Պրուսական Լեհաստան
Պրուսական Լեհաստան, ինչպես նաև «Պրուսյան բաժին», «Պրուսական հատված», Ռեչ Պոսպոլիտայի նախկին հողեր, որը ստացել է Պրուսիայի կողմից Ռեչ Պոսպոլիտայի երեք հատվածների արդյունքում[1]։ Պրուսիայի թագավորության տարածքային ձեռքբերումները կազմել են 141,400 քառ․ կմ (54,600 քառ․ կմ) հողատարածքներ, կազմված նախկին Ռեչ Պոսպոլիտայի արևմտյան շրջաններից[2]։
XVIII դարի կեսերին Ռեչ Պոսպոլիտան այլևս անկախ չէր։ Ռուսական կայսրերն անմիջական ազդեցություն են ունեն լեհական թագավորների ընտրության վրա։ Այս պրակտիկան հատկապես վառ երևում է Ռեչ Պոսպոլիտայի վերջին ղեկավար Ստանիսլավ Ավգուստ Պոնյատովսկին ընտրության՝ ռուսական կայսրուհի Եկատերինա Մեծի նախկին սիրեցյալի, օրինակով։ 1975 թվականի նոյեմբերի 25-ին Գրոդնո տեղափոխվելու պատճառով Ստանիսլավ Ավգուստ Պոնյատովսկին հրաժարական տվեց։ Այն պետությունները, որոնք մասնակցել են Ռեչ Պոսպոլիտայի բաժիններին, եզրափակեցին «Պետերբուրգյան կոնվենցիա»֊ն (1797 թ.), որոնք ներառում էին լեհական պարտքերի և լեհական թագավորի կանոնները, ինչպես նաև այն պարտավորությունը, որ պայմանավորվող կողմերի միապետները երբևէ չեն օգտագործի «Լեհաստանի թագավորությունը» անունով։ Արդյունքում այս երկիրը՝ Ռեչ Պոսպոլիտան, իր երեք հատվածներով քարտեզից անհետացել է ավելի քան 123 տարի[3]։
Պատմությունը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Առաջին բաժնի մասին կոնվենցիան ստորագրվել է 1772 թվականի փետրվարի 19-ին Վիեննայում և վավերացվել է 1772 թվականի սեպտեմբերի 22-ին։ Մինչ այդ 1772 թվականի փետրվարի 6֊ին (17) Սանկտ֊Պետերբուրգում պայմանագիր է ստորագրվել Պրուսիայի՝ ի դեմս Ֆրիդրիխ II- ի, և Ռուսաստանի՝ ի դեմս Եկատերինա II- ի, միջև։ Այս համաձայնագրին համապատասխան, Պրուսիան ընդունել է Էրմլանդ (Վարմիա) և Ռոյալ Պրուսիան (այնուհետև դառնում է նոր նահանգ, որը կոչվում է Արևմտյան Պրուսիա), Նոտեչ գետի, Պոմերանիաի գավառի առանց Գդանսկի, Պոմորսկի եւ Մոլոմորսկու (Մարիյենբուրգ) և Հելմինսկու (Կուլմ) , ինչպես նաև Մեծ Լեհաստանի որոշ տարածքներ։ Պրուսական ձեռքբերումները կազմել են 36 հազար քառ․ կմ և 580 հազար բնակիչ։ Երկրորդ բաժնի արդյունքում էթնիկ լեհերի բնակեցված տարածքներն անցան Պրուսիայի իշխանության տակ. Դանիխ, Թորուն, Վելկոպոլսկայա, Կուավիա և Մազովիա, բացառությամբ Մազովիայի վոյեվոդիզացիայի։
Կոստյուշկոյի ապստամբության պարտությունը (1794 թ.), Երկրի ստորաբաժանումների դեմ ուղղված, համարվում էր լեհ-լիտվական պետության վերջնական լուծարման համար պատրվակ։ 1795 թ. հոկտեմբերի 24-ին բաժին մասնակցող պետությունները սահմանեցին իրենց նոր սահմանները։ Միաժամանակ նույն պայմանով Պետերբուրգում գաղտնի համաձայնագիր է կնքվել Ավստրիայի և Ռուսաստանի միջև, ակնհայտ թշնամական է Պրուսիայի հետ ֊ ռազմական օգնության մասին, եթե Պրուսիան հարձակվի դաշնակից պետություններից որևէ մեկի վրա։
Երրորդ միջադեպի արդյունքում Պրուսիան ձեռք է բերում տարածքներ, որը հայտնի են որպես Հարավային Պրուսիա և բնակեցված են էթնիկ լեհերով, արևմուտքից Պիլիցա գետը, Վիսլին, Բուգան և Բեմանը, այդ թվում Վարշավան՝ ինչպես նաև Արևմտյան Լիտվայի հողերը (Ժեմայտիյա), ընդհանուր 55 քառ․ կմ մակերեսով և 1 մլն․ մարդ բնակչությամբ։ Պրուսիան նախկին լեհական հողերից ստեղծեց երեք նահանգներ` Արևմտյան Պրուսիա, Հարավային Պրուսիա և Նոր Արևելյան Պրուսիա։
Պաշտոնական լեզուն դարձավ գերմաներենը, ներմուծվեց պրուսական տարածք և գերմանական դպրոց, «գանձարանում» ընտրվեցին «թագավորության» և հովիվների հողերը։ Լեհերենը վերացավ[4]։
Պրուսական Լեհաստանի խոշոր պատմական իրադարձությունը, որը ներառում է ավելի վաղ 1772 թվականին, Ֆրեդերիկ Մեծի կողմից Լեհաստանի Պրուսիայի կցված տարածքների մասին, Պրուսիայի մոտ նոր ձեռքբերումներ ապահովելու նպատակով նախատեսվում էր մոտավորապես 57.475 գերմանական ընտանիքների տեղափոխվել Արևմտյան Պրուսիա։
1806 թվականին Հենրիկ Դոմբրսկու ղեկավարությամբ Վելիկո Լեհաստանում սկիզբ առած երկրորդ Վիելկոպոլսկա ապստամբության արդյունքում, Նապոլեոնի հետ պատերազմում Պրուսիայի լիակատար պարտությունը կանխելու համար, Վարշավայի դավադիրը Նապոլեոնի հովանու ներքո ձեւավորվել է 1807 թվականին։
Վարշավայի դքսությունը ստեղծվեց, որպես Առաջին Ֆրանսիական արբանյակ և օգտագործվում է որպես կամուրջ Ռուսաստան ներխուժման համար։ Նապոլեոնի պարտությունը ռուսական քարոզարշավի ընթացքում հանգեցրեց դավադրության ապամոնտաժմանը, համաձայն 1815 թվականին Վիեննայի կոնգրեսի որոշման։ Մեծ Լեհաստանի արևմտյան հողերը Պոզնան և Պրուսական Պոմորե քաղաքների հետ միասին մտան Պրուսիայի կազմի մեջ, ինչպես նաև Պրուսիային էր միացել Սակսոնիայի մի մասը, Վեստֆալիի նշանակալի մասը և Ռենսկի տարածքը, Իսկ Մեծ Լեհաստանի մնացած մասը փոխանցվում է Ռուսաստանի կայսրությանը որպես Լեհական Թագավորություն[1][5]։ 1846 թվականին Լյուդվիկ Մերոսլավսկու գլխավորությամբ Պրուսյան Լեհաստանի Կրակովի ապստամբության ժամանակ, ապստամբները մշակել են մի ծրագիր, որի նպատակն էր Լեհաստանի ընդհանուր ապստամբության ապստամբող մասը դառնա բոլոր երեք պետությունների դեմ, որոնց միջև անցկացվեց Լեհաստանի նախկին լեհական միասնության բաժինը։
Ապստամբներից 254֊ը մեղադրվեցին դավաճանության մեջ և պատժվեցին Բեռլինի քաղաքային հրապարակում։ Երկու տարի անց, ազգերի Գարնան ժամանակ, 1846 թվականին Պոզնանի հարևանությամբ Լեհաստանի ազգային կոմիտեի ղեկավարությամբ ապստամբություն սկսվեց։ Պրուսական բանակը ձեռնամուխ եղավ Լեհաստանի հանդեպ հարգալից վերաբերմունքի համար կայունացնել վերահսկողությունն իր տարածքում՝ 1500 լեհեր ուղարկվեցին «Պոզնանի Ցիտադոլ»֊ի բանտ, որպեսզի խուճապի մատնեին մյուս կռվարարներին։ Ապստամբությունը ցույց տվեց, որ Լեհաստանի պետականության հռչակման վերաբերյալ Պրուսական կառավարության հետ համաձայնեցնելու որևէ ձև չկա։ Միայն 60 տարի անց, առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո, Վելիկոպոլսկոգո Վոսստանիյայի (1918—1919) ժամանակ Պրուսական հատվածը հնարավորություն է ստանում վերականգնել Երկրորդ Ռեչ Պոսպոլիտայի ազատությունը։
Հասարակությունը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Պրուսական հատվածում գտնվող լեհերը եղել են բնակչության գերմանականացման լայնածավալ ծրագրի առարկան, սկսած թագավոր Ֆրեդերիկ Մեծի կողմից Պրուսիայի բնակչության ձուլման գործընթացը կուլտուրկամֆի միջոցով[6]։Դրա համար Ֆրեդերիկ Մեծը նախատեսում էր այդ տարածքների շուրջ 300.000 գերմանացի գաղութարարների բնակեցնել, որպեսզի նպաստեն գերմանականացմանը։ Այնուամենայնիվ, լեհերի աճող ազգային ինքնությունը և նրանց ինքնավարությունը դժվարացնում էին գերմանականացմանը[7]։
Փաստորեն ազգային ինքնության աճը և Պրուսիայի թագավորության ու գերմանական կայսրությունում լեհական փոքրամասնության կազմակերպումը դարձավ գերմանականացման քաղաքականության պարադոքսալ արդյունքը[6]։ Պրուսական բաժնում կրթական համակարգը ավելի բարձր մակարդակի վրա էր, քան ավստրիայում և ռուսերենում, չնայած լեհերենի վրա հարձակումներին, ցանկալի արդյունքի չհասան («Վժեսնիա»)։
Տնտեսությունը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Լեհաստանի պրուսական հատվածը համարվում է Պրուսիայի առավել զարգացած հատվածը շնորհիվ կառավարության ընդհանուր քաղաքականության[8]։ Գերմանական կառավարությունը աջակցում էր գյուղատնտեսության, արդյունաբերության, ֆինանսական ինստիտուտների և տրանսպորտի արդյունավետ զարգացմանը[8]։
Վարչական բաժանումը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Նոր Սիլեզիա` 1795-ից մինչև 1807 թվական
- Նոր Արևելյան Պրուսիա - 1795-1807 թվականներին
- Հարավային պրուսիա - 1793-ից մինչև 1806 թվականը
- Նոտեկ թաղամասը` 1772-ից մինչև 1793թ․
- Արևելյան Պրուսիա -1773 - ից մինչև 1829թ․
- Արևմտյան Պրուսիա - 1773-ից մինչև 1824 թվականը
Առաջին բաժնում Պրուսիան ստացավ 36,000 քառ․ կմ և մոտ 600,000 մարդ։ Երկրորդ բաժնում Պրուսիան ստացավ 58.000 քառ. կմ և մոտ 1 մլն մարդ։ Երրորդ բաժնում, երկրորդին նման,Պրուսիան ստացավ մոտ 55,000 քառ․ կմ և 1 միլիոն մարդ։ Ամբողջ Պրուսիայում ստացվում է նախկին Ռեչ֊Պոսպոլիտայի տարածքի մոտավորապես 20 տոկոսը (149 000 քառ կմ) և բնակչության մոտավորապես 23 տոկոսը (2,6 մլն․ մարդ)[9]։ Պրուսական հատվածի ամբողջ տարածքը (պրուսական լեհաստան) կոչվում է Մեծ Լեհաստան։ Այդ տարածքներից Պոզնան և Կալիշսկի նահանգների հողերը անվանում էին «Մեծ Լեհաստան», նեղ իմաստով, Բրեստ-Քուջովսկի և Ինովրոցլավսկո «վոյիվոդները» կոչվում էին Կուավիա, Մազովիա և Ռաեւսկոյե - Մազովիա, Հելմինսկո, Մալբորգ և Պոմորսկիները, Ուերմանովը լեհական կամ թագավորական Պրուսիա։ Մարզային կամ տարածքային անվանումն է, որն աստիճանաբար միավորվել է հիմնական լեհական պետության մեջ այն պատճառով կամ քանի որ Պիաստի իշխանական գիծըն էրմահացել նրանցում, կամ քանի որ նրանք ստիպված էին այդ ամենին հասնել զենքի ուժով[10]։
Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Ռուսական Լեհաստան
- Ավստրիական Լեհաստան
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ 1,0 1,1 Дэвис, Норман (2005), «Часть 3. Пруссия: Прусский Раздел», Территория игры бога. История Польши: Объём II: к Настоящему 1795 г. (Издательство Оксфордского университета): 83-101, ISBN 0-19-925340-4, проверено 24 ноября 2012 г
- ↑ Дэвис, Норман Территория игры бога: История Польши. Пересмотренное Издание. (Издательство Оксфордского университета), 2005.
- ↑ Дэвис, Норман. Территория игры бога: История Польши. Пересмотренное Издание. (Издательство Оксфордского университета), 2005.
- ↑ Перейти к: 1 2 Анджей Гарлицкий, «История Польши 1795—1918», Литературное Издание 2000, Краков, на страницах 175—184, и 307—312. ISBN 83-08-04140-X.
- ↑ Перейти ↑ Разделы Польши // Энциклопедия Кругосвет
- ↑ 6,0 6,1 Анджей Гарлицкий, «польско-Gruziński sojusz wojskowy», "общественная: .html Wydanie Specjalne 2/2008, ISSN 1730-0525, стр. 11-12
- ↑ Ежи Судорковский, «Речь Посполитая», 2001 польские ученые и издатели Наука. Успехи физических наук. Государственное научное издательство, 2001, стр. 153.
- ↑ 8,0 8,1 Анджей Гарлицкий, Польско — Грузинский военный союз, "Общественная: экстренный выпуск 2/2008ISSN 1730-0525, стр. 11-12
- ↑ Петр Стефан Wandycz, Цена Свободы: История Центрально-Восточной Европы от Средневековья до наших дней, Routledge (Великобритания), 2001, ISBN 0-415-25491-4, Google Print, p.133
- ↑ Энциклопедический словарь Ф. А. Брокгауза и И. А. Ефрона