Jump to content

Ջրօգտագործման և սանիտարիայի իրավունք

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Իրավունքներ
Տեսական տարբերություններ
Մարդու իրավունքներ
Շահառուի իրավունքներ
Իրավունքների այլ խմբեր


Տղան ջուր է խմում Նեպալում NEWAH WASH ջրամատակարարման նախագծի միջոցով միջոցով ծորակից
Մարդիկ Նիգերիայում մաքրում են շրջակա միջավայրը

Ջրօգտագործման և սանիտարիայի իրավունք (անգլ.՝ human right to water and sanitation), խմելու մաքուր ջուրը և սանիտարիան համընդհանուր իրավունք ճանաչող սկզբունքների ամբողջություն[1]։

Այն որպես մարդու իրավունք ճանաչել է ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեան 2010 թվականի հուլիսի 28-ին։ Ջրի և սանիտարիայի իրավունքը միջազգային իրավունքում ճանաչվել է մարդու իրավունքների մասին պայմանագրերի, հռչակագրերի և այլ չափորոշիչների միջոցով։ Որոշ մեկնաբաններ ջրի նկատմամբ համընդհանուր իրավունքի գոյության փաստարկը հիմնավորել են 2010 թվականի Գլխավոր ասամբլեայի բանաձևից անկախ հիմքերով, օրինակ՝ Տնտեսական, սոցիալական և մշակութային իրավունքների մասին միջազգային դաշնագրի 11.1 հոդվածով[2]։ Այդ մեկնաբանների թվում են նրանք, որոնք ընդունում են միջազգային իմպերատիվ նորմի սկզբունքի գոյությունը և համարում, որ այն ներառում է Դաշնագրի դրույթները՝ պնդելով, որ նման իրավունքը միջազգային իրավունքի համընդհանուր պարտադիր սկզբունք է։ Ջրի և սանիտարիայի նկատմամբ մարդու իրավունքը հստակորեն ճանաչող այլ պայմանագրերի թվում են 1979 թվականի Կանանց նկատմամբ խտրականության բոլոր ձևերի վերացման մասին կոնվենցիան և 1989 թվականի Երեխայի իրավունքների մասին կոնվենցիան։

Ջրի իրավունքի ամենահստակ սահմանումը տրել է ՄԱԿ-ի Տնտեսական, սոցիալական և մշակութային իրավունքների կոմիտեն՝ 2002 թվականին մշակված 15-րդ ընդհանուր մեկնաբանության մեջ[3]։ Այն ոչ պարտադիր մեկնաբանություն էր, որի համաձայն ջրին հասանելիությունը բավարար կենսամակարդակի իրավունքից օգտվելու պայման է, որը անբաժանելիորեն կապված է առողջության ամենաբարձր հասանելի մակարդակի իրավունքին և, հետևաբար, հանդիսանում է մարդու իրավունք։ Այնտեղ նշվում էր․ «Ջրի իրավունքը բոլորին իրավունք է տալիս ունենալ բավարար, անվտանգ, ընդունելի, ֆիզիկապես հասանելի և մատչելի ջուր անձնական և կենցաղային օգտագործման համար»[4]։

Ջրի և սանիտարիայի մարդու իրավունքի վերաբերյալ առաջին բանաձևերը ընդունել են ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեան և ՄԱԿ-ի Մարդու իրավունքների խորհուրդը 2010 թվականին[5]։ Դրանք նշում էին, որ գոյություն ունի սանիտարիայի մարդու իրավունք, որը կապված է ջրի իրավունքի հետ, քանի որ սանիտարիայի բացակայությունը նվազեցնում է հոսանքն ի վար ջրի որակը։ Հետագա քննարկումները շարունակվել են՝ շեշտը դնելով երկու իրավունքների վրա միասին։ 2010 թվականի հուլիսին ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեայի 64/292 բանաձևը վերահաստատել է անվտանգ, մատչելի և մաքուր ջրամատակարարման և սանիտարիայի ծառայություններ ստանալու մարդու իրավունքը[6]։ Գլխավոր ասամբլեայի ժամանակ հայտարարվել է, որ կյանքի վայելքի և բոլոր մարդու իրավունքների իրացման համար անվտանգ և խմելու մաքուր ջուրը, ինչպես նաև սանիտարական պայմանները ճանաչվում են որպես մարդու իրավունք։ Գլխավոր ասամբլեայի 64/292 բանաձևում անվտանգ և խմելու մաքուր ջրի և սանիտարական պայմաններին ազատորեն մուտք գործելու մարդու իրավունքի հաստատումը հարցեր է առաջացնում այդ ջրի և սանիտարական պայմանների ապահովման կառավարության իրավունքների և պարտավորությունների վերաբերյալ[7]։ ՄԱԿ-ի Զարգացման ծրագիրը նշել է, որ հուսալի և մաքուր ջրի ու սանիտարական ծառայություններին մուտք գործելու կարևորության լայն ճանաչումը կնպաստի առողջ և լիարժեք կյանքի հասնելու լայն ընդլայնմանը։ ՄԱԿ-ի 2015 թվականի վերանայված բանաձևը ընդգծել է, որ երկու իրավունքներն առանձին են, բայց հավասար[8][9][10]։

Ջրի և սանիտարական պայմաններին մուտք գործելու մարդու իրավունքը պարտավորեցնում է կառավարություններին ապահովել, որ մարդիկ կարողանան վայելել որակյալ, մատչելի, ընդունելի, ֆիզիկապես հասանելի և մատչելի ջուր և սանիտարական պայմաններ[11]։ Ջրի մատչելիությունը հաշվի է առնում այն չափը, որով ջրի գինը կարող է դառնալ խոչընդոտ՝ ստիպելով զոհաբերել այլ կարևոր ապրանքների և ծառայությունների հասանելիությունը։ Ընդհանուր կանոնը ջրի մատչելիության հարցում այն է, որ այն չպետք է գերազանցի տնային տնտեսության եկամտի 3-5%-ը[12]։ Ջրի հասանելիությունը հաշվի է առնում ծախսվող ժամանակը, աղբյուրին հասնելու հարմարավետությունը և ջրի աղբյուրին հասնելու հետ կապված ռիսկերը։ Ջուրը պետք է հասանելի լինի յուրաքանչյուր քաղաքացու համար, ինչը նշանակում է, որ ջրի աղբյուրը չպետք է լինի 1000 մետրից (կամ 3280 ոտնաչափից) ավելի հեռու[13]։ Ջրի մատչելիությունը հաշվի է առնում նաև՝ արդյոք ջուրը բավարար քանակությամբ, հուսալի և կայուն մատակարարվում է[14]։ Ջրի որակը հաշվի է առնում՝ արդյոք ջուրը անվտանգ է օգտագործման, խմելու կամ այլ նպատակների համար։ Ջրի ընդունելիության չափանիշն այն է, որ ջուրը չպետք է ունենա հոտ կամ որևէ գույն։

Տնտեսական, սոցիալական և մշակութային իրավունքների մասին միջազգային դաշնագիրը պահանջում է, որ ստորագրող երկրները աստիճանաբար հասնեն և հարգեն բոլոր մարդու իրավունքները, այդ թվում՝ ջրի և սանիտարիայի իրավունքները։ Նրանք պետք է արագ և արդյունավետ աշխատեն՝ հասանելիությունը մեծացնելու և ծառայությունները բարելավելու համար։

Միջազգային համատեքստ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպության/ՅՈՒՆԻՍԵՖ-ի ջրամատակարարման և սանիտարիայի համատեղ մոնիթորինգի ծրագիրը հայտնել է, որ 2015 թվականին 663 միլիոն մարդ չուներ խմելու ջրի բարելավված աղբյուրների հասանելիություն, իսկ ավելի քան 2.4 միլիարդ մարդ՝ հիմնական սանիտարական ծառայություններից[15]։ Մաքուր ջրի հասանելիությունը լուրջ խնդիր է աշխարհի շատ մասերի համար։ Ընդունելի աղբյուրների թվում են «տնային միացումները, հանրային ջրատար խողովակները, հորատանցքերը, պաշտպանված փորված ջրհորները, պաշտպանված աղբյուրները և անձրևաջրերի հավաքիչները»[16]։ Չնայած աշխարհի բնակչության 9 տոկոսը չունի ջրի հասանելիություն, կան «հատկապես ուշացած տարածաշրջաններ, ինչպիսին է Սահարայի ենթասահարյան Աֆրիկան»[16]։ ՄԱԿ-ը նաև ընդգծում է, որ «ամեն տարի մոտ 1.5 միլիոն երեխա մինչև հինգ տարեկան մահանում է, և 443 միլիոն դպրոցական օր կորչում է ջրի և սանիտարական պայմանների հետ կապված հիվանդությունների պատճառով»[17]։ 2022 թվականին ավելի քան 2 միլիարդ մարդ՝ աշխարհի բնակչության 25%-ը, չուներ խմելու մաքուր ջրի մշտական հասանելիություն[18][19]։ 4.2 միլիարդ մարդ չուներ անվտանգ սանիտարական ծառայություններից օգտվելու հասանելիություն[20][21][22] Մինչև 2024 թվականը նոր գնահատականները շատ ավելի բարձր են՝ ցածր և միջին եկամուտ ունեցող երկրներում 4.4 միլիարդ մարդ զրկված է անվտանգ տնային խմելու ջրից[23][24]։

Իրավական հիմքեր և ճանաչում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1966 թվականի Տնտեսական, սոցիալական և մշակութային իրավունքների մասին միջազգային դաշնագիրը ամրագրել է այն տնտեսական, սոցիալական և մշակութային իրավունքները, որոնք ամրագրված էին 1948 թվականի Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագրում։ Այս երկու վաղ փաստաթղթերում, սակայն, ջրօգտագործման և սանիտարիայի իրավունքները հստակ ձևակերպված չէին։ Սակայն մի շարք ավելի ուշ ընդունված միջազգային մարդու իրավունքների համաձայնագրերում հստակ նշված են ջրի և սանիտարիայի իրավունքները։

  • 1979 թվականի Կանանց նկատմամբ խտրականության բոլոր ձևերի վերացման մասին կոնվենցիայի 14.2-րդ հոդվածը սահմանում է, որ «կողմերը պետք է ձեռնարկեն բոլոր համապատասխան միջոցները՝ վերացնելու խտրականությունը գյուղաբնակ կանանց նկատմամբ՝ ապահովելու համար, որ տղամարդիկ և կանայք հավասար հիմունքներով մասնակցեն և օգտվեն գյուղական զարգացման գործընթացից, և մասնավորապես ապահովեն կանանց իրավունքը՝ … (հ) օգտվելու պատշաճ կենսապայմաններից, մասնավորապես՝ բնակարանային պայմանների, սանիտարիայի, էլեկտրամատակարարման, ջրամատակարարման, տրանսպորտի և կապի հետ կապված»[25]։
  • 1989 թվականի Երեխայի իրավունքների կոնվենցիայի 24-րդ հոդվածը սահմանում է, որ «կողմերը ճանաչում են երեխայի իրավունքը՝ հասանելի առողջության ամենաբարձր մակարդակին և առողջապահական հաստատությունների ծառայություններին ... 2. Պետությունները պետք է ձեռնարկեն անհրաժեշտ միջոցներ ... (գ) Հիվանդությունների և թերսնման դեմ պայքարելու համար, այդ թվում՝ առաջնային առողջապահության շրջանակներում՝ այդ թվում՝ ապահովելով համապատասխան սննդարար սնունդ և խմելու մաքուր ջուր»[26]։
  • 2006 թվականի Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների մասին կոնվենցիայի 28(2)(ա) հոդվածը պահանջում է, որ «կողմերը ճանաչեն հաշմանդամություն ունեցող անձանց սոցիալական պաշտպանության իրավունքը և դրա լիարժեք իրացումը՝ առանց խտրականության։ Նրանք պետք է համապատասխան քայլեր ձեռնարկեն՝ ապահովելու հավասար մուտք մաքուր ջրի ծառայություններին, ինչպես նաև մատչելի և հարմար ծառայություններ, սարքավորումներ և աջակցություն՝ հաշմանդամության հետ կապված կարիքների համար»[27]։

«Մարդու իրավունքների միջազգային օրենսգիրքը»՝ ներառյալ՝ 1966 թ․ Քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքների մասին դաշնագիրը, 1966 թ․ Տնտեսական, սոցիալական և մշակութային իրավունքների դաշնագրի 11 և 12-րդ հոդվածները, ինչպես նաև 1948 թ․ Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագրի 25-րդ հոդվածը, փաստագրել են ջրի և սանիտարիայի իրավունքի զարգացման ընթացքը՝ որպես համընդհանուր ճանաչման արժանի իրավունքներ[28][29]։

Դարավերջին մի շարք գիտնականներ ուշադրություն են հրավիրել ՄԱԿ-ի՝ ջրի և սանիտարիայի մարդու իրավունքների հնարավոր ճանաչման կարևորությանը։ Ջրի իրավունքի սահմանման երկու վաղ փորձերից մեկն իրականացրել է իրավաբանական գիտությունների պրոֆեսոր Սթիվեն ՄաքՔաֆրին 1992 թվականին, իսկ մյուսը՝ դոկտոր Փիթեր Գլիկը՝ 1999-ին[30]։ ՄաքՔաֆրին նշել է, որ «այդ իրավունքը կարելի է դիտարկել որպես սննդի, առողջության կամ նույնիսկ կյանքի իրավունքի բաղկացուցիչ մաս»։ Գլիկն ավելացրել է. «մարդու իրավունքը ջրին՝ նվազագույն պահանջներին հասանելիություն ունենալը, հստակ և անուղղակիորեն աջակցված է միջազգային իրավունքի, հռչակագրերի և պետությունների պրակտիկայի միջոցով»[31]։

ՄԱԿ-ի Տնտեսական, սոցիալական և մշակութային իրավունքների կոմիտեն՝ վերահսկելով այդ դաշնագրի իրականացումը, նույնատիպ եզրակացությունների է եկել 2002 թվականի թիվ 15 Ընդհանուր մեկնաբանության միջոցով։ Կոմիտեն սահմանել է, որ ջրի իրավունքը ներառված է պատշաճ կենսամակարդակի, առողջության ամենաբարձր մակարդակի, համապատասխան սննդի և բնակարանի իրավունքների մեջ։ Այն սահմանել է , որ «մարդու իրավունքը ջրին ապահովում է յուրաքանչյուրին բավարար, անվտանգ, ընդունելի, ֆիզիկապես հասանելի և մատչելի ջուր՝ անհատական և կենցաղային օգտագործման համար։ Բավարար քանակությամբ անվտանգ ջուրը անհրաժեշտ է՝ ջրազրկման հետևանքով մահը կանխելու, ջրով պայմանավորված հիվանդությունների ռիսկը նվազեցնելու և սպառման, խոհանոցի, անձնական և կենցաղային հիգիենայի կարիքները բավարարելու համար»։ Գերմանիան, Միացյալ Թագավորությունը և Նիդերլանդները համաձայնել այս մեկնաբանությանը՝ այն ներառելով իրենց պայմանագրային պարտավորությունների մեջ[32][33][34]։

2005 թվականին ՄԱԿ-ի Մարդու իրավունքների խթանման և պաշտպանության ենթահանձնաժողովը արձանագրել է հաջորդ քայլը՝ հրապարակելով ուղեցույցներ, որոնք կոչված էին օգնել կառավարություններին ապահովելու մարդու իրավունքը ջրին և սանիտարիային։ Այս ուղեցույցներից հետո ՄԱԿ-ի Մարդու իրավունքների խորհրդի որոշմամբ 2008-ին Կատարինա դե Ալբուկերկին նշանակվել է որպես անկախ փորձագետ՝ խմելու մաքուր ջրին և սանիտարիային մուտքի հարցում պետությունների մարդու իրավունքների պարտավորությունների հարցով։ Նա 2009-ին կազմել է մանրամասն զեկույց, որում ամփոփված էին սանիտարիային վերաբերող պարտավորությունները։ Կոմիտեն արձագանքել է՝ նշելով, որ սանիտարիայի իրավունքը պետք է ճանաչեն բոլոր պետությունները[35][36]։

Բուռն բանակցություններից հետո 2010 թվականի հուլիսի 28-ին 122 պետություն պաշտոնապես ճանաչել է«մարդու իրավունքը ջրին և սանիտարիային» ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեայի թիվ 64/292 բանաձևով։ Բանաձևը ճանաչել է յուրաքանչյուր մարդու իրավունքը ունենալու բավարար ջուր անհատական և կենցաղային օգտագործման համար՝ (50-100 լիտր մեկ անձի համար օրական), որը պետք է լինի անվտանգ, ընդունելի, մատչելի (ջրի արժեքը չպետք է գերազանցի տնային եկամուտների 3%-ը) և ֆիզիկապես հասանելի (ջրի աղբյուրը պետք է գտնվի մինչև 1000 մ հեռավորության վրա և ջուր հավաքելու ժամանակը չպետք է գերազանցի 30 րոպեն)։ Գլխավոր ասամբլեան հայտարարել է, որ խմելու մաքուր ջուրը «հիմնային է կյանքի լիարժեք վայելման և մնացած բոլոր իրավունքների իրացման համար»։ 2010 թվականի սեպտեմբերին ՄԱԿ-ի Մարդու իրավունքների խորհուրդը ընդունել է բանաձև, որը վերահաստատել է, որ ջրի և սանիտարիայի իրավունքը կազմում է պատշաճ կենսամակարդակի իրավունքների մի մասը[37][38]։

2010 թվականի բանաձևերից հետո Կատարինա դե Ալբուկերկիի լիազորությունները երկարաձգվել և վերանվանվել են՝ որպես «խմելու մաքուր ջրի և սանիտարիային մուտքի վերաբերյալ մարդու իրավունքների հատուկ զեկուցող»։ Իր զեկույցներում ՄԱԿ-ի Մարդու իրավունքների խորհրդին և Գլխավոր ասամբլեային նա շարունակում էր հստակեցնել ջրի և սանիտարիայի մարդու իրավունքի ծավալն ու բովանդակությունը[39]։ Որպես հատուկ զեկուցող՝ նա անդրադարձել է այնպիսի թեմաների, ինչպիսիք են՝ Ջրի և սանիտարիայի մատակարարման ոչ պետական ծառայությունների ապահովման դեպքում մարդու իրավունքների պարտավորությունները (2010 թ․), Իրավունքի իրացման ֆինանսավորումը (2011), Կեղտաջրերի կառավարումը՝ իրավունքի իրացման համատեքստում (2013), Կայունությունն ու չհետընթացը ջրի և սանիտարիայի իրավունքի իրացման մեջ (2013 թ․)։ 2014-ին Լեո Հելլերը նշանակվել է որպես երկրորդ հատուկ զեկուցող[40][41][42]։

Հաջորդ բանաձևերով երկարաձգվել է հատուկ զեկուցողի մանդատը և հստակեցվել է պետությունների դերը։ 2015 թ․ Գլխավոր ասամբլեայի թիվ 7/169 բանաձևը ճանաչվել է որպես «խմելու մաքուր ջրին և սանիտարիային մարդու իրավունքների» հռչակագիր։ Այն հստակ տարբերակել է ջրի և սանիտարիայի իրավունքները՝ նշելով, որ սանիտարիայի իրավունքը հաճախ անտեսվում է ջրի իրավունքի համեմատությամբ[43]։

Միջազգային իրավունք

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մարդու իրավունքների միջամերիկյան դատարան

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ջրի իրավունքը քննարկվել է Մարդու իրավունքների միջամերիկյան դատարանի Սավոյամաքսա բնիկ համայնքն ընդդեմ Պարագվայի գործում: Խնդիրները վերաբերում էին բնիկ համայնքների նախնիների հողերի նկատմամբ սեփականության իրավունքը չճանաչելուն: 1991 թվականին պետությունը հեռացրել է բնիկ Սավոյամաքսա համայնքին, որի արդյունքում նրանք զրկվել են հիմնական անհրաժեշտ ծառայություններից, ինչպիսիք են ջուրը, սնունդը, դպրոցը և առողջապահական ծառայությունները, օգտվելու հնարավորությունից[44]: Սա ընկնում էր Մարդու իրավունքների ամերիկյան կոնվենցիայի շրջանակներում՝ ոտնձգություն կատարելով կյանքի իրավունքի վրա[45]: Ջուրը ներառված է այս իրավունքի մեջ՝ որպես հողի հասանելիության մաս: Դատարանները պահանջել են, որ հողերը վերադարձվեն, փոխհատուցում տրամադրվի, և իրականացվեն հիմնական ապրանքներն ու ծառայությունները, մինչդեռ համայնքը գտնվում էր իրենց հողերը վերադարձնելու գործընթացում[46]:

Միջազգային ներդրումային վեճերի կարգավորման կենտրոն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ներդրումային վեճերի կարգավորման միջազգային կենտրոնի հետևյալ գործերը վերաբերում են ջրային ուղիների պահպանման համար կառավարությունների և կորպորացիաների միջև կնքված պայմանագրերին: Չնայած գործերը վերաբերում են ներդրումների հարցերին, մեկնաբանները նշել են, որ ջրի իրավունքի անուղղակի ազդեցությունը դատավճիռների վրա նշանակալի է[47]: Համաշխարհային բանկի տվյալները ցույց են տալիս, որ ջրային ոլորտի մասնավորեցումը կտրուկ աճել է 1990-ական թվականներից սկսած, և մասնավորեցման զգալի աճը շարունակվել է մինչև 2000-ական թվականները[48]:

Azurix Corp ընդդեմ Արգենտինայի

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ներդրումային վեճերի կարգավորման միջազգային կենտրոնում ջրի իրավունքի վերաբերյալ առաջին նշանակալի գործը Azurix Corp v. Արգենտինա գործն է[49]: Վեճը տեղի է ունեցել Արգենտինայի Հանրապետության և Azurix Corporation-ի միջև՝ տարբեր նահանգների ջրամատակարարումը շահագործելու կողմերի միջև կնքված 30-ամյա պայմանագրից բխող անհամապատասխանությունների վերաբերյալ: Ջրի իրավունքի վերաբերյալ նկատառումը անուղղակիորեն արվել է փոխհատուցման արբիտրաժի ժամանակ, որտեղ որոշվել է, որ Azurix-ը իրավունք ունի արդարացի եկամտի՝ ներդրման շուկայական արժեքից: Սա պահանջվող 438.6 միլիոն ԱՄՆ դոլարի փոխարեն էր՝ նշելով, որ ողջամիտ գործարարը չէր կարող ակնկալել նման եկամտաբերություն՝ հաշվի առնելով ջրի գնի բարձրացման և բարելավումների սահմանափակումները, որոնք անհրաժեշտ կլինեն լավ գործող, մաքուր ջրային համակարգ ապահովելու համար[50]:

Biwater Gauff Ltd-ն ընդդեմ Տանզանիայի

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Երկրորդ, նմանատիպ գործ, որին բախվել է Ներդրումային վեճերի կարգավորման միջազգային կենտրոնը, Biwater Gauff Ltd ընդդեմ Տանզանիայի գործն է[51]: Սա կրկին մասնավոր ջրային ընկերության գործ էր, որը պայմանագրային վեճի մեջ էր կառավարության հետ, այս անգամ՝ Տանզանիայի Միացյալ Հանրապետության: Այս պայմանագիրը վերաբերում էր Դար էս Սալամի ջրային համակարգի շահագործմանը և կառավարմանը: 2005 թվականի մայիսին Տանզանիայի կառավարությունը խզել է պայմանագիրը Biwater Gauff-ի հետ՝ կատարողականի երաշխիքները չկատարելու ենթադրյալ պատճառով: 2008 թվականի հուլիսին Դատարանը որոշում է կայացրել գործի վերաբերյալ՝ հայտարարելով, որ Տանզանիայի կառավարությունը խախտել է Biwater Gauff-ի հետ կնքված պայմանագիրը[52]: Այնուամենայնիվ, այն դրամական փոխհատուցում չի սահմանել Biwater-ին՝ ընդունելով, որ հանրային շահերի շահերը գերակա են վեճում[53]:

Ջրային իրավունքը ներքին օրենսդրություններում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ջրօգտագործման իրավունքը կախված է նաև ազգային դատարանների գործունեությունից[54]:

Հայաստան

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հայաստանում ջրօգտագործումը և մասնավորապես Սևանա լճի կառավարման և պահպանության հարցերը կարգավորվում է ՀՀ ջրային օրենսգրքով և իրավական այլ ակտերով[55]։

Հայաստանի Հանրապետությունում ջրային ռեսուրսների և ջրային համակարգերի կառավարման, օգտագործման և պահպանության հիմնական սկզբունքներն են՝

  • ներկա և ապագա սերունդների հիմնական կենսական կարիքների բավարարումը.
  • ազգային ջրային պաշարի ծավալների պահպանումը և ավելացումը.
  • ջրային և հարակից էկոհամակարգերի և դրանց կենսաբանական բազմազանության պաշտպանությունը, ինչպես նաև հողի, օդի, ջրի և կենսաբանական բազմազանության ամբողջական և կապակցված հարաբերությունների ճանաչումը.
  • ջրօգտագործման թույլտվությունների միջոցով ջրօգտագործման կարգավորումը.
  • ոչ մրցակցային ջրամատակարարման համակարգերի կառավարումը և սակագների կարգավորման իրականացումը՝ ջրային համակարգերի օգտագործման թույլտվությունների միջոցով.
  • օգտագործելի ջրային ռեսուրսների մատչելիության արդարացի սկզբունքների խթանումը.
  • ջրային ռեսուրսների արդյունավետ օգտագործման խթանումը՝ ի շահ հասարակության.
  • ստորերկրյա և մակերևութային ջրային ռեսուրսների փոխկապակցվածության և համալիր կառավարման ընդունումը.
  • օգտագործելի ջրային ռեսուրսների նկատմամբ բնակչության և տնտեսության աճող պահանջարկի պլանավորումը և բավարարումը.
  • ջրային ռեսուրսների օգտագործման, բաշխման և պահպանության գործընթացներում ջրի տնտեսական արժեքը հաշվի առնելը: Ջրային ռեսուրսների` որպես ազգային ժառանգության, պաշտպանությունը, պահպանությունը, օգտագործումը՝ ի շահ ապագա սերունդների.
  • ջուրն այլընտրանք չունի, այն ունի բնապահպանական և տնտեսական արժեք ոչ միայն այն դեպքում, երբ օգտագործվում է, այլ նաև, երբ չի օգտագործվում: Ջրի տնտեսական արժեքը հիմնականում կազմվում է ջրի խմելու, բնապահպանական, էներգետիկ ներուժի և գյուղատնտեսական արժեքների գումարից.
  • ջրի այլընտրանքային արժեքը կազմվում է այն առավելագույն օգուտից, որը կարող էր բերել, եթե օգտագործվեր որևէ այլընտրանքային ծրագրով և նպատակով.
  • սպառողի համար նվազագույն բավարար քանակության և անհրաժեշտ որակի ջրի օգտագործումը մատչելի դարձնելու նպատակով ջրի կարգավորվող սակագինը սահմանվում է` ելնելով ջրի սակավության նվազեցված արժեքից.
  • կարգավորվող սակագնի սահմանված չափը հաշվարկային սակագնի արժեքից փոքր լինելու դեպքում ջրօգտագործումից առաջացող դրամամուտքի դեֆիցիտի նախատեսում պետական բյուջեում՝ սուբսիդիաների կամ օրենսդրությամբ սահմանված հարկային արտոնությունների տեսքով: Ջրօգտագործողների վճարունակության բարձրացմանը զուգընթաց լրավճարները պետք է նվազեցվեն, և կարգավորվող սակագնի չափը պետք է մոտեցվի հաշվարկային սակագնի արժեքին.
  • ջրային ռեսուրսների օգտագործում և տրամադրում վճարովի հիմունքներով՝ ջրօգտագործման երաշխավորված վճարների կիրառմամբ: Օգտագործելի ջրային ռեսուրսներն ազատ ջրօգտագործման են տրամադրվում սույն օրենսգրքով նախատեսված դեպքերում՝ կառավարության սահմանած կարգով.
  • ջրային ռեսուրսների կառավարման և պահպանման գործընթացում հասարակության մասնակցության և իրազեկության կարևորության ճանաչումը.
  • ջրամատակարարման և ջրահեռացման համակարգերի արդյունավետության բարձրացումը.
  • ջրային հարաբերություններում պարենային և ազգային անվտանգության ապահովումը.
  • ջրային ռեսուրսները, ջրամատակարարման և ջրահեռացման համակարգերը համարվում են կենսաապահովման օբյեկտներ և պահպանվում են օրենքով ու իրավական այլ ակտերով սահմանված կարգով.
  • ջրհեղեղների ու երաշտների աղետաբեր հետևանքները կառավարելու, դրանց դիմակայելու և դրանցից խուսափելու համար հնարավորությունների ստեղծումը.
  • ջրային ռեսուրսների աղտոտման նվազեցումն ու կանխարգելումը.
  • աղտոտված ջրերի մաքրման ծախսերի փոխհատուցումն աղտոտողներից։

Արցախյան երկրորդ պատերազմի արդյունքներով Արցախի Քարվաճառի շրջանն անցավ Ադրբեջանի վերահսկողության տակ, որտեղ գտնվում են Սևանա լիճը սնող երկու հիմնական գետերի՝ Արփայի և Որոտանի անձրևաջրերի կուտակման ավազանները, ինչպես նաև Թարթառ և Խաչեն գետերը, որոնք ապահովում են Արցախի ջրի միջին տարեկան պաշարների մոտ 85%-ը[56]: Հետևաբար, ջրային ռեսուրսների առյուծի բաժինը նախկին Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզի (ԼՂԻՄ) վարչական սահմաններից դուրս է: Պատերազմից առաջ Արցախն այնպիսի դիրքում էր, որ գրեթե ամբողջությամբ ապահովում էր իր էկոլոգիական և ջրային ռեսուրսների անվտանգությունը: Պատերազմից հետո տարածաշրջանը, ինչպես նաև հայկական ջրային անվտանգության ամբողջ համակարգը հայտնվել է անվտանգային նոր իրողությունների պայմաններում, որը բնութագրվում է խոցելիությամբ և հավելյալ մարտահրավերներով, քանի որ կարևոր որոշ ջրամբարներ պատերազմից հետո հայտնվել են Ադրբեջանի հսկողության տակ, այդ թվում Մատաղիսի ջրամբարը՝ 5 մլն խմ ծավալով, ինչպես նաև Վարանդա-1, Վարանդա-2, Վարանդա-3 ջրամբարները՝ 10 մլն խմ տարողությամբ: Ընդհանուր առմամբ, Ադրբեջանի վերահսկողության տակ են անցել 24 ջրամբարներից 22-ը[57]։

Ջրային հին ենթակառուցվածքների, վնասված ջրամբարների ու խողովակաշարերի, ոռոգման մաշված ցանցի պատճառով Հայաստանի ջրային ռեսուրսների տարեկան միջին կորուստը մոտ 70% է (թեև պաշտոնապես ջրի արտահոսքը 45%-ից ցածր է): 2019 թվականին ընդհանուր սպառումը 2,1 մլրդ խմ էր, մնացած 5 մլրդ-ը հոսում էր Կասպից ծով: Հայաստանի 444.000 հեկտար վարելահողերի մոտ 50%-ը չի օգտագործվում ըստ նշանակության:

Հարյուրավոր ձկնաբուծարաններ օգտվում են Արարատյան դաշտավայրի ստորգետնյա ջրերից, երկրի հիդրոէկոհամակարգը հավելյալ ծանրաբեռնում են փոքր հէկերը, որոնք կառուցվել են վերջին տարիներին։ Ավելին, ձկնաբուծարաններից ու հէկերից շատերն անօրինական են, կառուցվել են տեխնիկական և աշխարհագրական մեթոդների խախտմամբ։

Հարավային Աֆրիկա

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հարավային Աֆրիկայի Յոհաննեսբուրգ քաղաքոըն մարդկանց խումբ, որը հավաքվել է համայնքային ծորակի շուրջ

Հարավային Աֆրիկայում ջրի իրավունքը ամրագրված է սահմանադրությամբ և իրականացվում է սովորական օրենքներով: Սա վկայում է սահմանադրականացման երկրորդ տեխնիկայի՝ «ենթակա օրենսդրության մոդել» աննշան փոփոխության մասին: Սա նշանակում է, որ իրավունքի բովանդակության և իրականացման մեծ մասը կատարվում է սովորական ներքին օրենքով՝ որոշակի սահմանադրական հիմքով[58]:

Բոն Վիստա Մենշնսի բնակիչներն ընդդեմ Հարավային Մետրոպոլիտենի տեղական խորհրդի

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Առաջին նշանակալի գործը Բոն Վիստա առանձնատների բնակիչներն ընդդեմ Հարավային Մետրոպոլիտենի տեղական խորհրդի գործն էր[59]։ Գործը հարուցել էին բազմաբնակարան շենքի (Բոն Վիստա առանձնատների) բնակիչները ՝ տեղական խորհրդի կողմից ջրամատակարարման անջատումից հետո, որը պայմանավորված էր ջրի վճարների չվճարմամբ։ Դատարանը որոշել է, որ Հարավաֆրիկյան Հանրապետության Սահմանադրությանը համապատասխան, սահմանադրորեն բոլոր անձինք պետք է ունենան ջրից օգտվելու իրավունք[60]։

Որոշման հետագա հիմնավորումը հիմնված էր ՄԱԿ-ի տնտեսական, սոցիալական և մշակութային իրավունքների կոմիտեի՝ սննդի իրավունքի վերաբերյալ 12-րդ ընդհանուր մեկնաբանության վրա, որը համաձայնագրի կողմերին պարտադրում էր պահպանել և հարգել արդեն իսկ գոյություն ունեցող բավարար սննդի հասանելիությունը՝ չկատարելով որևէ խախտող միջոցառում[61]։

Դատարանը որոշլ է, որ գոյություն ունեցող ջրային աղբյուրի դադարեցումը, որը չէր համապատասխանում Հարավաֆրիկյան Հանրապետության ջրային ծառայությունների մասին օրենքի «արդար և ողջամիտ» պահանջներին, անօրինական էր[62] Կարևոր է նշել, որ որոշումը նախորդում է ՄԱԿ-ի թիվ 15 ընդհանուր մեկնաբանության ընդունմանը[63]։

Մազիբուկոն ընդդեմ Յոհանեսբուրգ քաղաքի

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ջրի քանակը լրացուցիչ քննարկվել է Մազիբուկո ընդդեմ Յոհաննեսբուրգ քաղաքի գործում[64]։ Գործը վերաբերում էր Սոուետոյի ամենահին թաղամասերից մեկում՝ Ֆիրիին, խողովակներով ջրի բաշխմանը։ Այս գործը վերաբերում էր երկու հիմնական հարցի՝ արդյոք քաղաքի յուրաքանչյուր հաշվի տիրոջը ամսական 6 կիլոմետր անվճար հիմնական ջրի մատակարարման վերաբերյալ քաղաքականությունը հակասում էր Հարավային Աֆրիկայի Սահմանադրության 27-րդ հոդվածին կամ «Ջրային ծառայությունների մասին» օրենքի 11-րդ հոդվածին[65]։ Երկրորդ հարցը վերաբերում էր նրան, թե արդյոք նախապես վճարված ջրաչափերի տեղադրումը օրինական էր։ Բարձրագույն դատարանում որոշվել է, որ քաղաքի կանոնադրությունը չէր նախատեսում ջրաչափերի տեղադրում, և որ դրանց տեղադրումը անօրինական էր։ Ավելին, քանի որ ջրաչափերը դադարեցնում էին բնակավայրերի ջրամատակարարումը անվճար հիմնական ջրամատակարարման ավարտից հետո, սա համարվում էր ջրամատակարարման անօրինական դադարեցում։ Դատարանը որոլ է, որ Ֆիրիի բնակիչներին պետք է տրամադրվի օրական մեկ անձի համար 50 լիտր անվճար հիմնական ջրամատակարարում[66]։ Հարավային Աֆրիկայի Յոհաննեսբուրգ քաղաքի Վիտվոտերսրանդի համալսարանի կիրառական իրավական ուսումնասիրությունների կենտրոնի և Օքլենդի (Կալիֆոռնիա) Խաղաղօվկիանոսյան ինստիտուտի աշխատանքը 2008 թվականին արժանացել է Գործարար էթիկայի ցանցի ԲԵՆՆԻ մրցանակին՝ այս գործի վերաբերյալ իրենց աշխատանքի համար[67]: Խաղաղօվկիանոսյան ինստիտուտը իրավաբանական ցուցմունք է տվել՝ հիմնված դոկտոր Պիտեր Գլեյքի աշխատանքի վրա, որը սահմանում է ջրի նկատմամբ մարդու իրավունքը և քանակականացնում ջրի նկատմամբ մարդկային հիմնական կարիքները[68]:

Խոշոր պատասխանողները գործը տարան Վերաքննիչ դատարան, որը որոշել է, որ քաղաքի ջրային քաղաքականությունը մշակվել է քաղաքի՝ Հարավային Աֆրիկայի ազգային ստանդարտով սահմանված նվազագույն պահանջարկը ապահովելու պարտավորության վերաբերյալ էական օրենքի սխալի հիման վրա, ուստի այն չեղյալ է հայտարարվել: Դատարանը նաև որոշել է, որ սահմանադրության 27-րդ հոդվածին համապատասխան արժանապատիվ մարդկային գոյության համար անհրաժեշտ քանակը իրականում կազմում է մեկ անձի համար օրական 42 լիտր, այլ ոչ թե 50 լիտր: Վերաքննիչ դատարանը հայտարարել է, որ ջրաչափերի տեղադրումը անօրինական է, բայց երկու տարով կասեցրել է հրամանի գործողությունը՝ քաղաքին հնարավորություն տալով շտկել իրավիճակը[69][70]:

Հարցերը հասան մինչև Սահմանադրական դատարան, որը որոշել է, որ սահմանադրությամբ սահմանված պարտականությունը պահանջում է, որ պետությունը ձեռնարկի ողջամիտ օրենսդրական և այլ միջոցներ՝ իր հասանելի ռեսուրսների շրջանակներում ջրին հասանելիության իրավունքի իրականացումն աստիճանաբար իրականացնելու համար: Սահմանադրական դատարանը նաև որոշել է, որ կառավարության օրենսդիր և գործադիր մարմինների գործն է գործել իրենց բյուջեների թույլատրելի սահմաններում, և որ իրենց ծրագրերի ուսումնասիրությունը ժողովրդավարական հաշվետվողականության հարց է: Հետևաբար, 3(բ) կանոնակարգով սահմանված նվազագույն բովանդակությունը սահմանադրական է, ինչը մարմիններին հնարավորություն է տալիս շեղվել դեպի վեր, և դատարանի համար անտեղի է որոշել կառավարության ձեռնարկաած որևէ սոցիալական և տնտեսական իրավունքի իրականացումը[71]: Դատարանները փոխարենը կենտրոնացրել էին իրենց հետաքննությունը նրա վրա, թե արդյոք կառավարության ձեռնարկած քայլերը ողջամիտ են, և արդյոք կառավարությունը ենթարկում է իր քաղաքականությունը կանոնավոր վերանայման: Դատավճիռը քննադատվել է «դատական ​​հարգանքի անհարկի սահմանափակող հայեցակարգ» կիրառելու համար[72]:

Հնդկաստան

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ջամունա գետը, որը օգտագործում էին Հարյանա նահանգը և Դելի քաղաքը

Հնդկաստանում ջրի իրավունքի վերաբերյալ երկու ամենաակնառու գործերը ցույց են տալիս, որ չնայած այն հստակորեն չի պաշտպանվում Հնդկաստանի Սահմանադրությամբ, դատարանները մեկնաբանել են, որ կյանքի իրավունքը ներառում է անվտանգ և բավարար ջրի իրավունքը[73]:

Դելիի ջրամատակարարումն ընդդեմ Հարյանա նահանգի

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Այստեղ ջրի օգտագործման վերաբերյալ վեճ առաջացավ այն փաստի պատճառով, որ Հարյանա նահանգը Ջամունա գետն օգտագործում էր ոռոգման համար, մինչդեռ Դելիի բնակիչներին այն անհրաժեշտ էր խմելու նպատակով: Հիմնավորվել է, որ կենցաղային օգտագործումը գերակշռում էր ջրի առևտրային օգտագործմանը, և դատարանը որոշել է, որ Հարյանան պետք է թույլ տա բավարար քանակությամբ ջուր հասնել Դելի՝ սպառման և կենցաղային նպատակներով[74]:

Սուբհաշ Կումարն ընդդեմ Բիհար նահանգի

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նշանակալից է նաև «Սուբհաշ Կումարն ընդդեմ Բիհար նահանգի» գործը, որտեղ հանրային շահերի դատական ​​վեճով բողոքարկվել է լվացքատներից Բոկարո գետ տիղմի արտանետումը։ Դատարանները պարզել են, որ Հնդկաստանի Սահմանադրության 21-րդ հոդվածով պաշտպանված կյանքի իրավունքը ներառում է նաև աղտոտվածությունից զերծ ջրից օգտվելու իրավունքը[75]։ Գործը ձախողվել է փաստերի հիման վրա, և որոշվել է, որ դիմումը ներկայացվել է ոչ թե հանրային շահերից ելնելով, այլ դիմումատուի անձնական շահերից ելնելով, և, հետևաբար, դատավարության շարունակությունը կհամարվի դատավարության չարաշահում[74]։

Ջրի իրավունքի համաշխարհային օր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ջուրը կենսական նշանակություն ունի կենդանի էակների, այդ թվում՝ մարդկանց գոյության համար: Հետևաբար, մաքուր և բավարար քանակությամբ ջրի հասանելիությունը մարդու անօտարելի իրավունք է: Հետևաբար, Էկո կարիքների հիմնադրամը անհրաժեշտ է համարում ճանաչել ջրի իրավունքը (մեկ շնչի հաշվով ջրի նվազագույն քանակի ապահովմամբ)՝ համապատասխան արտահայտված իրավական դրույթի միջոցով: Միավորված ազգերի կազմակերպությունը իր մի շարք ուխտերով բոլոր ազգերի համար պարտադիր է դարձրել ջրի արդար բաշխումը բոլոր քաղաքացիների միջև: Հետևաբար, Էկո կարիքների հիմնադրամը սկսլ էց ջրի համար աշխարհի առաջին սատյագրահան: Ջրի իրավունքի համաշխարհային օրը կոչ է անում ընդունել ջրի համընդհանուր իրավունքը հաստատող հատուկ օրենսդրություն: Հիմնադիր դոկտոր Պրիյանանդ Ագալեի ղեկավարությամբ Էկո կարիքների հիմնադրամը կազմակերպում է մի շարք ծրագրեր՝ Հնդկաստանի քաղաքացիների համար ջրից օգտվելու իրավունքն ապահովելու համար[76]:

Նոր Զելանդիա

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տնտեսական, սոցիալական և մշակութային իրավունքները ներկայումս Նոր Զելանդիայում հստակորեն չեն պաշտպանվում ո՛չ Մարդու իրավունքների մասին, ո՛չ էլ Իրավունքների մասին օրենքներով, հետևաբար ջրի իրավունքը այնտեղ օրենքով չի պաշտպանվում[77]: Նոր Զելանդիայի իրավաբանական ընկերությունը վերջերս նշել է, որ այս երկիրը լրացուցիչ կքննարկի տնտեսական, սոցիալական և մշակութային իրավունքների իրավական կարգավիճակը[78]:

Ավստրալիա

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ավստրալիայում ուշադրությունը կենտրոնացած է բնիկ ավստրալացիների ջրի և սանիտարիայի իրավունքների վրա: Գաղութատիրական գաղութատիրության պատմությունը ստվերում է այսօրվա պետական կառավարումը, որը կարգավորում է բնիկ ավստրալացիների ջրօգտագործումը: Կան բազմաթիվ կառավարական համաձայնագրեր, բայց դրանց մեծ մասը թերի է բնիկների ջրի և սանիտարիայի իրավունքի վրա լիովին ազդելու համար: 1992 թվականի Մաբո ընդդեմ Քվինսլենդի գործում բնիկների իրավունքները առաջին անգամ օրինականորեն ճանաչվեցին: Բնիկ ավստրալացիները հաճախ պնդում են հողի հետ կապված մշակութային կապերի մասին: Չնայած «մշակույթը» դատարանում ճանաչվել է նույնքան, որքան հողային ռեսուրսները, բնիկների մշակութային և հոգևոր արժեքը ջրային մարմնի համար մշուշոտ է: Դա մարտահրավեր է, բայց անհրաժեշտ է նրանց մշակութային և հոգևոր արժեքները իրավական ոլորտ տեղափոխել: Առայժմ գործնականում առաջընթաց չկա[79][80]։

Ավստրալիայի ջրային օրենքը հիմնականում սահմանում է մակերեսային ջրեր այն քաղաքացիների համար, ովքեր կարող են օգտագործել մակերեսային ջրերը, բայց չեն կարող տիրապետել դրանց: Սահմանադրությունում, սակայն, չկա նկարագրություն ներքին և առափնյա ջրերի մասին: Հետևաբար, ներքին/առափնյա ջրային իրավունքների ոլորտը պետության հիմնական մանդատներն են: Համագործակցության կառավարությունը ջրի նկատմամբ իշխանություն է ձեռք բերում՝ արտաքին հարաբերություններից օգնություն ստանալով, այդ թվում՝ Գրանտների ուժի, առևտրի և առևտրի ուժի միջոցով։

2000 թվականին Դաշնային դատարանը կնքել է համաձայնագիր, որը թույլ է տվել բնիկ հողատերերին ջուր վերցնել ավանդական նպատակներով։ Սակայն օգտագործումը սահմանափակվում է ավանդական նպատակով, որը չէր ներառում ոռոգումը որպես ավանդական պրակտիկա։

2004 թվականի հունիսին CoAC-ը կնքել է միջկառավարական համաձայնագիր Ազգային ջրային նախաձեռնության վերաբերյալ՝ խթանելով բնիկների ջրի իրավունքի ճանաչումը։ Սակայն Ազգային ջրային նախաձեռնությունը լայնորեն չի մտահոգվում գաղութատիրության բարդ պատմությամբ, որը համակարգված կերպով ստեղծել է ջրի բաշխման անհավասար պատկեր։ Ավստրալիայի բնիկ ժողովուրդները անընդհատ ձգտում են ջրի իրավունքի[81]։

Այլ քննարկումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Անդրսահմանային ազդեցություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ղրիմի անեքսիայից հետո Ուկրաինան փակել է Հյուսիսային Ղրիմի ջրանցքը, որը մատակարարում էր Ղրիմի քաղցրահամ ջրի 85%-ը[82]
Մեծ Եթովպական Վերածննդի ջրամբարը լցնելու քայլը կարող է Նեղոսի հոսքը կրճատել մինչև 25%-ով և ավերել Եգիպտոսի գյուղատնտեսական հողերը[83]

Հաշվի առնելով այն փաստը, որ ջրին հասանելիությունը անհանգստության և հնարավոր հակամարտության միջսահմանային աղբյուր է Մերձավոր Արևելքում, Հարավային Ասիայում, Արևելյան Միջերկրական ծովում և Հյուսիսային Ամերիկայի որոշ հատվածներում, ի թիվս այլ վայրերում, որոշ ոչ կառավարական կազմակերպություններ և գիտնականներ պնդում են, որ ջրի իրավունքն ունի նաև միջազգային կամ արտերկրյա ասպեկտ: Նրանք պնդում են, որ հաշվի առնելով այն փաստը, որ ջրամատակարարումները բնականաբար համընկնում են և հատում են սահմանները, պետությունները նույնպես իրավական պարտավորություն ունեն չգործել այնպես, որը կարող է բացասական ազդեցություն ունենալ այլ պետություններում մարդու իրավունքների իրացման վրա[84]: Այս իրավական պարտավորության պաշտոնական ճանաչումը կարող է կանխել գլոբալ «ջրային ճգնաժամի» բացասական հետևանքները (որպես ապագա սպառնալիք և մարդկային գերբնակեցման բացասական հետևանք): Ջրի պակասը և քաղցրահամ ջրի սպառման աճը այս իրավունքը դարձնում են աներևակայելիորեն բարդ: Քանի որ աշխարհի բնակչությունը արագորեն աճում է, քաղցրահամ ջրի պակասը բազմաթիվ խնդիրներ կառաջացնի: Ջրի քանակի պակասը բարձրացնում է այն հարցը, թե արդյոք ջուրը պետք է տեղափոխվի մեկ երկրից մյուսը[85]:

Ջրային վեճեր Հնդկաստանի և Պակիստանի միջև

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հնդկաստանի և Պակիստանի միջև ջրային վեճը պայմանավորված է Հարավային Ասիայի տարածաշրջանում ջրի սակավությամբ[86]: Երկու երկրներն ունեն նախապես կնքված համաձայնագիր, որը հայտնի է որպես Ինդոսի ջրերի պայմանագիր: Պայմանագիրը կազմվել է Հնդկաստանի և Պակիստանի միջև Ինդոսի ավազանի օգտագործման վերաբերյալ հակամարտությունը սահմանափակելու և երկու երկրների համար ջրամատակարարումը բաշխելու համար՝ անկախություն ձեռք բերելուց հետո[87][88]: Այնուամենայնիվ, դրա վերաբերյալ տարաձայնություններ են առաջացել: Պայմանագրի համաձայն՝ Հնդկաստանին թույլատրվում է օգտագործել արևմտյան գետային ավազանը ոռոգման և ոչ սպառողական նպատակներով, մինչդեռ Պակիստանն ունի ավազանի նկատմամբ վերահսկողության մեծ մասը[89]: Պակիստանը հայտարարել է, որ Հնդկաստանի՝ ոչ սպառողական նպատակներով կառուցված ամբարտակները կարող են օգտագործվել ջրի հոսքը շեղելու և Պակիստանի ջրամատակարարումը խաթարելու համար[90]: Բացի այդ, պայմանագիրը վերաբերում է Ջամմու և Քաշմիրից սկիզբ առնող գետերին, որոնք զրկվել են իրենց սեփական ջրային մարմինների նկատմամբ վերահսկողությունից:

Ջրի առևտրայնացումն ընդդեմ պետական ​​մատակարարման

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գոյություն ունի վիճաբանություն այն մասին, թե ում, եթե որևէ մեկի, պատասխանատվությունն է ապահովել ջրի և սանիտարիայի մարդու իրավունքը: Նման քննարկումներից հաճախ ի հայտ են գալիս երկու մտածողության դպրոցներ. պետության պատասխանատվությունն է մարդկանց մաքուր ջրի հասանելիություն ապահովելը, թե՞ բաշխման և սանիտարիայի մասնավորեցումը։

Ջրի առևտրայնացումը առաջարկվում է որպես պատասխան ջրի սակավության աճի, որը առաջացել է աշխարհի բնակչության եռապատկման, մինչդեռ ջրի պահանջարկը վեց անգամ աճել է: Շուկայական էկոլոգիան շուկաներն օգտագործում է որպես լուծում շրջակա միջավայրի այնպիսի խնդիրների, ինչպիսիք են շրջակա միջավայրի քայքայումը և ռեսուրսների անարդյունավետ օգտագործումը, լուծման համար: Շուկայական էկոլոգիայի կողմնակիցները կարծում են, որ մասնավոր ընկերությունների՝ ջրի կառավարումը որպես տնտեսական բարիք ավելի արդյունավետ կլինի, քան կառավարությունների՝ իրենց քաղաքացիներին ջրային ռեսուրսներ տրամադրելը: Նման կողմնակիցները պնդում են, որ ջրային ռեսուրսների բաշխման ենթակառուցվածքների զարգացման համար կառավարության ծախսերը չեն արժենում ջրամատակարարման սահմանային օգուտներին, այդպիսով պետությունը համարելով ջրի անարդյունավետ մատակարար: Ավելին, պնդվում է, որ ջրի ապրանքայնացումը հանգեցնում է ջրի ավելի կայուն կառավարման՝ սպառողների համար ջուրն ավելի արդյունավետ օգտագործելու տնտեսական խթանների շնորհիվ[91]:

Հակառակորդները կարծում են, որ ջրի՝ որպես մարդու իրավունք լինելու հետևանքը բացառում է մասնավոր հատվածի ներգրավվածությունը և պահանջում է, որ ջուրը տրամադրվի բոլոր մարդկանց, քանի որ այն կենսական նշանակություն ունի կյանքի համար: Ջրի հասանելիությունը որպես մարդու իրավունք որոշ ՀԿ-ներ օգտագործում են որպես սեփականաշնորհման ջանքերի դեմ պայքարի միջոց: Ջրային իրավունքը «ընդհանուր առմամբ հիմնված է երկու հիմնավորման վրա՝ խմելու ջրի փոխարինելիության բացակայությունը («կյանքի համար կենսական նշանակություն ունի») և այն փաստը, որ ՄԱԿ-ի կոնվենցիաներում հստակորեն ճանաչված շատ այլ մարդու իրավունքներ հիմնված են ջրի (ենթադրյալ) մատչելիության վրա (օրինակ՝ սննդի իրավունքը)»[92]:

Կազմակերպություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ստորև թվարկված են ջրի և սանիտարիայի իրավունքների ոլորտում աշխատող կազմակերպությունները։

Միավորված Ազգերի Կազմակերպություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կառավարական համագործակցության գործակալություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  • Միացյալ Թագավորության համագործակցության գործակալություն
  • Գերմանական միջազգային համագործակցության կորպորացիա
  • Շվեյցարիայի զարգացման և համագործակցության գործակալություն[93]
  • Միացյալ Նահանգների շրջակա միջավայրի պաշտպանության գործակալություն[94]

Միջազգային ոչ կառավարական կազմակերպություններ և ցանցեր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  • Գործողություն սովի դեմ
  • Ջրային անվտանգության և համագործակցության կենտրոն[95]
  • Քաղցրահամ ջրերի գործողությունների ցանց[96]
  • Մաքուր ջուր աշխարհի համար[97]
  • Խաղաղօվկիանոսյան ինստիտուտ[98]
  • Ջրային Նախագիծ[99]
  • Ջրային արդարադատության նախագծի միջազգային ինստիտուտ[100]
  • WaterAid

Տես նաև

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ «International Decade for Action 'Water for Life' 2005-2015. Focus Areas: The human right to water and sanitation». United Nations (անգլերեն). Վերցված է 2020 թ․ դեկտեմբերի 12-ին.
  2. ↑ «Resolution 64/292: The human right to water and sanitation». United Nations. 2010 թ․ օգոստոս. Վերցված է 2018 թ․ հոկտեմբերի 13-ին.
  3. ↑ Refugees, United Nations High Commissioner for. «Refworld | General Comment No. 15: The Right to Water (Arts. 11 and 12 of the Covenant)». Refworld (անգլերեն). Վերցված է 2020 թ․ նոյեմբերի 27-ին.
  4. ↑ «The human rights to safe drinking water and sanitation». Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2017 թ․ օգոստոսի 25-ին. Վերցված է 2020 թ․ նոյեմբերի 27-ին.
  5. ↑ «Resolution adopted by the General Assembly» (PDF). Վերցված է 2020 թ․ նոյեմբերի 27-ին.
  6. ↑ Baer, M. 2015. From Water Wars to Water Rights: Implementing the Human Right to Water in Bolivia, Journal of Human Rights, 14:3, 353-376, doi:10.1080/14754835.2014.988782
  7. ↑ UN (United Nations). 2010. Resolution adopted by the general assembly. 64/292. The human right to water and sanitation. A/RES/64/292. New York: United Nations.
  8. ↑ UNDP (United Nations Development Programme). 1997. Governance for Sustainable Human Development: A UNDP Policy Document. UNDP, New York, NY, USA. See http://mirror.undp.org/magnet/policy/ Արխիվացված 13 Հուլիս 2001 Wayback Machine (accessed 21 June 2012)
  9. ↑ World Health Organization (WHO) and United Nation Children's Fund (UNICEF). 2011. Drinking water: Equity, Satefy and sustainability. New York: WHO/UNICEF Joint Monitoring Programme (JMP) for Water and Sanitation.
  10. ↑ World Health Organization (WHO) and United Nation Children's Fund (UNICEF). 2012. Progress on drinking water and sanitation. 2012 update. New York: WHO/UNICEF Joint Monitoring Programme for Water Supply and Sanitation.
  11. ↑ de Albuquerque, Catarina (2014). Realising the human rights to water and sanitation: A Handbook by the UN Special Rapporteur (PDF). Portugal: United Nations. էջեր Introduction.
  12. ↑ «III.S.8 United Nations General Assembly Resolution 64/292 (On the Right to Water and Sanitation) (28 July 2010)». International Law & World Order. Martinus Nijhoff Publishers. 2012. էջեր 1–2. doi:10.1163/ilwo-iiis8. ISBN 978-90-04-20870-4.
  13. ↑ «International Decade for Action 'Water for Life' 2005-2015. Focus Areas: The human right to water and sanitation». United Nations. Վերցված է 2021 թ․ ապրիլի 27-ին.
  14. ↑ Roaf, Virginia; Albuquerque, Catarina de; Heller, Léo (2018 թ․ հուլիսի 26). The Human Rights to Water and Sanitation. Equality in Water and Sanitation Services. Abingdon, Oxon; New York: Routledge. էջեր 26–43. doi:10.4324/9781315471532-2. ISBN 978-1-315-47153-2. S2CID 204491938. Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 29-ին.
  15. ↑ [1] Արխիվացված 3 Հուլիս 2017 Wayback Machine ,2015 report of the WHO/UNICEF Joint Monitoring Programme (JMP) for Water Supply and Sanitation
  16. ↑ 16,0 16,1 General Assembly Declares Access to Clean Water and Sanitation Is a Human Right." UN News Center. 28 July 2010. Accessed 20 March 2014.
  17. ↑ Global Issues at the United Nations." UN News Center. n.d. Accessed 20 March 2014.
  18. ↑ «Drinking-water». www.who.int (անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ հունիսի 16-ին.
  19. ↑ «Transforming Water Access: How the "World's Lifeblood" is Under Attack». USGLC (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ հունիսի 16-ին.
  20. ↑ SeventhQueen; Wolf, Jared (2022 թ․ հունիսի 8). «The truth behind clean water in Africa 2022». Sustainable Review (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ հունիսի 16-ին.
  21. ↑ «Building access to clean water in support of Sustainable Development Goal 6 | UNICEF Supply Division». www.unicef.org (անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ հունիսի 16-ին.
  22. ↑ Advocacy, W. V. (2022 թ․ մարտի 22). «How Improving Clean Water Access Can Fight Global Hunger». World Vision Advocacy (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ հունիսի 16-ին.
  23. ↑ Greenwood, Esther E.; Lauber, Thomas; van den Hoogen, Johan; Donmez, Ayca; Bain, Robert E. S.; Johnston, Richard; Crowther, Thomas W.; Julian, Timothy R. (2024 թ․ օգոստոսի 16). «Mapping safe drinking water use in low- and middle-income countries». Science (անգլերեն). 385 (6710): 784–790. Bibcode:2024Sci...385..784G. doi:10.1126/science.adh9578. ISSN 0036-8075. PMID 39146419. {{cite journal}}: Check |pmid= value (օգնություն)
  24. ↑ Ford, Celia (2024 թ․ օգոստոսի 15). «More than 4 billion people don't have access to clean water at home». Vox (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2024 թ․ օգոստոսի 30-ին.
  25. ↑ «Text of the Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination against Women». United Nations. Վերցված է 2020 թ․ նոյեմբերի 27-ին.
  26. ↑ The full text of the Convention on the rights of the child is available at: «Convention on the Rights of the Child». Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights. 1989 թ․ նոյեմբերի 20. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ հունիսի 11-ին. Վերցված է 2010 թ․ ապրիլի 21-ին..
  27. ↑ The text of the Convention is available here: https://www.ohchr.org/en/instruments-mechanisms/instruments/convention-rights-persons-disabilities
  28. ↑ Gupta, J., Ahlers, R., and Ahmed, L. 2010. The human right to water: Moving towards consensus in a fragmented world. Review of European Community and International Environmental Law, 19(3), 294–305
  29. ↑ Meier, Benjamin Mason; Kayser, Georgia; Amjad, Urooj; Bartram, Jamie (2012 թ․ նոյեմբերի 15). «Implementing an Evolving Human Right Through Water and Sanitation Policy». Water Policy (անգլերեն). Rochester, N.Y. 15. SSRN 2015424.
  30. ↑ [2], Gleick, P.H. "The Human Right to Water" (1999) Water Policy, Vol. 1, Issue 5, pp. 487-503.
  31. ↑ [3], McCaffrey, S.C. "A Human Right to Water: Domestic and International Implications" (1992) V Georgetown International Environmental Law Review, Issue 1, pp.1-24.
  32. ↑ «Resources and Information». ww1.unhchr.ch. Վերցված է 2020 թ․ նոյեմբերի 27-ին.
  33. ↑ «righttowater - Just another WordPress site». righttowater (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2020 թ․ նոյեմբերի 27-ին.
  34. ↑ «Human rights: the Netherlands officially recognises the right to water». Արխիվացված օրիգինալից 2009 թ․ փետրվարի 22-ին. Վերցված է 2020 թ․ նոյեմբերի 27-ին.
  35. ↑ «Economic, Social and Cultural Rights: Realization of the right to drinking water and sanitation Report of the Special Rapporteur, El Hadji Guissé» (PDF). Վերցված է 2020 թ․ նոյեմբերի 27-ին.
  36. ↑ «Independent Expert on the issue of human rights obligations related to access to safe drinking water and sanitation». Արխիվացված օրիգինալից 2010 թ․ հուլիսի 6-ին. Վերցված է 2020 թ․ նոյեմբերի 27-ին.
  37. ↑ «United Nations Official Document». United Nations. Վերցված է 2020 թ․ նոյեմբերի 27-ին.
  38. ↑ «UN united to make the right to water and sanitation legally binding» (Press release). Office of the High Commissioner for Human Rights. 2010 թ․ հոկտեմբերի 1. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ նոյեմբերի 29-ին. Վերցված է 2020 թ․ նոյեմբերի 27-ին.
  39. ↑ «Statement by the Independent Expert on the issue of human rights obligations related to safe drinking water and sanitation, Ms Catarina de Albuquerque at the 15th session of the Human Rights Council». newsarchive.ohchr.org. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ նոյեմբերի 2-ին. Վերցված է 2019 թ․ նոյեմբերի 19-ին.
  40. ↑ «Statement by the Special Rapporteur on the right to access to safe drinking water and sanitation at the 66th Session of the General Assembly». newsarchive.ohchr.org. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ հոկտեմբերի 26-ին. Վերցված է 2019 թ․ նոյեմբերի 19-ին.
  41. ↑ «OHCHR | Wastewater management». www.ohchr.org. Վերցված է 2019 թ․ նոյեմբերի 19-ին.
  42. ↑ «OHCHR | Sustainability and non-retrogression in the realisation of the rights to water and sanitation». www.ohchr.org. Վերցված է 2019 թ․ նոյեմբերի 19-ին.
  43. ↑ «The Human Right to Water and Sanitation» (PDF). United Nation.
  44. ↑ Sawhoyamaxa Indigenous Community v. Paraguay Արխիվացված 29 Մարտ 2017 Wayback Machine (Inter-American Court of Human Rights, 29 March 2006).
  45. ↑ «American Convention on Human Rights». Inter-American Commission on Human Rights. 1969 թ․ նոյեմբերի 22. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հունիսի 18-ին. Վերցված է 2013 թ․ մայիսի 26-ին., American Convention on Human Rights, article 4.
  46. ↑ [4] Արխիվացված 7 Մայիս 2014 Wayback Machine, International Network for Economic, Social & Cultural RIghts, Case of Sawhoyamaxa Indigenous Community v. Paraguay.
  47. ↑ [5], Global Public Interest in International Investment Law, Andreas Kulick, 2012 at 303.
  48. ↑ Bakker, Karen (2013 թ․ փետրվարի 27). «Neoliberal Versus Postneoliberal Water: Geographies of Privatization and Resistance». Annals of the Association of American Geographers. 103 (2): 253–260. doi:10.1080/00045608.2013.756246. S2CID 143834419.
  49. ↑ Azurix Corp v. Argentina Արխիվացված 4 Մարտ 2016 Wayback Machine, ICSID Case No ARB/01/12.
  50. ↑ [6] Արխիվացված 4 Մարտ 2016 Wayback Machine, Azurix Corp v Argentina ICSID Case No ARB/01/12 at 149.
  51. ↑ Biwater Gauff (Tanzania) Ltd v. Tanzania Արխիվացված 4 Մարտ 2016 Wayback Machine, ICSID Case No ARB/05/22.
  52. ↑ [7] Արխիվացված 24 Սեպտեմբեր 2013 Wayback Machine, Business & Human RIghts Resource Centre, Biwater-Tanzania arbitration.
  53. ↑ «Biwater v. Tanzania». UNCTAD Investment Policy Hub. Վերցված է 2020 թ․ դեկտեմբերի 12-ին.
  54. ↑ [8], McGraw, George S. "Defining and Defending the Right to Water and its Minimum Core: Legal Construction and the Role of National Jurisprudence" Loyola University Chicago International Law Review Vol. 8, No. 2, 127-204 (2011) at 137.
  55. ↑ «ARLIS». www.arlis.am. Վերցված է 2025 թ․ հուլիսի 23-ին.
  56. ↑ «Armenian-Azerbaijani Water Politics». archive.globalpolicy.org. Վերցված է 2025 թ․ հուլիսի 23-ին.
  57. ↑ «Սակավաջրության խնդիրը աշխարհում ու հնարավոր հետևանքները Հայաստանում». EVN Report. 2021 թ․ օգոստոսի 11. Վերցված է 2025 թ․ հուլիսի 23-ին.
  58. ↑ [9] Արխիվացված 29 Հունվար 2018 Wayback Machine, Natalie Baird and Diana Pickard "Economic, social and cultural rights: a proposal for a constitutional peg in the ground" [2013] NZLJ 289 at 298
  59. ↑ Residents of Bon Vista Mansions v. Southern Metropolitan Local Council Արխիվացված 7 Մայիս 2014 Wayback Machine, High Court of South Africa, Case No. 01/12312.
  60. ↑ [10], South African Constitution, Section 27(1)(a).
  61. ↑ [11], Committee on Economic, Social and Cultural Rights, General Comment 12, Right to adequate food (Twentieth session, 1999), U.N. Doc. E/C.12/1999/5 (1999), reprinted in Compilation of General Comments and General Recommendations Adopted by Human Rights Treaty Bodies, U.N. Doc. HRI/GEN/1/Rev.6 at 62 (2003).
  62. ↑ [12] Արխիվացված 31 Հոկտեմբեր 2017 Wayback Machine, South African Water Services Act [No. 108 of 1997] Section 4 (3)
  63. ↑ [13], UN General Comment No. 15
  64. ↑ Mazibuko v. City of Johannesburg, (06/13865) [2008] ZAGPHC 491;[2008] All SA 471 (W) (30 April 2008)
  65. ↑ [14] Արխիվացված 31 Հոկտեմբեր 2017 Wayback Machine, South African Water Services Act. [No. 108 of 1997] Section 11
  66. ↑ Mazibuko v. City of Johannesburg, (06/13865) [2008] ZAGPHC 491;[2008] All SA 471 (W) (30 April 2008) at 181
  67. ↑ [15] Business Ethics Network
  68. ↑ [16], Pacific Institute "Pacific Institute Shares BENNY Award for Efforts in South African Water Rights Decision." (2008), Pacific Institute, Oakland, California
  69. ↑ «South African National Standard 3(b)» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2016 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2014 թ․ մայիսի 6-ին.
  70. ↑ [17], Mazibuko and Another v National Director of Public Prosecutions (113/08) [2009] ZASCA 52; 2009 (6) SA 479 (SCA) ; [2009] 3 All SA 548 (SCA) (26 May 2009)
  71. ↑ Mazibuko and Other v. City of Johannesburg and Others (CCt 39/09) [2009] ZACC 28; 2010 (3) BCLR 239 (CC) ; 2010 (4) SA 1 (CC) (8 October 2009)
  72. ↑ Alston & Goodman, International Human Rights, Oxford University Press (2013), Lucy A. Williams, "The Role of Courts In The Quantitative-Implementation of Social and Economic Rights: A Comparative Study", 3 Constitutional Court Review 2010 [South Africa] (2011) 141
  73. ↑ [18], Amy Hardberger "Life, Liberty and the Pursuit of Water: Evaluating Water as a Human Right and the Duties and Obligations it Creates" (2005) 4 Northwestern Journal of International Human Rights 331 at 352
  74. ↑ 74,0 74,1 Delhi Water Supply & Sewage v. State Of Haryana & Ors, 1999 SCC(2) 572, JT 1996 (6) 107
  75. ↑ [19] Արխիվացված 2 Ապրիլ 2012 Wayback Machine, The Constitution of India
  76. ↑ econeeds.org
  77. ↑ Natalie Baird and Diana Pickard, "Economic, social and cultural rights: a proposal for a constitutional peg in the ground" Արխիվացված 29 Հունվար 2018 Wayback Machine, [2013] NZLJ 289 at 299
  78. ↑ [20] Արխիվացված 4 Մարտ 2018 Wayback Machine, New Zealand Law Society Human Rights & Privacy Committee, Submission to the 18th Session of The Human Rights Council, Shadow Report to New Zealand's 2nd Universal Periodic Review
  79. ↑ Poirier, Robert; Schartmueller, Doris (2012 թ․ սեպտեմբերի 1). «Indigenous water rights in Australia». The Social Science Journal. 49 (3): 317–324. doi:10.1016/j.soscij.2011.11.002. ISSN 0362-3319. S2CID 144101999.
  80. ↑ Burdon, Peter; Drew, Georgina; Stubbs, Matthew; Webster, Adam; Barber, Marcus (2015 թ․ հոկտեմբերի 2). «Decolonising Indigenous water 'rights' in Australia: flow, difference, and the limits of law». Settler Colonial Studies. 5 (4): 334–349. doi:10.1080/2201473X.2014.1000907. ISSN 2201-473X. S2CID 154484189.
  81. ↑ Gupta, Joyeeta; Hildering, Antoinette; Misiedjan, Daphina (2014 թ․ դեկտեմբերի 1). «Indigenous people's right to water under international law: a legal pluralism perspective». Current Opinion in Environmental Sustainability (անգլերեն). 11: 26–33. Bibcode:2014COES...11...26G. doi:10.1016/j.cosust.2014.09.015. ISSN 1877-3435.
  82. ↑ «Pray For Rain: Crimea's Dry-Up A Headache For Moscow, Dilemma For Kyiv». Radio Free Europe/Radio Liberty. 2020 թ․ մարտի 29.
  83. ↑ «In Africa, War Over Water Looms As Ethiopia Nears Completion Of Nile River Dam». NPR. 2018 թ․ փետրվարի 27.
  84. ↑ «FIAN International». fian.org. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 30-ին.
  85. ↑ McCaffrey, Stephen C. "Human Right to Water: Domestic and International Implications, A." Geo. Int'l Envtl. L. Rev. 5 (1992): 1.
  86. ↑ Bakhtawar, Saadia (2012). «Water: an Economic Resource Conflict between India and Pakistan». SSRN Electronic Journal. doi:10.2139/ssrn.3597519. ISSN 1556-5068.
  87. ↑ Salman, Salman M. A.; Uprety, Kishor (2002). Conflict and Cooperation on South Asia's International Rivers: A Legal Perspective (անգլերեն). World Bank Publications. ISBN 978-0-8213-5352-3.
  88. ↑ «Indus Waters Treaty | History, Provisions, & Facts». Encyclopedia Britannica (անգլերեն). Վերցված է 2021 թ․ մայիսի 2-ին.
  89. ↑ «Indus Waters Treaty». mea.gov.in. Վերցված է 2021 թ․ մայիսի 2-ին.
  90. ↑ Sharma, Pankaj Kumar (2012). «Conflict over Water Between India and Pakistan: Fear and Hopes?». The Indian Journal of Political Science. 73 (1): 133–140. ISSN 0019-5510. JSTOR 41856568.
  91. ↑ Wilder, Margaret; Romero Lankao, Patricia (2006 թ․ նոյեմբեր). «Paradoxes of Decentralization: Water Reform and Social Implications in Mexico». World Development (անգլերեն). 34 (11): 1977–1995. CiteSeerX 10.1.1.391.1544. doi:10.1016/j.worlddev.2005.11.026.
  92. ↑ Bakker, Karen. "The "Commons" Versus the "Commodity": Alter‐globalization, Anti‐privatization and the Human Right to Water in the Global South". Antipode 39.3 (2007): 430-455.
  93. ↑ «Error». www.eda.admin.ch. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 30-ին.
  94. ↑ US EPA, OMS (2013 թ․ փետրվարի 22). «Regulatory Information by Topic: Water». US EPA (անգլերեն). Վերցված է 2021 թ․ ապրիլի 11-ին.
  95. ↑ «Actualizing the right to water». cwsc (անգլերեն). Վերցված է 2020 թ․ հուլիսի 25-ին.
  96. ↑ «Freshwater Action». www.freshwateraction.net. Արխիվացված օրիգինալից 2002 թ․ հոկտեմբերի 16. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 30-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ unfit URL (link)
  97. ↑ «About Pure Water for the World – Pure Water for the World» (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2021 թ․ ապրիլի 27-ին.
  98. ↑ «Pacific Institute | Advancing Water Resilience». Pacific Institute (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2021 թ․ մարտի 30-ին.
  99. ↑ «Help Solve the Water Crisis in Africa». The Water Project (անգլերեն). Վերցված է 2021 թ․ ապրիլի 27-ին.
  100. ↑ «Search results». Transnational Institute (անգլերեն). Վերցված է 2021 թ․ մարտի 30-ին.

Արտաքին հղումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Ջրօգտագործման_և_սանիտարիայի_իրավունք&oldid=10418274» էջից