Պորտասար

Պորտասար
անգլ.՝ Göbekli Tepe*
ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի համաշխարհային ժառանգություն
Պորտասար, նեոլիթյան շրջանի հնավայր Հայկական լեռնաշխարհում։
Երկիր	Թուրքիա
Տիպ	մշակութային ժառանգություն
Չափանիշներ	i, ii, iv
Ցանկ	ՅՈՒՆԵՍԿՕ֊ի ցանկ
Աշխարհամաս**	Ասիա
Կոորդինատներ	37°13′23″ հս․ լ. 38°55′21″ ավ. ե.
Ընդգրկման պատմություն
Ընդգրկում	2018  (անհայտ նստաշրջան)
* Անվանումը պաշտոնական անգլերեն ցանկում ** Երկրամասը ըստ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի դասակարգման
Համաշխարհային ժառանգություն

Պորտասար (թուրքերեն՝ Göbekli Tepe, Պորտաբլուր, Ցմփոր բլուր), նեոլիթյան շրջանի կրոնածիսական համալիր և հնագիտական հուշարձան Հայկական լեռնաշխարհում։ Ներկայումս գտնվում է՝ Թուրքիայում, Ուրֆա քաղաքից 14-15 կմ հյուսիս-արևելք։

Նրա տարիքը գնահատվում է մինչև 12,000 տարեկան, որը սակայն, ըստ 2003 թվականին կատարված գեոմագնիսական հետազոտությունների, նախնական տվյալներով թվագրվում է առնվազն մ.թ.ա. 9-րդ հազարամյակով։

Համարվում է աշխարհում մինչ այժմ հայտնի ամենահին ծիսական կառույցը, և Նևալը-Չորիի վաղ նեոլիթյան բնակավայրի հետ հեղաշրջել է եվրասիական նեոլիթի մասին պատկերացումները։

2021 թվականի դրությամբ պեղվել է տեղանքի 5%-ից պակաս հատվածը։

Նախապատմություն

Պորտասար հնագիտական վայրը. հիմնական պեղումների տարածքը չորս մոնումենտալ շրջանաձև շինություններով և հարակից ուղղանկյուն շինություններով։

Ամենայն հավանականությամբ կառուցվել է մ․թ․ա․ 10-րդ հազարամյակում։ Պեղումների արդյունքների համաձայն՝ համալիրը ոչ թե լքվել, այլ դիտավորյալ կերպով ամբողջովին հողով է ծածկվել մ․թ․ա․ 8-րդ հազարամյակից հետո։ Այստեղ հայտնաբերվել են 12,000 տարի առաջ կառուցված սրբավայր և աշխարհի ամենահին պատկերագրերը։ Նեոլիթյան դարաշրջանին պատկանող Պորտասարի տաճարախումբը գտնվում է ներկայիս Օրենջիք գյուղի մոտակայքում։ Մոտավորապես 300 մ տարածքում կառուցված այս սրբատեղին ունի 15 մ բարձրությամբ պատեր։

Տաճարային համալիր

1994 թվականից հետազոտվում է գերմանական և թուրքական հնագետների կողմից։ Համարվում է, որ առայժմ հետազոտված է տարածքի ընդամենը 5%-ը։ Տվյալ տարածքում մինչ օրս հնագետների կողմից պեղվել են 6 տաճարներ։ Մասնագետները, սակայն, ենթադրում են, որ Պորտասարում տաճարների թիվը շուրջ 20-ն է։ Այստեղ կատարված հնագիտական պեղումների արդյունքում նաև հայտնագործվել է, որ ցորենի նախատիպը ևս առաջին անգամ աճել է Պորտասարի ստորոտին։ Պորտասարի պեղումներին մասնակցած հնագետները նաև նշում են, որ թեև մինչ այժմ չի պարզվել, թե ինչ բնույթի կրոնական արարողություններ են այստեղ կատարվել, այնուամենայնիվ, դրանք արվել են որևէ հեղուկի (արյուն, ջուր, ալկոհոլ և այլն) միջոցով։

Նշանակությունը

Մինչև այս հնավայրի պեղումները նման չափի համալիրի կառուցումն անհնարին էր համարվում այդքան հին և պարզունակ գործիքներ ունեցող համայնքի համար (նաև հասարակության կազմակերպման առումով․ միայն 10-20 տոննա ծանրությամբ սյուների պատրաստման և 100-500 մ տեղափոխման համար, ենթադրաբար, անհրաժեշտ է մոտ 500 հոգու համատեղ աշխատանք)։

Մշակութային շերտերի հաջորդականությունը ենթադրում է հազարամյակների գործունեություն ընդհուպ մինչև թերևս մեզոլիթ։

Ժամանակակից մշակովի ցորենի ԴՆԹ վերլուծության արդյունքների համեմատությունը վայրի ցորենի հետ ցույց է տվել մերձավոր կապը մոտ 32 կմ հեռու գտնվող Կարաչա դաղ լեռան տարածքի հետ, ինչից կարելի է ենթադրել, որ ժամանակակից ցորենի ընտելացումը (Նեոլիթյան հեղափոխության ժամանակ) առաջին անգամ այստեղ է իրականացվել։

Համահունչ է նաև Հայկական վարկածի հետ, ըստ որի, հնդեվրոպական ժողովուրդների հայրենիքը Հայկական լեռնաշխարհն է։

Մեկնաբանություն

Պորտասարի հնագիտական հուշարձանախմբի հայտնագործումը նաև հերքում է մինչ այժմ հայտնի պատմագիտական այն վարկածը, ըստ որի քոչվոր համայնքները նստակյաց կյանքի են անցել գյուղատնտեսական կուլտուրաներ մշակելուց հետո միայն։

Գիտական կոնֆերանսներ

Հնագետներին բլուրը հայտնի էր դեռ 1963 թվականից, սակայն նրա իրական նշանակությունն ի հայտ եկավ, երբ թուրք-գերմանական հնագիտական խումբը Կլաուս Շմիդտի ղեկավարությամբ սկսեց պեղումները։ Հնագիտական աշխատանքների ու հայտնագործությունների մասնակի ամփոփումը տեղի ունեցավ Գերմանիայի Կարլսռուե քաղաքում 2007 թվականի հունվարի 20-ից մինչև հունիսի 17-ը։ 500-ից ավելի բարձրարժեք նյութերը ներկայացնում էին Պորտաբլրի 12.000 տարվա մշակույթը։

• 

  Ընդհանուր տեսքը

• 

  Կենդանիների քանդակներ

• 

Զբոսաշրջություն

2018 թվականի դեկտեմբերի 25-ին Թուրքիայի նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը 2019 թվականը հռչակում է Պորտասարի տարի։ Նպատակը այս շրջաններում զբոսաշրջության զարգացումն էր։

2020 թվականի սեպտեմբերի 26-ից Պորտասարի հնագիտական հուշարձանախմբի մոտակայքում սկսում են օդապարիկով թռիչքներ կազմակերպել։ Նախքան թռիչքների կազմակերպումն այստեղ մեկ ամիս փորձնական թռիչքներ են իրականացվում։ Առաջին թռիչքը տեղի է ունեցել երեկոյան, տեղական ժամանակով 20։51-ին։ Այսպիսով, թուրքական իշխանությունները փորձում են հնարավորինս մեծ օգուտ քաղել UNESCO-ի Համաշխարհային մշակութային ժառանգության ցանկում ներառված Պորտասարում զբոսաշրջության զարգացումից։

Հրապարակումներ

«Պորտասար կամ Գյոբեկլի Թեփե – Երբ ակադեմիական միտքը շրջանցում է փաստը»

Արտաքին հղումներ

• Charles C. Mann, "The Birth of Religion: The World's First Temple" National Geographic Vol. 219 No. 6 (June 2011), pp. 34–59: http://ngm.nationalgeographic.com/2011/06/gobekli-tepe/mann-text Archived 2012-03-18 at the Wayback Machine.
• K. Schmidt, "Göbekli Tepe—the Stone Age Sanctuaries: New results of ongoing excavations with a special focus on sculptures and high reliefs," Documenta Praehistorica XXXVII (2010), 239–256: http://arheologija.ff.uni-lj.si/documenta/authors37/37_21.pdf Archived 2012-01-31 at the Wayback Machine.