Jump to content

Ջոն Թինդալ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Ջոն Թինդալ
անգլ.՝ John Tyndall
Ծնվել էօգոստոսի 2, 1820(1820-08-02)[1][2][3][…]
County Carlow
Մահացել էդեկտեմբերի 4, 1893(1893-12-04)[1][2][4][…] (73 տարեկան)
Հեյզլմիր, Waverley, Սըրրի, Անգլիա, Մեծ Բրիտանիայի և Իռլանդիայի միացյալ թագավորություն[5]
ԳերեզմանSt. Bartholomew's Churchyard, Haslemere[6]
Քաղաքացիություն Մեծ Բրիտանիայի և Իռլանդիայի միացյալ թագավորություն
Մասնագիտությունֆիզիկոս, glaciologist, լեռնագնաց, գյուտարար, փիլիսոփա, գրող և համալսարանի դասախոս
Հաստատություն(ներ)Թագավորական ինստիտուտ
Գործունեության ոլորտֆիզիկա[5], փորձարարական ֆիզիկա[5], Ջերմային ճառագայթում[5], Լույսի ցրում[5] և սառցադաշտաբանություն[5]
ԱնդամակցությունRoyal Academy?, Շվեդիայի թագավորական գիտությունների ակադեմիա, Լոնդոնի թագավորական ընկերություն, Լեոպոլդինա, Իտալիայի գիտությունների ազգային ակադեմիա և Բավարիական գիտությունների ակադեմիա
Ալմա մատերՄարբուրգի համալսարան[7]
Տիրապետում է լեզուներինանգլերեն[1][5][8]
Գիտական ղեկավարՄայքլ Ֆարադեյ, Friedrich Stegmann?[7] և Ռոբերտ Բունզեն
Պարգևներ
Ամուսին(ներ)Louisa Charlotte Tyndall?
ՀայրJohn Tyndall?[4]
Ստորագրություն
Изображение автографа
 John Tyndall Վիքիպահեստում

Ջոն Թինդալ (/ˈtɪndəl/, օգոստոսի 2, 1820(1820-08-02)[1][2][3][…], County Carlow - դեկտեմբերի 4, 1893(1893-12-04)[1][2][4][…], Հեյզլմիր, Waverley, Սըրրի, Անգլիա, Մեծ Բրիտանիայի և Իռլանդիայի միացյալ թագավորություն[5]), իռլանդացի ֆիզիկոս և քիմիկոս։ Նրա գիտական համբավն առաջացել է 1850-ական թվականներին դիամագնիսականության ուսումնասիրությունից: Հետագայում նա հայտնագործություններ է կատարարել ինֆրակարմիր ճառագայթման և օդի ֆիզիկական հատկությունների ոլորտում՝ 1859 թվականին ապացուցելով կապը մթնոլորտային CO2 -ի և այն բանի միջև, ինչն այժմ հայտնի է որպես ջերմոցային էֆեկտ:

Թինդալը նաև հրատարակել է մեկ տասնյակից ավելի գիտական գրքեր, որոնք լայն լսարանին ներկայացրել են 19-րդ դարի ժամանակակից փորձարարական ֆիզիկայի նորագույն ձեռքբերումները:

1852 թվականին Ջոն Թինդալն ընտրվել է Լոնդոնի Թագավորական ընկերության անդամ։ 1853-1887 թվականներին Թինդալը եղել է Լոնդոնում Թագավորական ինստիտուտի ֆիզիկայի պրոֆեսոր։ 1868 թվականին նա ընտրվել է Ամերիկյան փիլիսոփայական ընկերության անդամ[10]:

Վաղ տարիներ և կրթություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թինդալը ծնվել է Լեյլինբրիջում (Քարլով կոմսություն, Իռլանդիա): Նրա հայրը տեղի ոստիկանության ոստիկան էր, սերում էր Գլոսթերշիրի գաղթականներից, ովքեր հարավ-արևելյան Իռլանդիայում էին հաստատվել մոտ 1670 թվականին: Թինդալը մինչև իր ուշ պատանեկությունը հաճախել է Քարլով կոմսության տեղական դպրոցները (Բալլինաբրաննա տարրական դպրոց) և հավանաբար այնտեղ, իր ուսման ավարտի վերջում եղել է ուսուցչի օգնական:

Դպրոցում սովորած առարկաներից տեխնիկական նկարչությունը և մաթեմատիկան ուսուցանվել են այդ առարկաները հողաչափական որոշ կիրառություններով: 1839 թվականին, դեռևս պատանի տարիքում, նա աշխատանքի է ընդունվել որպես գծագրող Իռլանդիայի Ordnance Survey քարտեզագրման ազգային գործակալությունում, իսկ 1842 թվականին տեղափոխվել Մեծ Բրիտանիայի Ordnance Survey աշխատելու: 1840-ականների տասնամյակում երկաթուղային շինարարությունը մեծ վերելք էր ապրում, և Թինդալի հողաչափության փորձն արժեքավոր և պահանջված էր երկաթուղային ընկերությունների կողմից: 1844-1847 թվականներին նա շահեկան աշխատանք ուներ երկաթուղու շինարարության պլանավորման մեջ[Ն 1][Ն 2]:

1847 թվականին Թինդալը որոշեց դառնալ մաթեմատիկայի և գեոդեզիական ուսուցիչ Քուինվուդ քոլեջում՝ Հեմփշիրի գիշերօթիկ դպրոցում: Ավելի ուշ հիշելով այս որոշումը՝ նա գրել է. «Գիտելիքներով հարստանալու ցանկությունը չթողեց ինձ, և երբ երկաթուղային աշխատանքը պակասեց, ես 1847 թվականին ընդունեցի Քուինվուդ քոլեջում մագիստրոսի պաշտոնի աշխատանքը»[Ն 3]:

Քուինվուդում մեկ այլ եկած երիտասարդ ուսուցիչ էր սկսել աշխատել` Էդվարդ Ֆրանկլենդը, ով նախկինում աշխատել էր որպես Բրիտանական երկրաբանական ծառայության քիմիական լաբորատորիայի օգնական։ Ֆրենկլենդն ու Թինդալը լավ ընկերներ դարձան։ Ֆրենկլենդի նախկին գիտելիքների հիման վրա նրանք որոշեցին մեկնել Գերմանիա՝ շարունակելու իրենց կրթությունը գիտության ոլորտում: Ի թիվս այլ բաների, Ֆրենկլանդը գիտեր, որ որոշ գերմանական համալսարաններ առաջ են անցել Բրիտանիայի ցանկացած համալսարանից փորձարարական քիմիայի և ֆիզիկայի բնագավառում (Բրիտանական համալսարանները դեռևս կենտրոնացած էին դասականների և մաթեմատիկայի վրա, այլ ոչ թե լաբորատոր գիտության):

Զույգը տեղափոխվեց Գերմանիա 1848 թվականի ամռանը և ընդունվեց Մարբուրգի համալսարան՝ իմանալով Ռոբերտ Բունսենի դասավանդման համբավի մասին: Թինդալը երկու տարի սովորեց է Բունսենի մոտ[Ն 4]: Թերևս Մարբուրգում Թինդալի համար ավելի ազդեցիկ էր պրոֆեսոր Հերման Նոբլաուչը, ում հետ Թինդալը երկար տարիներ հետո նամակագրական կապի մեջ է եղել:

1850 թվականին Թինդալը Մարբուրգում Ֆրիդրիխ Լյուդվիգ Շտեգմանի ղեկավարությամբ պաշտպանեց պտուտակային մակերեսների մաթեմատիկական վերլուծության մասին ատենախոսություն։ Թինդալը ևս մեկ տարի մնաց Գերմանիայում՝ Քնոբլաուխի հետ մագնիսականության վերաբերյալ հետազոտություններ կատարելով, նաև մի քանի ամիս Քնոբլաուխի գլխավոր ուսուցչի՝ Հենրիխ Գուստավ Մագնուսի Բեռլինի լաբորատորիայում: Այսօր պարզ է, որ Բունսենը և Մագնուսը այդ դարաշրջանի լավագույն փորձարարական գիտությունների դասախոսներից էին: Այսպիսով, երբ 1851 թվականի ամռանը Թինդալը վերադարձավ Անգլիա բնակվելու, նա հավանաբար ուներ նույնքան լավ կրթություն փորձարարական գիտության ոլորտում, որքան ցանկացած ուրիշը Անգլիայում:

Վաղ գիտական աշխատանք

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ջոն Թինդալը մոտ 1850 թվականին

Թինդալի վաղ աշխատանքը ֆիզիկայում մագնիսականության և դիամագնիսական բևեռականության վերաբերյալ նրա փորձերն էին, որոնց վրա նա աշխատել է 1850-1856 թվականներին: Նրա երկու ամենաազդեցիկ զեկույցները առաջին երկուսն էին, որոնցում նա համահեղինակել է Քնոբլաուչի հետ: Դրանցից մեկը վերնագրված էր «Բյուրեղների մագնիս-օպտիկական հատկությունները և մագնիսականության և դիամագնիսականության կապը մոլեկուլային դասավորության հետ», թվագրված 1850 թվականի մայիսին։ Երկու զեկույցները ոգեշնչված փորձ էին ոգեշնչված մեկնաբանությամբ: Այս և այլ մագնիսական հետազոտությունները շատ շուտով Թինդալին հայտնի դարձրին այն ժամանակվա առաջատար գիտնականների շարքում[Ն 5]:

1852 թվականին Թինդալն ընտրվել է Լոնդոնի Թագավորական ընկերության անդամ։ Համապատասխան գիտահետազոտական նշանակում փնտրելով նա կարողացավ խնդրել գերմանական առաջատար ֆիզիկայի ամսագրի երկարամյա խմբագրին (Յոհան Քրիստիան Պոգգենդորֆ) և այլ նշանավոր մարդկանց՝ իր մասին հանձնարարականներ գրել:

1853 թվականին նա Լոնդոնի Թագավորական ինստիտուտում ստացել է բնակափիլիսոփայության (ֆիզիկայի) պրոֆեսորի հեղինակավոր նշանակումը, ինչը մեծապես պայմանավորված էր այն հարգանքով, որ իր աշխատանքը վաստակել էր Թագավորական ինստիտուտի մագնիսական հետազոտությունների ղեկավար Մայքլ Ֆարադեյի հավանությանը[Ն 6]: Մոտ մեկ տասնամյակ անց Թինդալը նշանակվել է Թագավորական հաստատությունում Ֆարադեյի թոշակի անցնելու ժամանակ ունեցած Մայքլ Ֆարադեյի պաշտոնների իրավահաջորդը:

Ալպյան լեռնագնացություն և սառցադաշտաբանություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թինդալն 1856 թվականին գիտական նկատառումներով այցելել է Ալպերի լեռներ և ի վերջո դարձել լեռնագնացության առաջամարտիկ, պիոներ: Նա լինում էր Ալպերում գրեթե ամեն ամառ 1856 թվականից սկսած: Նա առաջին լեռնագնացության թիմի անդամն է, որը հասել է Ալպերի Վայսշորն գագաթ (Weisshorn, 1861), և ղեկավարել է վաղ թիմերից մեկը, որը հասել է Մաթերհորն գագաթ (1868): Նրա անունը սերտորեն կապված է «ալպինիզմի ոսկե դարի» հետ` վիկտորյական դարաշրջանի կեսերի, երբ լեռնագնացներն առաջին անգամ բարձրացել են Ալպյան գագաթներից ավելի դժվարին գագաթներ[Ն 7]:

Ջոն Թինդալն ուսումնասիրել է Մեր դե Գլեյսը սնուցող սառցադաշտային վտակները 1857 թվականին: Ընդհանուր տոպոլոգիա (ձախ); տղմոտ երիզներ[Ն 8] սառցադաշտում (աջից):

Ալպերում Թինդալն ուսումնասիրել է սառցադաշտերը և հատկապես սառցադաշտերի շարժումը: Սառցադաշտային հոսքի մասին նրա բացատրությունը խիստ տարաձայնությունների առարկա են դարձել ուրիշների, մասնավորապես Ջեյմս Դեյվիդ Ֆորբսի հետ:

Սառցադաշտերի շարժման վերաբերյալ վաղ գիտական աշխատանքների մեծ մասը կատարել էր Ֆորբսը, սակայն նա այդ ժամանակ չգիտեր ռեգելացիայի երևույթի մասին, որը մի փոքր ուշ հայտնաբերել էր Մայքլ Ֆարադեյը: Ռեգելացիան առանցքային դեր խաղաց Թինդալի բացատրության մեջ։ Իսկ Ֆորբսը բացարձակապես նույն կերպ չէր տեսնում ռեգելացիան։

Նրանց բանավեճը բարդանացավ. երբ հրապարակավ սկսեցին տարաձայնություններ, թե ով ինչի համար է արժանացել հեազոտողների ընդունելությանը: Ֆորբսի հայտնի ընկերները, ինչպես նաև ինքը՝ Ֆորբսը, կարծում էին, որ Ֆորբսը պետք է արժանանա գիտական լավ հետազոտությունների մեծ մասի վարկին, մինչդեռ Թինդալը կարծում էր, որ վարկը պետք է ավելի լայնորեն բաշխվի: Թինդալը մեկնաբանել է.

«Կիսահեղուկ շարժման գաղափարն ամբողջությամբ պատկանում է Լուի Ռենդուին, ավելի արագ կենտրոնական հոսքի ապացույցը մասամբ պատկանում է Ռենդուին, բայց գրեթե ամբողջությամբ` Լուի Ագասիսին և Ֆորբսին. հոսքի դանդաղելու ապացույցը պատկանում է ամբողջությամբ Ֆորբսին, մինչդեռ մաքսիմալ շարժման կետի տեղի հայտնաբերումը, ենթադրում եմ, պատկանում է ինձ»[18]:

Երբ Ֆորբսը և Թինդալը գերեզմանում էին, նրանց անհամաձայնությունը շարունակեցին նրանց համապատասխան պաշտոնական կենսագիրները։ Բոլորը փորձում էին ողջամիտ լինել, բայց համաձայնություն չհանգեցին։ Ավելի հիասթափեցնող է, որ սառցադաշտի շարժման ասպեկտները մնացին չհասկացված կամ չապացուցված:

Ի պատիվ Ջոն Թինդալի` անվանվել են բազմաթիվ լանդշաֆտներ և աշխարհագրական օբյեկտներ, այդ թվում՝ Թինդալ սառցադաշտը Չիլիում, Թինդալ սառցադաշտը Կոլորադոյում, Թինդալ սառցադաշտը Ալյասկայում[19], Թինդալ լեռը Կալիֆորնիայում[20] և Թինդալ լեռը Թասմանիայում[21]:

Հիմնական գիտական աշխատանքներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սառցադաշտերի վրա աշխատանքը Թինդալի ուշադրությունը սևեռեց Հորաս Բենեդիկտ դը Սոսյուրի արևի լույսի տաքացման էֆեկտի ուսումնասիրության վրա և Կլոդ Պույեի և Ուիլյամ Հոփքինսի կողմից մշակված Ժոսպեֆ Ֆուրիեի հայեցակարգի վրա, որոնք ասում էին, որ արևից առաջացած ջերմությունը մթնոլորտ թափանցում է ավելի հեշտ, քան տաքացած Երկրի «մակերևույթից ճառագայթած» «անտեսանելի ջերմությունը» (ինֆրակարմիր), ինչն առաջացնում է այն, ինչ մենք այժմ անվանում ենք ջերմոցային էֆեկտ:

1859 թվականի գարնանը Թինդալը սկսեց ուսումնասիրել, թե ինչպես է ջերմային ճառագայթումը, ինչպես տեսանելի, այնպես էլ անհասկանալի, ազդում տարբեր գազերի և աէրոզոլների վրա: Նա մշակել է դիֆերենցիալ կլանման սպեկտրոսկոպիա՝ օգտագործելով Մակեդոնիո Մելոնիի կողմից ստեղծված էլեկտրամագնիսական ջերմակուտակիչը (Thermopile, ջերմային մարտկոց): Թինդալը սկսեց ինտենսիվ փորձեր 1859 թվականի մայիսի 9-ին, սկզբում առանց նշանակալի արդյունքների[22][23], այնուհետև բարելավեց ապարատի զգայունությունը և մայիսի 18-ին գրեց իր օրագրում. «Փորձարկեցի ամբողջ օրը. թեման ամբողջովին իմ ձեռքերում է»։

Մայիսի 26-ին նա Թագավորական ընկերությանը մի գրություն տվեց, որտեղ նկարագրում էր իր մեթոդները և հայտարարում էր. «Բացառությամբ Մ. Պույեի` մթնոլորտի միջոցով արևային ճառագայթման մասին հայտնի հուշերի, ոչինչ, որքանով ես տեղյակ եմ, չի հրապարակվել գազային մարմինների միջոցով ճառագայթային ջերմության փոխանցման մասին։ Մենք նույնիսկ ոչինչ չգիտենք ցամաքային աղբյուրներից անջատված ջերմության վրա օդի ազդեցության մասին»[Ն 9][25]:

Հունիսի 10-ին Թագավորական հասարակությունում դասախոսության ժամանակ նա ցույց տվեց հետազոտությունը՝ նշելով, որ կոքսագազը և եթերը ուժեղ կլանում են (ինֆրակարմիր) ճառագայթային ջերմությունը, և հայեցակարգի (ջերմոցային էֆեկտ) իր փորձարարական հաստատումը. որ արեգակնային ջերմությունն անցնում է մթնոլորտով, բայց «երբ ջերմությունը կլանում է մոլորակը, այն այնքան է փոխվում իր որակով, որ մոլորակից բխող ճառագայթները չեն կարող նույն ազատությամբ վերադառնալ տիեզերք: Այսպիսով, մթնոլորտն ընդունում է արևի ջերմությունը, բայց խոչընդոտում է դրա դուրս գալը, իսկ արդյունքը մոլորակի մակերեսին ջերմություն կուտակելու միտումն է»[23][26]:

Թինդալի զգայնության համեմատության սպեկտրոֆոտոմետրը (նկարը հրապարակվել է 1861 թվականին) չափում էր, թե իր կենտրոնական խողովակը լցնող տարբեր գազերը որքանով են կլանում և արտանետում ինֆրակարմիր ճառագայթումը

Օդի բաղադրամասերի վրա ճառագայթային էներգիայի ազդեցության մասին Թինդալի ուսումնասիրությունները նրան ուղղորդել են մի քանի հետազոտության ուղղություններով, և նրա սկզբնական հետազոտության արդյունքների թվում են.

  • Թինդալը Երկրի մթնոլորտում ջերմության առկայությունը բացատրել է օդում տարբեր գազերի ջերմային ճառագայթումը ինֆրակարմիր ճառագայթման տեսքով կլանելու ունակությամբ: Նրա չափիչ սարքը, որն օգտագործում էր ջերմամարտկոցի (Thermopile) տեխնոլոգիան, գազերի կլանման սպեկտրոսկոպիայի պատմության մեջ առաջին փուլն է[27]: Նա առաջինն էր, ով ճիշտ չափեց ազոտով, թթվածնով, ջրային գոլորշիներով, ածխածնի երկօքսիդի գազով, օզոնով, մեթանով և այլ խառնուրդային գազերով և գոլորշիներով գազերի հարաբերական ինֆրակարմիր ճառագայթումը կլանելու հատկությունը: Նա եզրակացրեց, որ ջրի գոլորշին մթնոլորտում ջերմային ճառագայթման ամենաուժեղ կլանիչն է և օդի ջերմաստիճանը կարգավորող հիմնական գազը: Այլ գազերի կողմից կլանումն աննշան չէ, բայց համեմատաբար փոքր է: Թինդալից առաջ տարածված էր ենթադրությունը, որ Երկրի մթնոլորտը տաքացնում է Մակերեսը, որը հետագայում կոչվեց ջերմոցային էֆեկտ. բայց նա առաջինն էր, ով ապացուցեց դա: Դրա ապացույցն այն էր, որ ջրի գոլորշին ուժեղ կլանում էր ինֆրակարմիր ճառագայթումը[28][29]: Երեք տարի առաջ՝ 1856 թվականին, ամերիկացի գիտնական Յունիս Նյուտոն Ֆութըհայտարարեց փորձերի մասին, որոնք ցույց են տալիս, որ ջրի գոլորշին և ածխաթթու գազը կլանում են արևի ճառագայթումից ստացված ջերմությունը, բայց դա չէր առանձնացնում ինֆրակարմիր ճառագայթման ազդեցությունը[24][30]: Այս առումով, Թինդալը 1860 թվականին առաջինն էր, ով ցույց տվեց և քանակականացրեց, որ տեսողականորեն թափանցիկ` անտեսանելի գազերը ինֆրակարմիր արտանետիչներ են[31]:
  • Նա դիտակտիկ ձևեր մշակեց, որոնք թույլ տվեցին պարզաբանել այն հարցը, թե ինչպես է ճառագայթային ջերմությունը ներծծվում և արտանետվում մոլեկուլային մակարդակում: Նա, ըստ երևույթին, առաջին մարդն էր, ով փորձնականորեն ցույց տվեց, որ քիմիական ռեակցիաներում ջերմության արտանետումն իր ֆիզիկական ծագումն ունի նորաստեղծ մոլեկուլների ներսում (1864)[32]: Նա ուսուցողական ցուցադրումներ է անցկացրել, որոնք կապված էին ինֆրակարմիր շիկացած լամպերը մոլեկուլային մակարդակում տեսանելի լույսի վերածելու հետ, որը նա անվանել է կոլորեսցեցիա (calorescence, 1865), որում նա օգտագործել է նյութեր, որոնք թափանցիկ են ինֆրակարմիր ճառագայթման համար, և անթափանց՝ տեսանելի լույսի համար, կամ հակառակը[33]: Նա սովորաբար ինֆրակարմիր ճառագայթումը անվանում էր «Ճառագայթային ջերմություն», իսկ երբեմն էլ` «ուլտրակարմիր ալիքներ», քանի որ «ինֆրակարմիր» բառը գործածության մեջ մտավ միայն 1880-ականներին: Նրա հիմնական զեկուցումները 1860-ական թվականներին վերահրատարակվել են 450 էջանոց ժողովածուի տեսքով 1872 թվականին, որը կոչվում է «Մոլեկուլային ֆիզիկայի ներդրումը ճառագայթային ջերմության ոլորտում»:
  • Օդի ջերմային ճառագայթումը ուսումնասիրելիս անհրաժեշտ էր օգտագործել օդը, որից հանվել են բոլոր տեսակի լողացող փոշու և այլ պինդ նյութերի բոլոր հետքերը[34]: Պինդ նյութերը հայտնաբերելու շատ զգայուն միջոց է օդը ինտենսիվ լույսով հագեցնելը: Սա թույլ է տալիս օդը ավելի արագ ներծծվել: Լույսի ցրումը օդում և այլ գազերում, ինչպես նաև հեղուկներում խառնուրդների մասնիկներով այսօր հայտնի է որպես Թինդալի էֆեկտ կամ Թինդալի ցրումը[35]:
  • 1860-ականների վերջին ուսումնասիրելով այս ցրումը ՝ Թինդալն օգտվեց էլեկտրական աղբյուրների վերջին կատարելագործումներից: Նա նաև օգտագործեց լույսիը լավ կենտրոնացնող հանգույցներ։ Նա մշակեց նեֆելոմետր և նմանատիպ սարքեր, որոնք ցույց են տալիս աերոզոլների և կոլոիդների հատկությունները` օգտագործելով կենտրոնացված լույսի ճառագայթներ մուգ ֆոնի վրա և հիմնված են Թինդալի էֆեկտի օգտագործման վրա: (Միկրոսկոպների հետ համակցվելու դեպքում ստացվում է ուլտրամանրադիտակը, որը հետագայում մշակվել է ուրիշների կողմից):
  • Նա առաջինն էր, ով դիտեց և զեկուցեց թերմոֆորեզը աերոզոլներում երևույթի մասին: Նա դա նկատեց տաք առարկաների շուրջ, երբ մութ սենյակում լույսի կենտրոնացված ճառագայթների միջոցով ուսումնասիրեց Թինդալի էֆեկտը: Նա գտավ դա ցույց տալու լավագույն միջոցը: Այնուհետև պարզապես զեկուցեց այն (1870) ՝ առանց մանրամասն ուսումնասիրելու այս երեւույթի ֆիզիկան[36]:
  • Ճառագայթային ջերմություն օգտագործող փորձերի միջոցով, որոնք 1860-ականների սկզբին լաբորատոր մեծ փորձ էին պահանջում, նա տարբեր հեշտությամբ գոլորշիացող հեղուկների օրինակով ցույց տվեց, որ մոլեկուլ-մոլեկուլ, գոլորշի և հեղուկ ձևերը գրեթե նույն ունակությունն ունեն կլանելու ճառագայթային ջերմությունը: Նա նաև ցույց տվեց, որ գոլորշին և հեղուկը կարող են փոխազդել միմյանց հետ[37]: (Նեղաշերտ սպեկտրների օգտագործմամբ ժամանակակից փորձերում հայտնաբերվել են որոշ փոքր տարբերություններ, որոնք Թինդլի սարքավորումները չեն կարողացել հայտնաբերել, օրինակ, H2O կլանման սպեկտրը):
  • Նա ամփոփեց և կատարելագործեց Փոլ-Քվենտին Դեսայնսի, Ջեյմս Դ. Ֆորբսի, Հերման Կնոբլուխի և այլոց արդյունքները՝ ցույց տալով, որ տեսանելի լույսի հիմնական հատկությունները կարող են վերարտադրվել ճառագայթային ջերմության համար, մասնավորապես ՝ արտացոլում, բեկում, դիֆրակցիա, բևեռացում, ապաբևեռացում, կրկնակի բեկում և մագնիսական դաշտի ռոտացիա[38]:
  • Օգտագործելով գազերի կողմից ճառագայթային ջերմությունը կլանելու իր փորձը՝ նա հորինեց համակարգ՝ Մարդու արտաշնչած օդի նմուշում ածխաթթու գազի քանակը չափելու համար (1862, 1864): Թինդալի համակարգի հիմունքներն այսօր ամեն օր օգտագործվում են հիվանդանոցներում՝ հիվանդներին վերահսկելու համար Անզգայացում[39] (Capnometry):
  • Օզոնի կողմից ճառագայթային ջերմության կլանումն ուսումնասիրելիս նա հանդես եկավ մի ցուցադրությամբ, որն օգնեց հաստատել կամ վերահաստատել, որ օզոնը թթվածնի կլաստեր է (1862)[40]:
    Թինդալիի սարքավորումը «օպտիկապես մաքուր» օդում արգանակները պահպանելու համար
  • Լաբորատորիայում նա գտել է «օպտիկապես մաքուր» օդ ստանալու հետևյալ պարզ միջոցը, այսինքն՝ օդ, որը չունի մասնիկների տեսանելի նշաններ: Նա մի քառակուսի փայտե արկղ է կառուցել, որի վրա երկու ապակե պատուհան կար։ Տուփը փակելուց առաջ նա տուփի ներքին պատերն ու հատակը պատեց գլիցերինով` կպչուն օշարակով: Նա պարզեց, որ մի քանի օր սպասելուց հետո արկղի ներսում օդը ամբողջովին զերծ է մասնիկներից, երբ այն հետազոտվեց ուժեղ լույսի ճառագայթներով ապակե պատուհանների միջով: Լողացող նյութի տարբեր մասնիկները վերջացել էին պատերին կպչելով կամ նստել կպչուն հատակին[41]: Այժմ օպտիկապես մաքուր օդում ոչ մի «մանրէ», այսինքն՝ լողացող միկրոօրգանիզմների նշաններ չկային։ Թինդալը ստերիլիզացրեց որոշ մսի արգանակներ՝ դրանք պարզապես եռացնելով, իսկ հետո համեմատեց այն, ինչ տեղի ունեցավ, երբ նա թույլ տվեց, որ այս մսի արգանակները նստեն օպտիկապես մաքուր օդում և սովորական օդի մեջ: Օպտիկապես մաքուր օդում նստած արգանակները երկար ամիս նստելուց հետո մնացին «քաղցր» հոտով և համով (ինչպես նա ասաց), իսկ սովորական օդում գտնվողները մի քանի օր հետո սկսեցին փտել։ Այս ցուցադրությունը ընդլայնեց Լուի Պաստերի ավելի վաղ հայտարարությունը, որ միկրոօրգանիզմների առկայությունը կենսազանգվածի քայքայման նախապայման է: Այնուամենայնիվ, հաջորդ տարի (1876 թ.) Թինդալը չկարողացավ հետևողականորեն կրկնել արդյունքը: Նրա, ենթադրաբար, ջերմությամբ ստերիլիզացված արգանակներից մի քանիսը փտեցին օպտիկապես մաքուր օդում: Սրանից Թինդալը հանգեցրեց ենթադրաբար ջերմային մանրէազերծված արգանակներում կենսունակ բակտերիալ սպորներ (էնդոսպորներ) գտնելուն: Նա հայտնաբերեց, որ արգանակները լաբորատորիայում աղտոտված են եղել խոտի չոր բակտերիաների սպորներով: Բոլոր բակտերիաները ոչնչանում են պարզ եռալով, բացառությամբ այն, որ բակտերիաներն ունեն սպորի ձև, որը կարող է գոյատևել եռման ժամանակ, նա ճիշտ պնդեց՝ վկայակոչելով Ֆերդինանդ Կոնի հետազոտությունը: Թինդալը գտել է բակտերիաների սպորները վերացնելու միջոց, որոնք հայտնի են դարձել որպես «Թինդալիզացում» (Tyndallization): Tyndalization-ը պատմականորեն եղել է բակտերիաների սպորները ոչնչացնելու ամենավաղ հայտնի արդյունավետ միջոցը: Այն ժամանակ այն հաստատեց «բակտերիալ տեսությունը» մի շարք քննադատների դեմ, որոնց փորձարարական արդյունքները նույն պատճառով թերի էին: 1870-ականների կեսերին Պաստերը և Թինդալը հաճախակի են շփվել իրար հետ[42][43]:
    Թինդալի սարքավորումներից մեկը, որով ցույց է տվել, որ ձայնը արտացոլվում է օդում տարբեր խտության օդային մարմինների միջերեսում:
  • Հնարել է ավելի կատարելագործված հրշեջ շնչառական սարք` ռեսպիրատոր, գլխարկ, որը օդից զտում է ծուխը և վնասակար գազերը (1871, 1874)[44]:
  • 1860-ականների վերջին և 1870-ականների սկզբին նա գրել է ներածական գիրք օդում ձայնի տարածման մասին և մասնակցել է բրիտանական լայնածավալ նախագծի՝ լավագույն մառախուղ ստեղծելու համար: Մառախուղի խնդիրներով պայմանավորված լաբորատոր ցուցադրություններում Թինդալը հաստատեց, որ ձայնը մասամբ արտացոլվում է (այսինքն՝ մասամբ ետ է ցատկում, ինչպես արձագանքը) այն վայրում, որտեղ մի ջերմաստիճանի օդային զանգվածը հանդիպում է այլ ջերմաստիճանի մեկ այլ օդի զանգվածի: Եվ ավելի ընդհանուր առմամբ, երբ օդային մարմինը պարունակում է տարբեր խտության կամ ջերմաստիճանի երկու կամ ավելի օդային զանգվածներ, ձայնը վատ է տարածվում օդի զանգվածների միջև ընկած հատվածներում տեղի ունեցող արտացոլումների պատճառով, և շատ վատ, երբ առկա են բազմաթիվ նման սահմաններ: (Այնուհետև նա պնդում էր, թեև ոչ համոզիչ, որ դա սովորական հիմնական պատճառն է, թե ինչու նույն հեռավոր ձայնը, օրինակ՝ մառախուղում ձայնը, կարող է ավելի ուժեղ կամ թույլ լսվել տարբեր օրերին կամ օրվա տարբեր ժամերին:)[45]:

19-րդ դարի գիտահետազոտական ամսագրերի ինդեքսում Ջոն Թինդալը նշված է որպես գիտահետազոտական ամսագրերում ավելի քան 147 հոդվածների հեղինակ, որոնցից գրեթե բոլորը թվագրված են 1850-1884 թվականներին, ինչը միջինը տարեկան ավելի քան չորս հոդված է, այդ 35 տարիների կտրվածքով[46]:

Թինդալը Թագավորական ինստիտուտում իր դասախոսություններում մեծ ներդրում է ունեցել. նա տաղանդավոր էր ֆիզիկայի հասկացությունները աշխույժ, տեսանելի ցուցադրություններ ստեղծելու գործում[47]: Դասախոսություններից մեկում Թինդալը ցույց տվեց լույսի տարածումը դեպի ներքև ընկնող ջրի հոսքի միջոցով՝ լույսի ամբողջական ներքին անդրադարձի միջոցով: Այն կոչվում էր «լույսի շատրվան»։ Այսօր այն պատմականորեն նշանակալի է, քանի որ այն ցույց է տալիս ժամանակակից օպտիկամանրաթելային տեխնոլոգիայի գիտական հիմքը: 20-րդ դարի երկրորդ կեսին Թինդալը սովորաբար վերագրվում էր որպես առաջինը, ով կատարեց այս ցուցադրությունը: Այնուամենայնիվ, Ժան-Դանիել Կոլադոնը հրապարակեց դրա մասին զեկույցը Comptes Rendus- ում 1842 թվականին, և կան որոշ հուշող ապացույցներ, որ Թինդալի դրա մասին գիտելիքը, ի վերջո, եկել է Կոլադոնից, և ոչ մի ապացույց, որ Թինդալը պնդում էր, որ դա ինքն է ստեղծել[48]:

Ճառագայթային ջերմության մոլեկուլային ֆիզիկա

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Այս սարքավորմամբ Թինդալը դիտել է նոր քիմիական ռեակցիաներ, որոնք առաջանում էին բարձր հաճախականությամբ լուսային ալիքներից, որոնք ազդում էին որոշակի գոլորշիների վրա: Նրա տեսակետից այստեղ հիմնական գիտական հետաքրքրությունը լրացուցիչ հավաստի տվյալներն էին, որոնք նա ներկայացրեց այն մեխանիզմի մասին մեծ խնդիրը լուծելու համար, որով մոլեկուլները կլանում են ճառագայթային էներգիան:

Թինդալը փորձարար և լաբորատոր սարքավորումներ կառուցող էր, այլ ոչ թե վերացական մոդել կառուցող: Բայց ճառագայթման և գազերի ջերմակլանման վերաբերյալ իր փորձերի ժամանակ նա ուներ մոլեկուլների ֆիզիկան հասկանալու հիմնական օրակարգ:

Ճառագայթման թեմայի շուրջ ինը տարվա աշխատանքի ընթացքում [1860-ականներին] ես վերաբերվել եմ ջերմությանն ու լույսին, ոչ թե որպես նպատակներ, այլ որպես գործիքներ, որոնց օգնությամբ միտքը կարող էր պատահաբար որսալ մատերիայի բացարձակ մասնիկները[49]:
- Ջոն Թինդալ, 1879 թվական

Այս օրակարգը հստակ է վերնագրում, որը նա ընտրել է իր 1872 թվականի «Ներդրումներ մոլեկուլային ֆիզիկայի մեջ ճառագայթային ջերմության տիրույթում» (Contributions to Molecular Physics in the Domain of Radiant Heat) գրքի համար: Այն ավելի քիչ է բացահայտ առկա 1863 թվականին լույս տեսած նրա լայնորեն ընթերցված «Որպես շարժման միջոց դիտարկվող ջերմությունը» (Heat Considered as Mode of motion) գրքում:

Բացի ջերմությունից, նա նաև համարում էր, որ մագնիսականությունը և ձայնի տարածումը հնարավոր է հանգեցնել մոլեկուլային վարքագծի: Անտեսանելի մոլեկուլային վարքագիծը բոլոր ֆիզիկական ակտիվության վերջնական հիմքն էր: Այս մտածելակերպով և իր փորձերով նա ներկայացրեց մի պատկեր, ըստ որի մոլեկուլների տարբեր տեսակներ ունեն ինֆրակարմիր ճառագայթման տարբեր կլանումներ, քանի որ նրանց մոլեկուլային կառուցվածքները նրանց տալիս են տարբեր տատանողական ռեզոնանսներ: Նա հանգել էր տատանվող ռեզոնանսների գաղափարին, քանի որ տեսել էր, որ ցանկացած տեսակի մոլեկուլ ունի տարբեր կլանումներ տարբեր ճառագայթային հաճախականության տիրույթներում, և նա լիովին համոզվեց, որ մեկ հաճախականության և մյուսի միջև միակ տարբերությունը հաճախականությունն է[50]:

Նա նաև տեսել էր, որ մոլեկուլների կլանման վարքագիծը միանգամայն տարբերվում է մոլեկուլները կազմող ատոմներից: Օրինակ, ազոտի օքսիդը (NO) կլանում էր ավելի քան հազար անգամ ավելի շատ ինֆրակարմիր ճառագայթում, քան ազոտը (N2) կամ թթվածինը (O2)[51]: Մի քանի տեսակի փորձերի ժամանակ նա նաև տեսել էր, որ անկախ նրանից, թե գազը լայն սպեկտրի ճառագայթային ջերմության թույլ կլանող է, ցանկացած գազ ուժեղորեն կլանում է նույն տեսակի գազի առանձին մարմնից եկող ճառագայթային ջերմությունը[32]: Դա ցույց տվեց նմանատիպ կապ կլանման և արտանետման (emission spectrum - էմիսիոն սպեկտրի) մոլեկուլային մեխանիզմների միջև: Նմանատիպ կապի մասին վկայում էին նաև Բալֆուր Ստյուարտի և մյուսների փորձերը, որոնք մեջբերել և ընդլայնել է Թինդալը, որոնք ցույց տվեցին լայն սպեկտրի ճառագայթային ջերմության նկատմամբ, որ թույլ կլանող մոլեկուլները թույլ ճառագայթողներ են, իսկ ուժեղ կլանիչները՝ ուժեղ ճառագայթողներ[Ն 10][52]:

Կլանման և արտանետումների միջև նմանատիպ կապը նույնպես համահունչ էր ռեզոնատորների որոշ ընդհանուր կամ վերացական հատկանիշների հետ[53]:

Լույսի ալիքների միջոցով մոլեկուլների քիմիական տարրալուծումը (լուսաքիմիական էֆեկտ) Թինդալին համոզեց, որ ռեզոնատորը չի կարող լինել մոլեկուլը որպես ամբողջ միավոր. դա պետք է լիներ ինչ-որ ենթակառուցվածք, քանի որ հակառակ դեպքում ֆոտոքիմիական էֆեկտն անհնար կլիներ[54]: Բայց նա չուներ ստուգելի գաղափարներ այս ենթակառուցվածքի ձևի վերաբերյալ և չէր մասնակցում մամուլի տպագիր ենթադրություններին: Նրա մոլեկուլային մտածելակերպի խթանումը և մոլեկուլները փորձնականորեն բացահայտելու նրա ջանքերը քննարկել է մի պատմաբան` «Ջոն Թինդալ, մոլեկուլյարության հռետորաբան» վերնագրով[55]:

Ուսուցիչ և կրթման մեթոդաբանություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ջոն Թինդալի ֆիզիկայի ձեռնարկները պարունակում էին բազմաթիվ նկարազարդումներ: Այս մեկը՝ «Ջերմությունից, որը համարվում է Շարժման միջոց», նրա սարքավորումն է, որը ցույց է տալիս, որ օդը սառչում է ծավալի ընդլայնման ժամանակ և այդ օդը տաքանում է ծավալը սեղմելու ժամանակ

Բացի գիտնական լինելուց, Ջոն Թինդալը եղել է բնագիտության ուսուցիչ և գիտության գործի քարոզիչ: Նա իր ժամանակի զգալի մասը ծախսել է գիտությունը լայն հանրությանը տարածելու վրա: Նա հարյուրավոր հրապարակային դասախոսություններ է կարդացել Լոնդոնի Թագավորական ինստիտուտում ոչ մասնագետ հանդիսատեսի համար[Ն 11]: Երբ նա 1872 թվականին գնաց ԱՄՆ-ում հրապարակային դասախոսությունների շրջագայության, ոչ գիտնականների մեծ բազմություն վճարեց վճարներ՝ լսելու նրա դասախոսությունը լույսի էության մասին[Ն 12]:

Թինդալը 19-րդ դարի վերջին հայտնի մարդ էր և այն մարդկանցից մեկն էր, ով նկարագրված էր 1878 թվականի «Հայտնիները տանը» (Celebrities at Home) գրքում: Այդ ժամանակ Թինդալի հեղինակությանը բնորոշ հայտարարություն է 1878 թվականին Լոնդոնի հրատարակությունում տեղ գտած հետևյալ խոսքերը.

Հետևելով Ֆարադեյի նախադեպին, պրոֆեսոր Թինդալը հաջողության է հասել ոչ միայն սկզբնական հետազոտության մեջ և գիտությունը հիմնավոր և ճշգրիտ ուսուցանելու, այլև այն գրավիչ դարձնելու մեջ: .. Երբ նա դասախոսություններ է կարդում Թագավորական ինստիտուտում, դահլիճը լեփ-լեցուն է[56]:
- «Հայտնիները տանը» (2-րդ շարք), 1878 թվական, Լոնդոն

Թինդալն ասել է ուսուցչի զբաղմունքի մասին. «Ես չգիտեմ ավելի բարձր, ավելի ազնիվ և ավելի օրհնված կոչում»[Ն 13]:

Նրա ամենամեծ լսարանը ձեռք բերվեց ի վերջո նրա գրքերի միջոցով, որոնց մեծ մասը գրված չէր փորձագետների կամ մասնագետների համար։ Նա հրատարակել է մեկ տասնյակից ավելի գիտական գրքեր: 1860-ականների կեսերից սկսած նա աշխարհի ամենահայտնի կենդանի ֆիզիկոսներից մեկն էր՝ նախ և առաջ իր հմտության և աշխատասիրության շնորհիվ որպես ուսուցիչ: Նրա գրքերի մեծ մասը թարգմանվել է գերմաներեն և ֆրանսերեն[58], իսկ հիմնական ձեռնարկները տպագրվել են այդ լեզուներով տասնամյակներ շարունակ։

Ջրի ձևերը (The Forms of Water, 1872) 200 էջանոց ձեռնարկի վերջում «երիտասարդ լսարանի» ընթերցողին ուղղված ամփոփիչ խոսքերում նա ներկայացրել է դասավանդման մասին իր ցուցիչը.

Այստեղ, իմ ընկեր, մեր աշխատանքն ավարտվում է: Ինձ համար իսկական հաճույք էր, որ դու այսքան ժամանակ իմ կողքին էիր: Հաճախ քրտնաջան աշխատանքով ենք մենք հասել այն բարձունքներին, որտեղ մեր գործն էր, բայց դու հաստատակամ և աշխատասեր ես եղել, բոլոր հնարավոր դեպքերում օգտագործելով քո սեփական ուժերը՝ իմին ապավինելու փոխարեն, ես ձեռքս երկարել եմ և օգնել քեզ հասնել եզրին, բայց մագլցելու աշխատանքը գրեթե բացառապես քոնն է եղել: Հենց այդպես ես կցանկանայի սովորեցնել քեզ ամեն ինչ, ցույց տալով քեզ օգտակար ջանքերի ճանապարհը, բայց ջանքերը թողնելով քեզ: ... Մեր առաջադրանքը բավականին պարզ է թվում, բայց դու և ես գիտենք, թե որքան հաճախ ենք ստիպված եղել վճռականորեն վիճել փաստերի հետ՝ պարզելու դրանց իմաստը: Աշխատանքը, սակայն, այժմ արված է, և դու տիրապետում ես այդ վստահ և որոշակի գիտելիքի մի հատվածին, որը հիմնված է բնության հավատարիմ ուսումնասիրության վրա... Ահա, ուրեմն, մենք բաժանվում ենք: Եվ եթե նորից չհանդիպենք, այս օրերի հիշողությունը դեռ կմիավորի մեզ։ Տո՛ւր ինձ քո ձեռքը։ Ցտեսություն[59]:
- Ջոն Թինդալ, 1872 թվական
An etching by John Tyndall illustrating 'Pictet's Experiment' which shows the reflection of radiant heat from a source in the bottom mirror focused on a blackened balloon filled with Hydrogen and Oxygen which explodes when the source is applied.
Թինդալի նկարազարդումը Պիկտեի գիտափորձի վերաբերյալ

Որպես մեկ այլ ցուցանիշ, ահա նրա «Ձայն» վերնագրով 350 էջանոց ձեռնարկի տիտղոսաթերթի պարբերությունը (1867 թ.).

Հաջորդ էջերում ես փորձել եմ ակուստիկայի գիտությունը հետաքրքիր դարձնել բոլոր խելացի մարդկանց, ներառյալ նրանց համար, ովքեր չեն տիրապետում որևէ հատուկ գիտական մշակույթի: Մշակույթը թեմային վերաբերվում է փորձնականորեն, և ես փորձել եմ այնպես անել, որ յուրաքանչյուր փորձը ներկայացնել ընթերցողին, որպեսզի նա դա գիտակցի որպես իրական գործողություն:
- Ջոն Թինդալ, 1867 թվական

Այս գրքի 3-րդ հրատարակության նախաբանում նա հայտնում է, որ ավելի վաղ հրատարակությունները թարգմանվել են չինարեն Չինաստանի կառավարության հաշվին և թարգմանվել գերմաներեն` Հերման ֆոն Հելմհոլցի (ակուստիկայի գիտության մեծ անուն) ղեկավարությամբ[60]: Նրա առաջին հրատարակված ձեռնարկում, որը վերաբերում էր սառցադաշտերին (1860 թ.), նույն կերպ ասվում է. «Աշխատանքը գրված է խելացի մարդկանց հետաքրքրելու ցանկությամբ, ովքեր կարող են չտիրապետել որևէ հատուկ գիտական մշակույթի»:

Նրա ամենալայն գովաբանված ձեռնարկը և, հավանաբար, ամենամեծ վաճառվածը, 550 էջանոց «Ջերմություն. շարժման եղանակ» գիրքն էր (1863; թարմացված հրատարակություններ մինչև 1880 թվականը): Այն տպագրվում էր առնվազն 50 տարի շարունակ[61] և տպագրվում է այսօր։ Դրա հիմնական առանձնահատկությունն այն է, ինչպես Ջեյմս Քլերկ Մաքսվելն ասել է 1871 թվականին, «[ջերմային] գիտության դոկտրինները ստիպողաբար տպավորվում են մտքի վրա լավ ընտրված պատկերազարդ փորձերի միջոցով»[62]:

Թինդալի երեք ամենաերկար ձեռնարկները՝ Ջերմություն (1863), Ձայն (1867) և Լույս (1873), իրենց գրման ժամանակ ներկայացնում էին ժամանակակից փորձարարական ֆիզիկան։ Նրանց բովանդակության մեծ մասը վերջին հիմնական նորամուծություններն էին իրենց համապատասխան թեմաների ըմբռնման հարցում, որոնք Թինդալն առաջին գրողն էր, ով ներկայացրեց ավելի լայն լսարանին:

Պետք է «տեխնիկայի արդի մակարդակ» իմաստի վերաբերյալ նկատի ունենալ, որ գրքերը նվիրված էին լաբորատոր գիտությանը և խուսափում էին մաթեմատիկայից։ Մասնավորապես, դրանք անսահման փոքր մեծությունների բացարձակապես ոչ մի հաշվարկ չեն պարունակում: Մաթեմատիկական մոդելավորումը, որն օգտագործում է անվերջ փոքր մեծություններով հաշվարկներ, հատկապես դիֆերենցիալ հավասարումներ, այն ժամանակ ջերմության, լույսի և ձայնի արդի ըմբռնման բաղադրիչն էր:

Գիտության սահմանազատումը կրոնից

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Թինդալը որպես քարոզիչ ծաղրանկարվել է բրիտանական Vanity Fair ամսագրում, 1872 թվականին

Թինդալի սերնդի առաջադեմ և նորարար բրիտանացի ֆիզիկոսների մեծամասնությունը պահպանողական և ուղղափառ էր կրոնի հարցերում։ Նրանց թվում են, օրինակ, Ջեյմս Ջուլը, Բալֆուր Ստյուարտը, Ջեյմս Քլերկ Մաքսվելը, Ջորջ Գաբրիել Սթոքսը և Լորդ Քելվինը. բոլոր այս անունները հետազոտել են ջերմությունը կամ լույսը Թինդալի հետ միաժամանակ: Այս պահպանողականները հավատում էին և ձգտում էին ամրապնդել հավատքի հիմքը, որ կրոնը և գիտությունը համահունչ և ներդաշնակ են միմյանց հետ:

Թինդալն, այնուամենայնիվ, մի ակումբի (X Club) անդամ էր, որը բարձրաձայն պաշտպանում էր Չարլզ Դարվինի էվոլյուցիայի տեսությունը և ձգտում էր ամրապնդել կրոնի և գիտության միջև պատնեշը կամ տարանջատումը: Այս ակումբի ամենաակնառու անդամn անատոմիստ Թոմաս Հենրի Հաքսլին էր: Թինդալն առաջին անգամ հանդիպեց Հաքսլիին 1851 թվականին, և նրանք դարձան ցմահ բարեկամներ: Քիմիկոս Էդվարդ Ֆրանկլանդը և մաթեմատիկոս Թոմաս Արչեր Հիրսթը, ում երկուսին էլ Թինդալը ճանաչում էր Գերմանիայում համալսարան ընդունվելուց առաջ, նույնպես այդ ակումվբի անդամներ էին: Մյուսների թվում էր սոցիալական փիլիսոփա Հերբերտ Սփենսերը:

Թինդալը թեև ոչ այնքան հայտնի էր, որքան Հաքսլին փիլիսոփայական խնդիրների շուրջ վեճերում, այնուամենայնիվ, Թինդալն իր դերը խաղաց կրթված հանրությանը հաղորդելու այն, ինչ իր կարծիքով գիտության (գիտելիք և ռացիոնալություն) և կրոնի (հավատք և հոգևորություն) միջև հստակ տարանջատման արժանիքն էր[63]: Որպես Գիտության զարգացման բրիտանական ասոցիացիայի ընտրված նախագահ 1874 թվականին, նա երկար առանցքային ելույթ ունեցավ Ասոցիացիայի տարեկան ժողովում, որը տեղի ունեցավ այդ տարի Բելֆաստում:

Իր խոսքում տվեց էվոլյուցիոն տեսությունների պատմության բարենպաստ նկարագրությունը՝ ավելի քան 20 անգամ նշելով Դարվինի անունը, և ամփոփեց՝ պնդելով, որ կրոնական զգացմունքները չպետք է թույլ տան «ներխուժել գիտելիքի այն տարածքը, որի նկատմամբ նրանք իշխանություն չունեն»: Սա թեժ թեմա էր: Թերթերը հրապարակել են դրա մասին զեկույցը իրենց առաջին էջերում՝ Բրիտանիայում, Իռլանդիայում և Հյուսիսային Ամերիկայում, նույնիսկ Եվրոպական մայրցամաքում, և շուտով դրա վերաբերյալ բազմաթիվ քննադատություններ հայտնվեցին: Ուշադրությունն ու սևեռուն հայացքները մեծացրեցին էվոլյուցիոնիստների փիլիսոփայական դիրքորոշման համակիրների բանակը և այն ավելի մոտեցրեցին համընդհանուր գիտության գերակա դիրքին[64]:

1864 թվականին Հռոմում Պիոս IX Պապը իր «Սխալների ամփոփ շարադրանք» (Syllabus of Errors) մեջ որոշեց, որ սխալ է, որ «բանականությունը վերջնական չափանիշն է, որով մարդը կարող է և պարտավոր է հասնել գիտելիքի» և սխալ է պնդել, որ «աստվածային հայտնությունը անկատար է» Աստվածաշնչում, և այդ սխալները պահպանող յուրաքանչյուր ոք պետք է նզովվի` «անաթեմատվի» (Anathematized), և 1888 թվականին որոշեց հետևյալը.

Ռացիոնալիզմի հիմնական ուսմունքի հիմքը մարդկային բանականությունն է գերակայությունն է, որը, հրաժարվելով աստվածային և հավերժական բանականությանը պատշաճ ենթարկվելուց, հռչակում է իր սեփական անկախությունը... Նման բնույթի վարդապետությունն ծայրահեղ հարված է և՛ անհատների, և՛ պետության համար... Հետևաբար, միանգամայն անօրինական է պահանջել, պաշտպանել կամ շնորհել մտքի, խոսքի, գրի կամ կրոնի անվերապահ [կամ անառակ] ազատություն»[65]:

Այս սկզբունքները և Թինդալի սկզբունքները խորը թշնամիներ էին: Բարեբախտաբար Թինդալը ստիպված չեղավ նրանց հետ բանավեճի մտնել Բրիտանիայում: Դեռ ավելին, Իտալիայում Հաքսլին և Դարվինը պարգևատրվեցին պատվավոր շքանշաններով, իսկ իտալական կառավարող դասի մեծ մասը թշնամաբար էր տրամադրված պապականության նկատմամբ[66]: Բայց Իռլանդիայում Թինդալի կենդանության օրոք բնակչության մեծամասնությունը դառնում էր ավելի ու ավելի վարդապետական և եռանդուն իր հռոմեական կաթոլիկության մեջ, ինչպես նաև ուժեղանում էր քաղաքականապես: 1886-1893 թվականներին Թինդալը ակտիվորեն մասնակցում էր Անգլիայի բանավեճին այն մասին, թե արդյոք Իռլանդիայի կաթոլիկներին պետք է տալ ավելի շատ ազատություն` գնալու իրենց ճանապարհով: Ինչպես 19-րդ դարի իռլանդական ծագում ունեցող գիտնականների մեծամասնությունը, նա դեմ էր իռլանդական ինքնավարության շարժմանը` « հոմրուլին»: Նա այդ մասին բուռն հայացքներ ուներ, որոնք տպագրվում էին թերթերում ու բրոշյուրներում[67]: Օրինակ, 1890 թվականի դեկտեմբերի 27-ին The Times- ում հրապարակված մի կարծիքի մեջ նա քահանաներին և կաթոլիկությանը տեսնում էր որպես «այս շարժման սիրտն ու հոգին» և գրում էր, որ ոչ կաթոլիկ փոքրամասնությանը «քահանայական հորդա»-ի տիրապետության տակ դնելը կլինի «անասելի հանցագործություն»[68]: Նա անհաջող փորձեց ստիպել Միացյալ Թագավորության գլխավոր գիտական հասարակությանը դատապարտել իռլանդական Home Rule առաջարկը` որպես գիտության շահերին հակասող[69]:

Մի քանի էսսեներում, որոնք ներառված են իր «Գիտության հատվածներ ոչ գիտական մարդկանց համար» գրքում, Թինդալը փորձել է մարդկանց հետ պահել աղոթքների հնարավոր արդյունավետությանը հավատալուց: Միևնույն ժամանակ, սակայն, նա լայնորեն հակակրոնական չէր[70][71]:

Նրա ընթերցողներից շատերը Թինդալին մեկնաբանում են որպես մոլի ագնոստիկ[72][73][74][75][76][77][78], թեև նա երբեք բացահայտորեն չի հայտարարել, որ այդպիսին է[70][71]: Թինդալի հետևյալ հայտարարությունը Թինդալի ագնոստիկ մտածելակերպի օրինակ է, որը արվել է 1867 թվականին և կրկնվել է 1878 թվականին.

«Նյութի և ուժի երևույթները մտնում են մեր ինտելեկտուալ տիրույթում... բայց հետևում, ավելի բարձր, և մեր շուրջը տիեզերքի իրական առեղծվածը շարունակում է չբացահայտված մնալ և, որքանով որ մեզ հայտնի է, չի ենթարկվում բացահայտման… Եկեք խոնարհենք մեր գլուխները և ճանաչենք մեր տգիտությունը, քահանա և փիլիսոփա, բոլորն անխտիր»[70]:

Անձնական կյանք

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թինդալը չի ամուսնացել մինչև 55 տարեկանը։ Նրա հարսնացուն՝ Լուիզա Համիլթոնը, խորհրդարանի անդամ Լորդ Կլոդ Համիլթոնի 30-ամյա դուստրն էր: Հաջորդ տարի՝ 1877 թվականին, նրանք Շվեյցարական Ալպերում գտնվող Բելալպում ամառային շալե են կառուցել: Մինչ ամուսնանալը Թինդալը երկար տարիներ ապրում էր Թագավորական ինստիտուտի վերին հարկում գտնվող բնակարանում և շարունակում էր ապրել այնտեղ ամուսնությունից հետո մինչև 1885 թվականը, երբ նա և Լուիզան տեղափոխվեցին մի տուն Հասլեմերի մոտ՝ Լոնդոնից 45 մղոն հարավ-արևմուտք: Ամուսնությունը երջանիկ էր և առանց երեխաների։ Նա թոշակի անցավ Թագավորական ինստիտուտից 66 տարեկանում՝ վատառողջության գանգատներով:

Թինդալը ֆինանսապես ապահովված դարձավ իր հանրաճանաչ գրքերի վաճառքից և դասախոսությունների վճարներից (սակայն չկա որևէ ապացույց, որ նա ուներ առևտրային արտոնագրեր): Երկար տարիներ նա ոչ փոքր վճարումներ էր ստանում մի քանի քվազիպետական գործակալությունների կես դրույքով գիտական խորհրդատու լինելու համար և մասամբ նվիրաբերում էր բարեգործությանը։ 1872 թվականին նրա հաջող դասախոսական շրջագայությունը Միացյալ Նահանգներում նրան բերեց զգալի գումար, որը նա անմիջապես նվիրաբերեց Ամերիկայում գիտությունը խթանելու համար[79]: Կյանքի վերջում նրա դրամական նվիրատվություններն առավել ակնհայտորեն ուղղվել են Իռլանդիայի յունիոնիստական քաղաքական գործին[80] Երբ նա մահացավ, նրա կարողությունը կազմում էր 22,122 ֆունտ[81]: Համեմատության համար նշենք, որ Լոնդոնում ոստիկանության ոստիկանի եկամուտն այն ժամանակ կազմում էր տարեկան մոտ 80 ֆունտ ստեռլինգ[82]:

Կյանքի վերջին տարիներ և մահ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կյանքի վերջին տարիներին Թինդալը հաճախ էր ընդունում քլորալհիդրատ՝ իր անքնությունը բուժելու համար: Նա մահացավ այս դեղամիջոցի պատահական գերդոզավորումից, երբ գամված էր անկողնուն և հիվանդ[83], 1893 թվականին 73 տարեկան հասակում և թաղվեց Հասլեմերում[84]: Չափից մեծ դոզան տվել էր նրա կինը՝ Լուիզան: — Սիրելի՛ս,— ասաց Թինդալը, երբ հասկացավ, թե ինչ է պատահել,— դու սպանեցիր քո Ջոնին[85]:

Այնուհետև Թինդալի կինը տիրացել է նրա փաստաթղթերին և ինքն իրեն նշանակել Թինդալի պաշտոնական կենսագրության վերահսկիչ: Նա հետաձգեց նախագիծը, սակայն այն դեռ անավարտ էր, երբ նա մահացավ 1940 թվականին 95 տարեկան հասակում[86]: Գիրքն ի վերջո հայտնվեց 1945 թվականին՝ գրված Է. Ս. Էյվի և Չի Սի Քրիսի կողմից, որոնց Լուիզա Թինդալը լիազորել էր իր մահից կարճ ժամանակ առաջ։

Ջոն Թինդալի հիշատակը կառուցվել է հուշահամալիր (Tyndalldenkmal), որը կանգնեցվել է 2,340 մետր Բելալպ գյուղի վերևում գտնվող լեռան լանջերին, որտեղ նրա հանգստյան տունն էր և տեսադաշտը Ալեչի սառցադաշտն էր, որը նա ուսումնասիրել էր[87]:

Ջոն Թինդալի շվեյցարական հուշահամալիրը՝ Ալեչի սառցադաշտի ֆոնին Թինդալի գերեզմանը Սուրբ Բարդուղիմեոսի եկեղեցու բակում, Հասլեմեր, Սուրեյ, Մեծ Բրիտանիա Ջոն և Լուիզա Թինդալների գերեզմանաքարը (2024) Թինդալի հուշատախտակներ Լեյլինբրիջում

Գիտական գրքեր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թինդալի գիտական գրքերից մի քանիսը կարճ էին` մոտ 80 էջ, իսկ մյուսները՝ ոչ:

Նշումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ Լանկաշիրի Պետական հողաշինական գործակալությունում աշխատելիս Թինդալը մի շարք աշխատակիցներից մեկն էր, ով ստորագրել էր խնդրագիր՝ պահանջելով բարձրացնել աշխատավարձերը և աշխատանքային պայմանների որոշ այլ փոփոխություններ կատարել:
  2. ↑ Թինդալը 1846 թվականին եղել է Հալիֆաքսից մինչև Քեյլի առաջարկվող երկաթուղային գծի գլխավոր հողաչափը, ըստ Թոմաս Արչեր Հերսթի, ով այդ նույն ինժեներական ֆիրմայում է աշխատել Թինդալի ղեկավարությամբ. Թինդալն իրեն նկարագրել է որպես ֆիրմայի «գլխավոր օգնական»[11]:
  3. ↑ Թինդալը մանրամասն հիշողություններ է գրել 1840-ականներին իր կյանքի մասին «Address delivered at the Birkbeck institution on October 22, 1884» [Հասցե, որը ներկայացվել է Բիրքբեկ ինստիտուտում 1884 թվականի հոկտեմբերի 22-ին], որը հրապարակված է որպես նրա «New Fragments» էսսեներից մեկը (1892):
  4. ↑ Թինդալն ուսանել է Բունսենի մոտ 1848-1850 թվականներին։ Երեսունհինգ տարի անց նա գովել է Բունսենին քիմիան և ֆիզիկան «փորձի լեզվով» բացատրելու համար և ասել. «Ես դեռ հիշում եմ Բունսենին՝ որպես մարդ, ով ամենամոտն է համալսարանի ուսուցչի իմ իդեալին»[12]:
  5. ↑ Թինդալի 1850-ականների հիմնական հետազոտական զեկույցները դիամագնիսականության վերաբերյալ հետագայում վերահրատարակվեցին որպես հավաքածու, որը հասանելի է. Archive.org: Ժողովածուի նախաբանում Թինդալը գրում է ստեղծագործության պատմական համատեքստի մասին: Ուիլյամ Թ. Ջինսի Թինդալի կենսագրությունը նույնպես Թինդալի դիամագնիսական հետազոտությունների պատմական համատեքստ ունի[13]։
  6. ↑ Մայքլ Ֆարադեյը պաշտպանում էր Թինդալի նշանակումը Թագավորական ինստիտուտում: Որպես դրա մի մաս, 1853 թվականի մայիսի 23-ին Թագավորական ինստիտուտի ղեկավարներին ուղղված նամակում Ֆարադեյը բարձր է գնահատել Թինդալի կարողությունները որպես դասախոս. «Ես լսել եմ նրան երկու կամ երեք անգամ, որտեղ բնությունը դիսկուրսի և փորձի միջոցով բացատրելու նրա ձևը, իմ կարծիքով, գերազանց էր»[14]։
  7. ↑ Ըստ Թինդալի «Ալպերի սառցադաշտերը» գրքում (The Glaciers of the Alps, 1860) նրա նկարագրության, նա 1858 թվականին միայնակ բարձրացել է Մոնտե Ռոզա գագաթ՝ իր հետ որպես սնունդ ունենալով միայն խոզապուխտով սենդվիչ: Դեպի Մոնթե Ռոզա գագաթ առաջին վերելքը տեղի է ունեցել միայն 1855 թվականին: Նա արդեն հասել էր Մոնտե Ռոզայի գագաթին ուղեկցող խմբով 1858 թվականի օգոստոսի 10-ին, բայց 1858 թվականի օգոստոսի 17-ին նա չպլանավորված երկրորդ վերելքն է կատարել նախաճաշից հետո. «Այնուհետև մատուցողը ինձ տվեց խոզապուխտով սենդվիչ, և ես մտածեցի, որ իմ այդ աղքատիկ պաշարով (scrip) Մոնթե Ռոզայի բարձունքները կարող են նվաճվել…»[15]: Բացի Թինդալի սեփական գրքերից, Թինդալի՝ որպես լեռնագնացի մասին տեղեկությունները հասանելի են Քլեր Էլիան Էնգելի «Ալպերում լեռնագնացության պատմություն»[16] և Ռոնալդ Քլարկի «Վիկտորյական լեռնագնացները»[17] գրքերում:
  8. ↑ Տղմոտ երիզներ (dirt-bands), լայնածավալ, համակենտրոն գծանշումներ, որոնք սառույցի մեջ հաճախ հիշեցնում են օձերի գոտիներ: Դրանք դանդաղ շարժվող հողից, ժայռերից, ծառերից և սառույցից կազմված սողանքներ են, որոնք տեղի են ունենում հավերժական սառույցում:
  9. ↑ Նշում: Այժմ գնահատվում է, որ 1856 թվականին Յունիս Ֆութը փորձեր էր հրապարակել այն մասին, թե ինչպես են արևի ճառագայթները տաքացնում գազերը՝ վկայելով այն մասին, որ CO2-ը և ջրի գոլորշին կլանում են ջերմությունը, և ենթադրում է, որ դրանց համամասնությունների փոփոխությունները կարող են ազդել կլիմայի վրա, բայց նա չի տարբերել ինֆրակարմիր ջերմության էֆեկտը[24]:
  10. ↑ Օրինակ, քարաղը ճառագայթման միջոցով ջերմություն բացառապես վատ կլանող է, բայց ջերմությունը լավ կլանող է ջերմահաղորդման միջոցով: Երբ քարաղի թիթեղը տաքացվում է ջերմահաղորդման միջոցով և թողնվում է մեկուսիչի վրա, սառչելու համար չափազանց երկար ժամանակ է պահանջում, այսինքն՝ դա ինֆրակարմիր ճառագայթման վատ արտանետող է:
  11. ↑ Թինդալի հարյուրավոր հրապարակային դասախոսությունների շարքում ոչ մասնագետ լսարանի համար Թագավորական Ինստիտուտում, նա կարդացել է 1861, 1863, 1865, 1867, 1869, 1871, 1873, 1875, 1877, 1874, 1828 և 1828 թվականներին երիտասարդ հանդիսատեսի համար հետևյալ թեմաներով համապատասխանաբար` «Լույս», «Էլեկտրականություն հանգստի և Էլեկտրականություն շարժման մեջ», «Ձայն», Ջերմություն և ցուրտ, «Լույս»; «Սառույց, ջուր, գոլորշի և օդ», Ձայնի շարժում և զգացում, «Փորձարարական էլեկտրաէներգիա», «Ջերմություն` տեսանելի և անտեսանելի», «Ջուր և օդ», «Լույս և աչք» և «Էլեկտրաէներգիայի աղբյուրները»:
  12. ↑ 1872 թվականի դեկտեմբերի 14 օրերի ընթացքում, երբ Թինդալը երեկոյան կարդացել է հրապարակային դասախոսություններ Մանհեթենում, «Նյու Յորք Թայմսը» 9 օրերի ընթացքում տպագրել է Թինդալի մասին լուրերը, որոնցից մի քանիսը երկարատև ջանքեր են գործադրել ամփոփելու այն, թե ինչ էր ասել պրոֆեսոր Թինդալն իր դասախոսության մեջ նախորդ գիշեր լույսի բնույթի մասին:
  13. ↑ 1884 թվականին Թինդալն ասել է. «Ուսուցչի ձևավորմանը նպաստում են երկու գործոն: Ինչ վերաբերում է գիտելիքին, նա, իհարկե, պետք է տիրապետի իր աշխատանքին… [և երկրորդը] բնավորության ուժը պետք է ընկած լինի հիմքում և ուժեղացնի ուսուցչի ինտելեկտի աշխատանքը: Եղել են մարդիկ, ովքեր կարող էին այնպես արթնացնել և ոգեշնչել իրենց աշակերտներին` այդպես եռանդ և հաճույք առաջացնել դա արտահայտելով, որ ամենածանր աշխատանքը նրանց համար դառնում էր հաճելի: Առանց այդ ուժի, կասկածում եմ, արդյոք ուսուցիչը երբևէ կարող է իսկապես վայելել իր կոչումը. ես չգիտեմ այդ ուժի հետ ավելի բարձր, ավելի ազնիվ և ավելի օրհնված կոչում»[57]:

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Բրոքհաուզի հանրագիտարան (գերմ.)
  3. ↑ 3,0 3,1 Brozović D., Ladan T. Hrvatska enciklopedija (хорв.) — LZMK, 1999. — 9272 p.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 Lundy D. R. The Peerage
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 5,6 5,7 5,8 Չեխիայի ազգային գրադարանի կատալոգ
  6. ↑ Find A Grave — 1996.
  7. ↑ 7,0 7,1 Mathematics Genealogy Project — 1997.
  8. ↑ CONOR.Sl
  9. ↑ https://royalsociety.org/grants-schemes-awards/awards/rumford-medal/
  10. ↑ «APS Member History». search.amphilsoc.org. Վերցված է 2021-04-26-ին.
  11. ↑ «Tyndall's Obituary for Hirst». Proceedings of the Royal Society of London. 52: xiv–xv. 1893.
  12. ↑ New Fragments
  13. ↑ William Tulloch Jeans. Biography of Professor Tyndall. Downloadable: Տես նաև` The Lives of Electricians: Professors Tyndall, Wheatstone, and Morse. (1887, Whittaker & Co.), (էջ 22–34):
  14. ↑ Emily Hankin (2008), "John Tyndall's Lecture Courses at the Royal Institution and their Reception" Արխիվացված 4 Մարտ 2016 Wayback Machine
  15. ↑ Glaciers of the Alps. էջեր 151–157
  16. ↑ A History of Mountaineering in the Alps
  17. ↑ The Victorian Mountaineers
  18. ↑ That quotation from Tyndall appears in Chisholm (1911).
  19. ↑ «Geographic Names Information System». edits.nationalmap.gov. Վերցված է 2022-07-28-ին.
  20. ↑ Brewer, William H. (1873). «Discovery of Mount Tyndall». The Popular Science Monthly. 2: 739–741.
  21. ↑ Haast, Julius (1864). «Notes on the Mountains and Glaciers of the Canterbury Province, New Zealand». Journal of the Royal Geographical Society of London. 34: 87–96. doi:10.2307/1798467. JSTOR 1798467.
  22. ↑ Tyndall, John (31 December 1861). «I. The Bakerian Lecture.—On the Absorption and Radiation of Heat by Gases and Vapours, and on the Physical Connexion of Radiation, Absorption, and Conduction». Philosophical Transactions of the Royal Society of London. The Royal Society. 151: 1–36. doi:10.1098/rstl.1861.0001. ISSN 0261-0523. «Received January 10, Read February 7, 1861»
  23. ↑ 23,0 23,1 Jackson, Roland. «John Tyndall: founder of climate science?». Climate Lab Book. Վերցված է 12 March 2020-ին.
  24. ↑ 24,0 24,1 Jackson, Roland (5 March 2020). «Who discovered the greenhouse effect?». The Royal Institution: Science Lives Here. Վերցված է 12 March 2020-ին.
  25. ↑ Tyndall, John (31 December 1860). «VII. Note on the transmission of radiant heat through gaseous bodies». Proceedings of the Royal Society of London. The Royal Society. 10: 37–39. doi:10.1098/rspl.1859.0017. ISSN 0370-1662. «Received May 26, 1859»
  26. ↑ Weekly Evening Meeting, Friday, June 10, 1859.
  27. ↑ Details of Tyndall's device for measuring the infrared absorptive power of a gas are described in James Rodger Fleming (2005). Historical Perspectives on Climate Change. Oxford University Press. էջեր 69–70. ISBN 978-0-19-518973-5.
  28. ↑ Baum, Rudy M. Sr. (2016). «Future Calculations: The first climate change believer». Distillations. 2 (2): 38–39. Վերցված է 22 March 2018-ին.
  29. ↑ Tyndall explained the "greenhouse effect" in a public lecture in January 1863 entitled "On Radiation Through The Earth's Atmosphere".
  30. ↑ Jackson, Roland (2020-03-20). «Eunice Foote, John Tyndall and a question of priority». Notes and Records: The Royal Society Journal of the History of Science. 74 (1): 105–118. doi:10.1098/rsnr.2018.0066. S2CID 186208096.
  31. ↑ After his measurements of infrared absorption by gases in 1859, Tyndall measured infrared emission by gases in 1860, with respect to broad-spectrum infrared radiation.
  32. ↑ 32,0 32,1 In the late 1850s Balfour Stewart had showed that cold rock-salt was a very strong absorber of the radiations from hot rock-salt, even though rock-salt was a very weak absorber of the radiations from all other kinds of heat-sources tested.
  33. ↑ See calorescence.
  34. ↑ Reported in a 10-page biography of John Tyndall by Arthur Whitmore Smith, a professor of physics, writing in an American scientific monthly in 1920; available online.
  35. ↑ The term Tyndall Scattering is subject to some definitional overlap with the terms Rayleigh Scattering and Mie Scattering.
  36. ↑ A brief account of the early history of thermophoresis studies is given in Encyclopedia of Surface and Colloid Science, 2nd edition, year 2006, pages 6274–6275.
  37. ↑ Contributions to Molecular Physics in the Domain of Radiant Heat pages 199–214, dated 1863.
  38. ↑ James W. Gentry; Lin Jui-Chen (1996). «The Legacy of John Tyndall in Aerosol Science». Journal of Aerosol Science. 27: S503–S504. Bibcode:1996JAerS..27S.503G. doi:10.1016/0021-8502(96)00324-2. «Tyndall's primary contributions were...[among other things]... the design of experiments which increased the deflections of the galvanometer by two orders of magnitude from the earlier measurements for double refraction (by Knoblauch) and the Faraday effect (by de la Provostaye and Desains).»
  39. ↑ Michael B. Jaffe (2008). «Infrared Measurement of Carbon Dioxide in the Human Breath: Breathe-Through Devices from Tyndall to the Present Day» (PDF). Anesthesia & Analgesia. 107 (3): 890–904. doi:10.1213/ane.0b013e31817ee3b3. PMID 18713902. S2CID 15610449.
  40. ↑ Tyndall's experiment on ozone is in sections 17–19 of "Further Researches on the Absorption and Radiation of Heat by Gaseous Matter", dated January 1862; online.
  41. ↑ Discussed in Tyndall's book The Floating-matter of the Air.
  42. ↑ Microform.co.uk Արխիվացված 4 Մարտ 2016 Wayback Machine has a catalog (perhaps incomplete) of letters from Pasteur to Tyndall.
  43. ↑ Conant, James Bryant (1957). «Pasteur's and Tyndall's Study of Spontaneous Generation». Harvard Case Histories in Experimental Science. Vol. 2. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press. էջեր 489–539.
  44. ↑ Ian Taggart History of air-purifying type gas-masks in the 19th-century Արխիվացված 2 Մայիս 2013 Wayback Machine.
  45. ↑ Lord Rayleigh, who published a much-praised tome about sound in 1877–78, has a review of Tyndall's original contributions to the science of sound in Proceedings of the Royal Institution, Volume XIV, pages 221–223, dated 16 March 1894.
  46. ↑ In the later 19th century the Royal Society of London compiled an international catalog of scientific research papers, covering the whole century, indexed by author.
  47. ↑ "John Tyndall's Lecture Courses at the Royal Institution and their Reception" Արխիվացված 4 Մարտ 2016 Wayback Machine by Emily Hankin (year 2008), pages 28–31, says that Tyndall and his audiences liked experimental demonstrations that had an element of spectacle, and that Tyndall selected lecture topics with that consideration partly in mind.
  48. ↑ Daniel Colladon's 1842 "light fountain" article is entitled "On the reflections of a ray of light inside a parabolic liquid stream".
  49. ↑ Quoted from Tyndall's Fragments of Science, Volume II.
  50. ↑ In early 1861 Tyndall was writing: "All the gases and vapours hitherto mentioned [which are absorbers of radiant heat] are transparent to light; that is to say, the waves of the visible spectrum pass among them without sensible absorption. Hence it is plain that their absorptive power depends on the periodicity of the undulations which strike them.... By Kirchhoff it has been conclusively shown that every atom absorbs in a special degree those waves which are synchronous with its own periods of vibration." Contributions to Molecular Physics in the Domain of Radiant Heat.
  51. ↑ Contributions to Molecular Physics in the Domain of Radiant Heat, pages 80–81 (dated 1862).
  52. ↑ 1859 թվականին գազերի կողմից ինֆրակարմիր կլանման չափումներից հետո Թինդալը 1860 թվականին չափեց գազերի ինֆրակարմիր արտանետումը լայն սպեկտրի ինֆրակարմիր ճառագայթման նկատմամբ:
  53. ↑ In 1853 Anders Ångström had argued, based on general principles of resonance, that an incandescent gas should emit luminous rays of the same frequencies as those it can absorb.
  54. ↑ Contributions to Molecular Physics in the Domain of Radiant Heat page 428, dated 1868.
  55. ↑ Maria Yamalidou (1999). «John Tyndall, The Rhetorician of Molecularity. Part One. Crossing the Boundary towards the Invisible». Notes and Records of the Royal Society of London. 53 (2): 231–242. doi:10.1098/rsnr.1999.0077. S2CID 145674374.
  56. ↑ Celebrities at Home (2nd Series).
  57. ↑ New Fragments.
  58. ↑ «John Tyndall - A catalog of the German editions of Tyndall's books». search.worldcat.org. Վերցված է 2025-01-22-ին.
  59. ↑ Quoted from Tyndall's The Forms of Water in Clouds and Rivers, Ice and Glaciers, year 1872.
  60. ↑ John Tyndall, Sound, 3rd edition (1875).
  61. ↑ The UK publisher was Longmans.
  62. ↑ J. Clerk Maxwell (1871, 1872) Theory of Heat, preface page vi (publisher: Longmans, Green & Co).
  63. ↑ A review of how Tyndall demarcated science from religion, marshalling quotes from Tyndall, is in Gieryn, Thomas F. (1999). «John Tyndall's Double Boundary-Work». Cultural Boundaries of Science. The University of Chicago Press. էջեր 37–64.
  64. ↑ The text of Tyndall's 1874 Belfast Address is available at Victorianweb.org.
  65. ↑ Those quotations are from the Syllabus of Errors decree (year 1864, Pope Pius IX) and the Libertas decree (year 1888, Pope Leo XIII).
  66. ↑ For Italy see Prisoner in the Vatican.
  67. ↑ For a list of Tyndall's pamphlets against Irish Home Rule search both Amazon and National Library of Australia.
  68. ↑ More from Tyndall's letter is in the year 1891 compilation Gladstone, Ireland, Rome: A word of warning to electors (publisher: Fowler Brothers), page 119.
  69. ↑ The scientists of the British Isles were nearly unanimous in opposing Irish Home Rule, but, to Tyndall's disappointment, a majority of them also thought that the matter didn't have enough direct bearing on the vital interests of science to warrant an organized formal denunciation by them.
  70. ↑ 70,0 70,1 70,2 The collection of Tyndall's essays where his views on religion are most clearly stated is Fragments of Science, Volume Two (also published under the title Fragments of Science for Unscientific People).
  71. ↑ 71,0 71,1 DeYoung, Ursula (2011). A Vision of Modern Science: John Tyndall and the Role of the Scientist in Victorian Culture. Palgrave Macmillan US. էջեր 280. ISBN 978-0-230-11053-3.
  72. ↑ William Hodson Brock; Norman D. McMillan; R. Charles Mollan; Royal Dublin Society (1981). William Hodson Brock (ed.). John Tyndall, essays on a natural philosopher. Royal Dublin Society. էջ 67. «He did not give an answer – but he remained a confirmed agnostic.»
  73. ↑ Arthur Whitmore Smith (1920). John Tyndall (1820–1893). The Science Press. էջ 338. «Tyndall, like most of his friends, was a reverent agnostic. He did not believe that the ultimate truths of the universe could be expressed in words, or that our limited and finite intelligence could as yet comprehend them. His writings, however, contain many phrases which show that he was familiar with the books of Holy Scripture. And often, after a Sunday evening tea, he would join his friends in the singing of psalm tunes.»
  74. ↑ John Brooke; Geoffrey Cantor (2000). Reconstructing Nature: The Engagement Of Science And Religion. Continuum International Publishing Group. էջեր 250 + 254. ISBN 9780567087256. «Tyndall's biographers rightly insist that he was not an atheist and instead suggest that he should be labelled an agnostic since he rejected the claims of both scientists and theologians who allowed science to be debased by ungrounded speculations.»
  75. ↑ John H. Lienhard (2006). How Invention Begins: Echoes of Old Voices in the Rise of New Machines. Oxford University Press. էջ 204. ISBN 9780195305999. «The agnostic physicist John Tyndall once remarked that Faraday drank from a fount on Sunday that refreshed his soul for a week.»
  76. ↑ Simon Thompson (2011). Unjustifiable Risk?: The Story of British Climbing. Cicerone Press Limited. էջ 38. ISBN 9781849653787. «Tyndall was a committed agnostic who argued fiercely and frequently and once offered to fight a man who disagreed with his high opinion of Thomas Carlyle.»
  77. ↑ Ronald L. Numbers; John Stenhouse, eds. (2001). Disseminating Darwinism: The Role of Place, Race, Religion, and Gender. Cambridge University Press. էջ 77. ISBN 9780521011051. «Free thinkers and agnostics indeed occupied chairs at Canterbury College and the University of Otago. A. W. Bickerton, professor of chemistry at Canterbury, had trained in London under militant agnostics T. H. Huxley and John Tyndall, and tirelessly popularized scientific materialism in Christchurch, to the annoyance of local Christians besides Maskell.»
  78. ↑ Anthony Kenny (2005). The Unknown God: Agnostic Essays. Continuum International Publishing Group. էջ 161. ISBN 9780826476340. «John Tyndall, the agnostic President of the Royal Society, thus describes the view from the summit of the Weisshorn: 'An influence seemed to proceed from it direct to the soul; the delight and exultation experienced were not those of Reason or Knowledge, but of Being...'»
  79. ↑ Professor Tyndall's Deed of Trust in Popular Science Monthly, May 1873.
  80. ↑ Gladstone's Home Rule.
  81. ↑ The value of Tyndall's estate at probate was £22,122: biography of John Tyndall by W. M. Brock in Oxford Dictionary of National Biography (2004).
  82. ↑ Haia Shpayer-Makov. «A Work-Life History of Policemen in Victorian and Edwardian England» (PDF). University of Haifa, Israel. էջ 10.
  83. ↑ In late years he was taking magnesia for dyspepsia and chloral hydrate for insomnia.
  84. ↑ Edward Frankland (1894). «Obituary Notice of John Tyndall». Proceedings of the Royal Society of London. 55: xviii–xxxiv.
  85. ↑ Dry, Sandra (2018). «A long-awaited biography does justice to John Tyndall, a pioneering climate researcher and science advocate». Science. 360: 1307. doi:10.1126/science.aat6293. S2CID 49357758.
  86. ↑ Louisa Tyndall wanted a collaborator, but was unsatisfied with all candidates.
  87. ↑ «Tyndalldenkmal». map.geo.admin.ch. Swiss Confederation. Վերցված է 10 April 2019-ին.
  88. ↑ The short book On Radiation (1865) was wholly incorporated into the long book Fragments of Science (1871).
  89. ↑ The short book Scientific Addresses was published in America only. It consisted of three speeches delivered in Britain in 1868–1870. Partly published in Britain in the short book entitled Essays on the Use and Limit of the Imagination in Science. Some of this material was republished in the Fragments of Science collection.

Ջոն Թինդալի կենսագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գրականություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  • Allan, Jennifer Lucy (2018). «Horn Section: John Tyndall's 1873 Foghorn Testing Sessions». In Strang, Veronica; Edensor, Tim; Puckering, Joanna (eds.). From the Lighthouse: Interdisciplinary Reflections on Light. Routledge. ISBN 9781472477354.
  • Street, Julie (4 January 2020). «Two pioneering scientists who changed how we think about the climate» [Երկու առաջադեմ գիտնականներ, ովքեր փոխեցին մեր պատկերացումները կլիմայի մասին]. ABC Radio National. Australian Broadcasting Corporation.

Արտաքին հղումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ջոն Թինդալ» հոդվածին։
 ⛭ 
  Թեմատիկ կայքեր
Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Ջոն_Թինդալ&oldid=10254617» էջից