, John (2008). «Russia's Eastern Theater, 1650-1850 Springboard or Strategic Backyard?». Cahiers du Monde russe. 49 (1): 17–45. JSTOR 40419102.
- ↑ Brydges, Harford Jones (1833). Dynasty of the Kajars. London: J. Bohn.
- ↑ 95,0 95,1 Mikaberidze, Alexander (2011). Conflict and Conquest in the Islamic World: A Historical Encyclopedia (Vol. 2). Santa Barbara, California: ABC-CLIO, LLC. ISBN 9781598843378.
- ↑ 96,0 96,1 Dowling, Timothy C. (2015). Russia at War: From the Mongol Conquests to Afghanistan, Chechnya, and Beyond. Santa Barbara, California: ABC-CLIO, LLC. ISBN 9781598849486.
- ↑ Atkin, Muriel (1980). Russia and Iran, 1780-1828. Minneapolis: University of Minnesota Press. ISBN 9780816609246.
- ↑ Mikaberidze, Alexander (2011). Conflict and Conquest in the Islamic World: A Historical Encyclopedia (Vol. 2). Santa Barbara, California: ABC-CLIO, LLC. ISBN 9781598843378.
- ↑ Dowling, Timothy C. (2015). Russia at War: From the Mongol Conquests to Afghanistan, Chechnya, and Beyond. Santa Barbara, California: ABC-CLIO, LLC. ISBN 9781598849486.
- ↑ Mikaberidze, Alexander (2011). Conflict and Conquest in the Islamic World: A Historical Encyclopedia (Vol. 2). Santa Barbara, California: ABC-CLIO, LLC. ISBN 9781598843378.
- ↑ 101,0 101,1 Baumer, Christoph (2018). The History of Central Asia: The Age of Decline and Revival. London, New York: I.B. Tauris & Co. Ltd. ISBN 9781788310499.
- ↑ Brydges, Harford Jones (1833). Dynasty of the Kajars. London: J. Bohn.
- ↑ Avery, Peter (1991). The Cambridge History of Iran. Cambridge: Cambridge University Press. էջեր Nadir Shah and the Afsharid Legacy. ISBN 9781139054997.
- ↑ Matthee, Rudi (2012). «Facing a Rude and Barbarous Neighbor: Iranian Perceptions of Russia and the Russians from the Safavids to the Qajars». Iran Facing Others: Identity Boundaries in a Historical Perspective. New York: Palgrave Macmillan. էջեր 99–124. ISBN 9780230102538.
- ↑ Ledonne, John (2008). «Russia's Eastern Theater, 1650-1850 Springboard or Strategic Backyard?». Cahiers du Monde russe. 49 (1): 17–45. JSTOR 40419102.
- ↑ 106,0 106,1 106,2 Rashtiani, Goodarz (2018). «Iranian-Russian Relations in the Eighteenth Century». Crisis, Collapse, Militarism and Civil War: The History and Historiography of 18th Century Iran. Oxford University Press. ISBN 9780190250324.
- ↑ Mikaberidze, Alexander (2011). Conflict and Conquest in the Islamic World: A Historical Encyclopedia (Vol. 2). Santa Barbara, California: ABC-CLIO, LLC. ISBN 9781598843378.
- ↑ Avery, Peter (1991). The Cambridge History of Iran. Cambridge: Cambridge University Press. էջեր Nadir Shah and the Afsharid Legacy. ISBN 9781139054997.
- ↑ Brydges, Harford Jones (1833). Dynasty of the Kajars. London: J. Bohn.
- ↑ 110,0 110,1 Ledonne, John (2008). «Russia's Eastern Theater, 1650-1850 Springboard or Strategic Backyard?». Cahiers du Monde russe. 49 (1): 17–45. JSTOR 40419102.
- ↑ Matthee, Rudi (2012). «Facing a Rude and Barbarous Neighbor: Iranian Perceptions of Russia and the Russians from the Safavids to the Qajars». Iran Facing Others: Identity Boundaries in a Historical Perspective. New York: Palgrave Macmillan. էջեր 99–124. ISBN 9780230102538.
- ↑ Mikaberidze, Alexander (2011). Conflict and Conquest in the Islamic World: A Historical Encyclopedia (Vol. 2). Santa Barbara, California: ABC-CLIO, LLC. ISBN 9781598843378.
- ↑ Shafiyev, Farid (2018). «Russian Conquest of the South Caucasus». Resettling the Borderlands: State Relocations and Ethnic Conflict in the South Caucasus. Montreal, Kingston, London, Chicago: McGill-Queen's University Press. էջեր 16–42. ISBN 9780773553729.
- ↑ 114,0 114,1 Mikaberidze, Alexander (2011). Conflict and Conquest in the Islamic World: A Historical Encyclopedia (Vol. 2). Santa Barbara, California: ABC-CLIO, LLC. ISBN 9781598843378.
- ↑ Matthee, Rudi (2012). «Facing a Rude and Barbarous Neighbor: Iranian Perceptions of Russia and the Russians from the Safavids to the Qajars». Iran Facing Others: Identity Boundaries in a Historical Perspective. New York: Palgrave Macmillan. էջեր 99–124. ISBN 9780230102538.
- ↑ 116,0 116,1 Ledonne, John (2008). «Russia's Eastern Theater, 1650-1850 Springboard or Strategic Backyard?». Cahiers du Monde russe. 49 (1): 17–45. JSTOR 40419102.
- ↑ Matthee, Rudi (2012). «Facing a Rude and Barbarous Neighbor: Iranian Perceptions of Russia and the Russians from the Safavids to the Qajars». Iran Facing Others: Identity Boundaries in a Historical Perspective. New York: Palgrave Macmillan. էջեր 99–124. ISBN 9780230102538.
- ↑ 118,0 118,1 118,2 Mikaberidze, Alexander (2011). Conflict and Conquest in the Islamic World: A Historical Encyclopedia (Vol. 2). Santa Barbara, California: ABC-CLIO, LLC. ISBN 9781598843378.
- ↑ Hambly, Gavin (1991). «Iran During the Reigns of Fath Ali Shah and Muhammed Shah». The Cambridge History of Iran. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 9781105394997.
- ↑ Hambly, Gavin (1991). «Agha Muhammed Khan and the Establishment of the Qajar Dynasty». The Cambridge History of Iran. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 9781139054997.
- ↑ Matthee, Rudi (2012). «Facing a Rude and Barbarous Neighbor: Iranian Perceptions of Russia and the Russians from the Safavids to the Qajars». Iran Facing Others: Identity Boundaries in a Historical Perspective. New York: Palgrave Macmillan. էջեր 99–124. ISBN 9780230102538.
- ↑ Brydges, Harford Jones (1833). Dynasty of the Kajars. London: J. Bohn.
- ↑ Mirfendereski, Guive (2001). A Diplomatic History of the Caspian Sea: Treaties, Diaries and Other Stories. New York: Palgrave Macmillan. ISBN 9780230107571.
- ↑ Ledonne, John (2008). «Russia's Eastern Theater, 1650-1850 Springboard or Strategic Backyard?». Cahiers du Monde russe. 49 (1): 17–45. JSTOR 40419102.
- ↑ Hambly, Gavin (1991). «Iran During the Reigns of Fath Ali Shah and Muhammed Shah». The Cambridge History of Iran. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 9781105394997.
- ↑ Mikaberidze, Alexander (2011). Conflict and Conquest in the Islamic World: A Historical Encyclopedia (Vol. 2). Santa Barbara, California: ABC-CLIO, LLC. ISBN 9781598843378.
- ↑ 127,0 127,1 127,2 127,3 127,4 127,5 Hambly, Gavin (1991). «Agha Muhammed Khan and the Establishment of the Qajar Dynasty». The Cambridge History of Iran. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 9781139054997.
- ↑ Brydges, Harford Jones (1833). Dynasty of the Kajars. London: J. Bohn.
- ↑ 129,0 129,1 Brydges, Harford Jones (1833). Dynasty of the Kajars. London: J. Bohn.
- ↑ Mirfendereski, Guive (2001). A Diplomatic History of the Caspian Sea: Treaties, Diaries and Other Stories. New York: Palgrave Macmillan. ISBN 9780230107571.
- ↑ Mikaberidze, Alexander (2011). Conflict and Conquest in the Islamic World: A Historical Encyclopedia (Vol. 2). Santa Barbara, California: ABC-CLIO, LLC. ISBN 9781598843378.
- ↑ Hambly, Gavin (1991). «Agha Muhammed Khan and the Establishment of the Qajar Dynasty». The Cambridge History of Iran. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 9781139054997.
- ↑ 133,0 133,1 Mirfendereski, Guive (2001). A Diplomatic History of the Caspian Sea: Treaties, Diaries and Other Stories. New York: Palgrave Macmillan. ISBN 9780230107571.
- ↑ 134,0 134,1 Shafiyev, Farid (2018). «Russian Conquest of the South Caucasus». Resettling the Borderlands: State Relocations and Ethnic Conflict in the South Caucasus. Montreal, Kingston, London, Chicago: McGill-Queen's University Press. էջեր 16–42. ISBN 9780773553729.
- ↑ 135,0 135,1 135,2 135,3 Mikaberidze, Alexander (2011). Conflict and Conquest in the Islamic World: A Historical Encyclopedia (Vol. 2). Santa Barbara, California: ABC-CLIO, LLC. ISBN 9781598843378.
- ↑ Ledonne, John (2008). «Russia's Eastern Theater, 1650-1850 Springboard or Strategic Backyard?». Cahiers du Monde russe. 49 (1): 17–45. JSTOR 40419102.
- ↑ Hambly, Gavin (1991). «Agha Muhammed Khan and the Establishment of the Qajar Dynasty». The Cambridge History of Iran. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 9781139054997.
- ↑ 138,0 138,1 Mamedov, Mikail (2014). «From Civilising Mission to Defensive Frontier: The Russian Empire's Changing Views of the Caucasus (1801-1864)». Russian History. 41 (2): 142–162. doi:10.1163/18763316-04102003. JSTOR 24667166.
- ↑ Ledonne, John (2008). «Russia's Eastern Theater, 1650-1850 Springboard or Strategic Backyard?». Cahiers du Monde russe. 49 (1): 17–45. JSTOR 40419102.
- ↑ Dowling, Timothy C. (2015). Russia at War: From the Mongol Conquests to Afghanistan, Chechnya, and Beyond. Santa Barbara, California: ABC-CLIO, LLC. ISBN 9781598849486.
- ↑ Mikaberidze, Alexander (2011). Conflict and Conquest in the Islamic World: A Historical Encyclopedia (Vol. 2). Santa Barbara, California: ABC-CLIO, LLC. ISBN 9781598843378.
- ↑ Tolan, John; Veinstein, Gilles; Laurens, Henry (2013). «The Eighteenth Century as a Turning Point». Europe and the Islamic World. Princeton: Princeton University Press. էջեր 259–276. ISBN 9781400844753.
- ↑ Hambly, Gavin (1991). «Iran During the Reigns of Fath Ali Shah and Muhammed Shah». The Cambridge History of Iran. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 9781105394997.
- ↑ 144,0 144,1 Dowling, Timothy C. (2015). Russia at War: From the Mongol Conquests to Afghanistan, Chechnya, and Beyond. Santa Barbara, California: ABC-CLIO, LLC. ISBN 9781598849486.
- ↑ 145,0 145,1 145,2 Mikaberidze, Alexander (2011). Conflict and Conquest in the Islamic World: A Historical Encyclopedia (Vol. 2). Santa Barbara, California: ABC-CLIO, LLC. ISBN 9781598843378.
- ↑ Ledonne, John (2008). «Russia's Eastern Theater, 1650-1850 Springboard or Strategic Backyard?». Cahiers du Monde russe. 49 (1): 17–45. JSTOR 40419102.
- ↑ Brydges, Harford Jones (1833). Dynasty of the Kajars. London: J. Bohn.
- ↑ 148,0 148,1 148,2 148,3 Mikaberidze, Alexander (2011). Conflict and Conquest in the Islamic World: A Historical Encyclopedia (Vol. 2). Santa Barbara, California: ABC-CLIO, LLC. ISBN 9781598843378.
- ↑ 149,0 149,1 Ledonne, John (2008). «Russia's Eastern Theater, 1650-1850 Springboard or Strategic Backyard?». Cahiers du Monde russe. 49 (1): 17–45. JSTOR 40419102.
- ↑ Ansari, Ali (2010). «Iran to 1919». The New Cambridge History of Islam. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 9781139056137.
- ↑ Dowling, Timothy C. (2015). Russia at War: From the Mongol Conquests to Afghanistan, Chechnya, and Beyond. Santa Barbara, California: ABC-CLIO, LLC. ISBN 9781598849486.
- ↑ 152,0 152,1 Ledonne, John (2008). «Russia's Eastern Theater, 1650-1850 Springboard or Strategic Backyard?». Cahiers du Monde russe. 49 (1): 17–45. JSTOR 40419102.
- ↑ 153,0 153,1 Dowling, Timothy C. (2015). Russia at War: From the Mongol Conquests to Afghanistan, Chechnya, and Beyond. Santa Barbara, California: ABC-CLIO, LLC. ISBN 9781598849486.
- ↑ 154,0 154,1 Mikaberidze, Alexander (2011). Conflict and Conquest in the Islamic World: A Historical Encyclopedia (Vol. 2). Santa Barbara, California: ABC-CLIO, LLC. ISBN 9781598843378.
- ↑ Mamedov, Mikail (2014). «From Civilising Mission to Defensive Frontier: The Russian Empire's Changing Views of the Caucasus (1801-1864)». Russian History. 41 (2): 142–162. doi:10.1163/18763316-04102003. JSTOR 24667166.
- ↑ Brydges, Harford Jones (1833). Dynasty of the Kajars. London: J. Bohn.
- ↑ 157,0 157,1 Dowling, Timothy C. (2015). Russia at War: From the Mongol Conquests to Afghanistan, Chechnya, and Beyond. Santa Barbara, California: ABC-CLIO, LLC. ISBN 9781598849486.
- ↑ 158,0 158,1 Mikaberidze, Alexander (2011). Conflict and Conquest in the Islamic World: A Historical Encyclopedia (Vol. 2). Santa Barbara, California: ABC-CLIO, LLC. ISBN 9781598843378.
- ↑ Baddeley, John F. (1908). The Russian Conquest of the Caucasus. Longman, Greens & Co.
- ↑ 160,0 160,1 Ledonne, John (2008). «Russia's Eastern Theater, 1650-1850 Springboard or Strategic Backyard?». Cahiers du Monde russe. 49 (1): 17–45. JSTOR 40419102.
- ↑ 161,0 161,1 Ledonne, John (2008). «Russia's Eastern Theater, 1650-1850 Springboard or Strategic Backyard?». Cahiers du Monde russe. 49 (1): 17–45. JSTOR 40419102.
- ↑ 162,0 162,1 Matthee, Rudi (2012). «Facing a Rude and Barbarous Neighbor: Iranian Perceptions of Russia and the Russians from the Safavids to the Qajars». Iran Facing Others: Identity Boundaries in a Historical Perspective. New York: Palgrave Macmillan. էջեր 99–124. ISBN 9780230102538.
- ↑ Ansari, Ali (2010). «Iran to 1919». The New Cambridge History of Islam. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 9781139056137.
- ↑ Dowling, Timothy C. (2015). Russia at War: From the Mongol Conquests to Afghanistan, Chechnya, and Beyond. Santa Barbara, California: ABC-CLIO, LLC. ISBN 9781598849486.
- ↑ Mikaberidze, Alexander (2011). Conflict and Conquest in the Islamic World: A Historical Encyclopedia (Vol. 2). Santa Barbara, California: ABC-CLIO, LLC. ISBN 9781598843378.
- ↑ Baumer, Christoph (2018). The History of Central Asia: The Age of Decline and Revival. London, New York: I.B. Tauris & Co. Ltd. ISBN 9781788310499.
- ↑ Vyvyan, J. (1965). «Russia, 1798-1825». The New Cambridge Modern History. Cambridge: Cambridge University Press. էջեր 495–524. ISBN 9781139055857.
- ↑ Frankopan, Peter (2015). The Silk Roads: A New History of the World. London: Bloomsbury Publishing Plc. ISBN 9781408839980.
- ↑ Shafiyev, Farid (2018). «Russian Conquest of the South Caucasus». Resettling the Borderlands: State Relocations and Ethnic Conflict in the South Caucasus. Montreal, Kingston, London, Chicago: McGill-Queen's University Press. էջեր 16–42. ISBN 9780773553729.
- ↑ Matthee, Rudi (2012). «Facing a Rude and Barbarous Neighbor: Iranian Perceptions of Russia and the Russians from the Safavids to the Qajars». Iran Facing Others: Identity Boundaries in a Historical Perspective. New York: Palgrave Macmillan. էջեր 99–124. ISBN 9780230102538.
- ↑ Mikaberidze, Alexander (2011). Conflict and Conquest in the Islamic World: A Historical Encyclopedia (Vol. 2). Santa Barbara, California: ABC-CLIO, LLC. ISBN 9781598843378.
- ↑ Ansari, Ali (2010). «Iran to 1919». The New Cambridge History of Islam. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 9781139056137.
- ↑ Matthee, Rudi (2012). «Facing a Rude and Barbarous Neighbor: Iranian Perceptions of Russia and the Russians from the Safavids to the Qajars». Iran Facing Others: Identity Boundaries in a Historical Perspective. New York: Palgrave Macmillan. էջեր 99–124. ISBN 9780230102538.
- ↑ Dowling, Timothy C. (2015). Russia at War: From the Mongol Conquests to Afghanistan, Chechnya, and Beyond. Santa Barbara, California: ABC-CLIO, LLC. ISBN 9781598849486.
- ↑ Mikaberidze, Alexander (2011). Conflict and Conquest in the Islamic World: A Historical Encyclopedia (Vol. 2). Santa Barbara, California: ABC-CLIO, LLC. ISBN 9781598843378.
- ↑ 176,0 176,1 Shafiyev, Farid (2018). «Russian Conquest of the South Caucasus». Resettling the Borderlands: State Relocations and Ethnic Conflict in the South Caucasus. Montreal, Kingston, London, Chicago: McGill-Queen's University Press. էջեր 16–42. ISBN 9780773553729.
- ↑ 177,0 177,1 Ledonne, John (2008). «Russia's Eastern Theater, 1650-1850 Springboard or Strategic Backyard?». Cahiers du Monde russe. 49 (1): 17–45. JSTOR 40419102.
- ↑ 178,0 178,1 178,2 Dowling, Timothy C. (2015). Russia at War: From the Mongol Conquests to Afghanistan, Chechnya, and Beyond. Santa Barbara, California: ABC-CLIO, LLC. ISBN 9781598849486.
- ↑ 179,0 179,1 179,2 Mikaberidze, Alexander (2011). Conflict and Conquest in the Islamic World: A Historical Encyclopedia (Vol. 2). Santa Barbara, California: ABC-CLIO, LLC. ISBN 9781598843378.
- ↑ 180,0 180,1 Dowling, Timothy C. (2015). Russia at War: From the Mongol Conquests to Afghanistan, Chechnya, and Beyond. Santa Barbara, California: ABC-CLIO, LLC. ISBN 9781598849486.
- ↑ 181,0 181,1 Mikaberidze, Alexander (2011). Conflict and Conquest in the Islamic World: A Historical Encyclopedia (Vol. 2). Santa Barbara, California: ABC-CLIO, LLC. ISBN 9781598843378.
- ↑ 182,0 182,1 182,2 Ledonne, John (2008). «Russia's Eastern Theater, 1650-1850 Springboard or Strategic Backyard?». Cahiers du Monde russe. 49 (1): 17–45. JSTOR 40419102.
- ↑ Matthee, Rudi (2012). «Facing a Rude and Barbarous Neighbor: Iranian Perceptions of Russia and the Russians from the Safavids to the Qajars». Iran Facing Others: Identity Boundaries in a Historical Perspective. New York: Palgrave Macmillan. էջեր 99–124. ISBN 9780230102538.
- ↑ 184,0 184,1 184,2 Ledonne, John (2008). «Russia's Eastern Theater, 1650-1850 Springboard or Strategic Backyard?». Cahiers du Monde russe. 49 (1): 17–45. JSTOR 40419102.
- ↑ Ritter, Markus (2009). «The Lost Mosque(s) in the Citadel of Qajar Yerevan: Architecture and Identity, Iranian andLocal Traditions in the Early 19th Century» (PDF). Iran & the Caucasus. 13 (2): 239–279. doi:10.1163/157338410X12625876281109. JSTOR 25703805.
- ↑ Shafiyev, Farid (2018). «Russian Conquest of the South Caucasus». Resettling the Borderlands: State Relocations and Ethnic Conflict in the South Caucasus. Montreal, Kingston, London, Chicago: McGill-Queen's University Press. էջեր 16–42. ISBN 9780773553729.
- ↑ 187,0 187,1 Dowling, Timothy C. (2015). Russia at War: From the Mongol Conquests to Afghanistan, Chechnya, and Beyond. Santa Barbara, California: ABC-CLIO, LLC. ISBN 9781598849486.
- ↑ Mikaberidze, Alexander (2011). Conflict and Conquest in the Islamic World: A Historical Encyclopedia (Vol. 2). Santa Barbara, California: ABC-CLIO, LLC. ISBN 9781598843378.
- ↑ 189,0 189,1 Matthee, Rudi (2012). «Facing a Rude and Barbarous Neighbor: Iranian Perceptions of Russia and the Russians from the Safavids to the Qajars». Iran Facing Others: Identity Boundaries in a Historical Perspective. New York: Palgrave Macmillan. էջեր 99–124. ISBN 9780230102538.
- ↑ 190,0 190,1 190,2 Hambly, Gavin (1991). «Iran During the Reigns of Fath Ali Shah and Muhammed Shah». The Cambridge History of Iran. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 9781105394997.
- ↑ Hambly, Gavin (1991). «Agha Muhammed Khan and the Establishment of the Qajar Dynasty». The Cambridge History of Iran. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 9781139054997.
- ↑ 192,0 192,1 Deutschmann, Moritz (2013). «"All Rulers are Brothers": Russian Relations with the Iranian Monarchy in the Nineteenth Century». Iranian Studies. 46 (3): 401–413. doi:10.1080/00210862.2012.759334. ISSN 0021-0862. JSTOR 24482848.
- ↑ Mojtahed-Zadeh, Pirouz (2004-07-31). The Small Players of the Great Game: The Settlement of Iran's Eastern Borderlands and the Creation of Afghanistan (անգլերեն). Routledge. ISBN 978-1-134-38378-8.
- ↑ 194,0 194,1 194,2 Mamedov, Mikail (2014). «From Civilising Mission to Defensive Frontier: The Russian Empire's Changing Views of the Caucasus (1801-1864)». Russian History. 41 (2): 142–162. doi:10.1163/18763316-04102003. JSTOR 24667166.
- ↑ 195,0 195,1 195,2 Rabino, Joseph (1901). «An Economist's Notes on Persia». Journal of the Royal Statistical Society. 64 (2): 265–291. doi:10.2307/2979943. JSTOR 2979943.
- ↑ 196,0 196,1 Deutschmann, Moritz (2013). «"All Rulers are Brothers": Russian Relations with the Iranian Monarchy in the Nineteenth Century». Iranian Studies. 46 (3): 401–413. doi:10.1080/00210862.2012.759334. ISSN 0021-0862. JSTOR 24482848.
- ↑ Rabi, Uzi; Ter-Oganov, Nugzar (2009). «The Russian Military Mission and the Birth of the Persian Cossack Brigade: 1879–1894». Iranian Studies. 42 (3): 445–463. doi:10.1080/00210860902907396. ISSN 0021-0862. JSTOR 25597565.
- ↑ Andreeva, Elena. «RUSSIA v. RUSSIANS AT THE COURT OF MOḤAMMAD-ʿALI SHAH». Encyclopædia Iranica (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2022-05-19-ին.
- ↑ Matthee, Rudi (2013). «Rudeness and Revilement: Russian-Iranian Relations in the Mid-Seventeenth Century». Iranian Studies. 46 (3): 333–357. doi:10.1080/00210862.2012.758500.
- ↑ Matthee, Rudi (1994). «Anti-Ottoman Politics and Transit Rights: The Seventeenth-Century Trade in Silk between Safavid Iran and Muscovy». Cahiers du Monde russe. 35 (4): 739–761. doi:10.3406/cmr.1994.2405. JSTOR 20170927.
- ↑ Matthee, Rudi (2012). «Facing a Rude and Barbarous Neighbor: Iranian Perceptions of Russia and the Russians from the Safavids to the Qajars». Iran Facing Others: Identity Boundaries in a Historical Perspective. New York: Palgrave Macmillan. էջեր 99–124. ISBN 9780230102538.
- ↑ Ledonne, John (2008). «Russia's Eastern Theater, 1650-1850 Springboard or Strategic Backyard?». Cahiers du Monde russe. 49 (1): 17–45. JSTOR 40419102.
- ↑ Mikaberidze, Alexander (2011). Conflict and Conquest in the Islamic World: A Historical Encyclopedia (Vol. 2). Santa Barbara, California: ABC-CLIO, LLC. ISBN 9781598843378.
- ↑ Hunczak, Taras; Kohn, Hans, eds. (2000). Russian Imperialism from Ivan the Great to the Revolution (2 ed.). University Press of America. էջ 250. ISBN 978-0761817086.
- ↑ Treaty of Gulistan, Wars and Peace Treaties: 1816 to 1891, (Routledge, 1992), 67.
- ↑ Timothy C. Dowling Russia at War: From the Mongol Conquest to Afghanistan, Chechnya and Beyond pp 728-729 ABC-CLIO, 2 Dec. 2014. 978-1598849486
- ↑ Mikaberidze, Alexander. Conflict and Conquest in the Islamic World: A Historical Encyclopedia 2 volumes: A Historical Encyclopedia ABC-CLIO, 22 Jul. 2011 978-1598843378 p 351
- ↑ Zirisnky, M. "Reza Shah's abrogation of capitulation, 1927-1928" in The Making of Modern Iran: State and Society Under Riza Shah 1921–1941, Stephanie Cronin (ed.) London: Routledge, 2003, p. 81: "The context of this regime capitulations, of course, is that by the end of the reign of Fath Ali Shah (1798–1834), Iran could no longer defend its independence against the west. ... For Iran this was a time of weakness, humiliation and soul-searching as Iranians sought to assert their dignity against overwhelming pressure from the expansionist west."
- ↑ Timothy C. Dowling Russia at War: From the Mongol Conquest to Afghanistan, Chechnya and Beyond pp 729-730 ABC-CLIO, 2 Dec. 2014. 978-1598849486
- ↑ Afary 1996, p. 398.
- ↑ Царствование Императора Николая 2/ Сергей Ольденбург.-М.:Центрполиграф, 2022.-654 с. ISBN 978-5-227-09905-1
- ↑ Afary 1996, p. 398.
- Ռուս-պարսկական պատերազմներ
- Ռուսաստանի պատերազմներ
- Իրանի պատերազմներ
- Ադրբեջանի ռազմական պատմություն
- Հայաստանի ռազմական պատմություն
- Ռուսական կայսրության պատերազմներ
- Վրաստանի ռազմական պատմություն
- Կովկասի պատմություն
- 19-րդ դարը Ռուսաստանում
- 18-րդ դարը Ռուսաստանում
- Ասիայի ժողովուրների պատերազմներ
- Դաղստանի պատմություն
- 19-րդ դարի պատերազմներ
- Ռուսաստանի ռազմական պատմություն
- Իրանի ռազմական պատմություն
- Ռուսական կայսրության պատմություն
- Եվրոպայի ժողովուրդների պատերազմներ