Պլատ (գետ)
| Պլատ | |
|---|---|
 | |
| Բնութագիր | |
| Երկարություն | 499 ± 10 կմ |
| Ավազանի մակերես | 241 000 կմ² |
| Ջրի ծախս | 199 մ³/վ |
| Ջրահոսք | |
| Ակունքի տեղակայում | Նորթ Պլատ և South Platte River? |
| Գետաբերանի տեղակայում | Միսսուրի |
| Կոորդինատներ | |
| Տեղակայում | |
| Հոսող հոսքեր | Elkhorn River?, Loup River?, Salt Creek?, Նորթ Պլատ և South Platte River? |
| Երկիր | .svg){kind=small} ԱՄՆ |
| Երկրամաս | Նեբրասկա |
| Ջրահավաք | Platte River basin? |
Պլատ գետ, Միացյալ Նահանգների Նեբրասկա նահանգում գտնվող խոշոր գետ։ Այն ունի մոտ 500 կմ երկարություն։ Եթե հաշվի առնենք դրա ամենահեռավոր ակունքը՝ Նորթ Պլատ գետի վտակով, ապա գետը հոսում է ավելի քան 1,690 կմ։ Պլատ գետը Միսսուրի գետի վտակն է, որն իր հերթին Միսիսիպի գետի վտակն է, իսկ Միսիսիպին թափվում է Մեքսիկական ծոց։ Իր հոսանքի մեծ մասում Պլատը լայն, ծանծաղ, ոլորապտույտ հոսք է՝ ավազոտ հատակով և բազմաթիվ կղզիներով, այսպես կոչված՝ ճյուղավորված հոսք։
Պլատ գետը Միսսուրիի ջրահավաք ավազանի ամենանշանակալի վտակային համակարգերից մեկն է, որը ջրահավաք տարածք ունի Նեբրասկայի կենտրոնական Մեծ հարթավայրերի և Կոլորադոյի ու Վայոմինգի արևելյան Ժայռոտ լեռնաշղթաների վրա։ Գետի հովիտը մեծ դեր է խաղացել Միացյալ Նահանգների արևմուտք ուղղված ընդլայնման ժամանակ՝ ապահովելով մի քանի կարևոր ներգաղթական ճանապարհների երթուղին, որոնց թվում են Օրեգոնի, Կալիֆոռնիայի, Մորմոնների և Բոզեմանի ուղիները։ Պլատը առաջին անգամ տեսել են եվրոպացիները՝ ֆրանսիացի հետախույզներ և մորթու որսորդներ մոտավորապես 1714 թվականին։ Նրանք այն սկզբում անվանել են «Նեբրասքիեր» (Նեբրասկա)՝ Օտո ժողովուրդի տված անվան տառադարձումը, որը նշանակում է «հարթ ջուր»։ Այս արտահայտությունը շատ մոտ է ֆրանսերեն «rivière platte» («հարթ գետ») արտահայտությանը, որն ամենայն հավանականությամբ Պլատ գետի անվան ծագումն է։
Աշխարհագրություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ակունքներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Պլատ գետը ձևավորվում է Նեբրասկա նահանգի արևմուտքում՝ Նորթ Պլատ (Նեբրասկա) քաղաքի արևելքում՝ Նորթ Պլատ և Սաութ Պլատ գետերի միախառնման արդյունքում։ Երկուսն էլ սկիզբ են առնում Արևելյան Ռոքք լեռներում՝ Մայրցամաքային բաժանարար գծից (Continental Divide) արևելք գտնվող ձնհալներից։
Կոլորադոյի կենտրոնական մասում է գտնվում Նորթ Փարք հովիտը, որը շրջապատված է 3,700 մ բարձրությամբ լեռներով։ Այստեղից է սկիզբ առնում Նորթ Պլատ գետը: Նորթ Պլատ գետի ակունքը, ըստ էության, ամբողջությամբ Ջեքսոն շրջանն է։ Դրա սահմանները արևմուտքում և հարավում մայրցամաքային բաժանարար գիծն են, իսկ արևելքում՝ լեռնային ջրահավաք գագաթները։ Հյուսիսային սահմանը Վայոմինգ նահանգն է: Կոլորադոյի ամենամոտ քաղաքը Ուոլդենն է՝ շրջկենտրոնը: Ջեքսոնը շրջապատող ժայռոտ լեռների մայրցամաքային բաժանարար գիծն ունի առնվազն տասներկու գագաթ, որոնց բարձրությունը գերազանցում է 3,400 մ: Ջեքսոն շրջանից Նորթ Պլատ գետը հոսում է հյուսիս՝ մոտ 320 կմ Ռաութ ազգային անտառից և Նորթ Փարքից՝ ներկայիս Ուոլդենի մոտ, մինչև Վայոմինգ նահանգի Կասպեր: Կասպերն անցնելուց կարճ ժամանակ անց Նորթ Պլատ գետը թեքվում է դեպի արևելք-հարավ-արևելք և հոսում մոտ 560 կմ դեպի Նեբրասկա նահանգի Նորթ Պլատ քաղաքը: Կոլորադոյում և Վայոմինգում Նորթ Փլեյթն ավելի նեղ է և շատ ավելի արագ է հոսում, քան Նեբրասկայում, որտեղ այն վերածվում է դանդաղ հոսող, մակերեսային, ճյուղավորված առվի։
Նորթ Պլատ գետը մոտ ութ անգամ ամբարտակվել է Վայոմինգում և Նեբրասկայում՝ ջրի պահեստավորման և ոռոգման նպատակներով, մինչև այն միախառնվում է Սաութ Պլատ գետին։ Գետի վերին հոսանքները, որոնք գտնվում են Կոլորադոյի և Վայոմինգի Ժայռոտ լեռներում, հայտնի են որպես հանգստի և զբոսաշրջության տարածք։ Այստեղ տարածված են ռաֆթինգը, ինչպես նաև ձկնորսությունը, առավելապես հետևյալ ձկնատեսակների՝ ծիածանափայլ իշխան, շագանակագույն իշխան, կտրատափոր իշխան և այլ թառաձկներ։ Նեբրասկայի արևմուտքում Նորթ Պլատ գետի ափերը և գետի հունը ապահովում են կանաչ օազիս՝ Հյուսիսային Ամերիկայի կիսաանապատային այս տարածաշրջանում։ Այսօր, երբ Նորթ Պլատը հասնում է Նեբրասկայի Փաքսթոն քաղաքին, այն զգալիորեն փոքր է դարձել՝ ջրառի հետևանքով, որն օգտագործվում է ոռոգման համար։ Պատմականորեն Նորթ Պլատ գետը բազմաթիվ տեղերում լայնությամբ հասնում էր մինչև 1,6 կմ, ինչի մասին վկայում են հին գետահուները և պատմական գրավոր աղբյուրները:
Հարավային և Միջին ճյուղերի միանալուց հետո Սաութ Պլատը հոսում է դեպի արևելք-հարավ-արևելք, մինչև դուրս է գալիս Էլևենմայլ ջրամբարից։ Ապա այն գրեթե 90 աստիճանով շրջվում է՝ շրջանցելով Փայքս Փիք լեռան արևմտյան կողմը, և հոսում է մոտ 160 կմ դեպի արևելք-հյուսիս-արևելք՝ անցնելով Դենվերով և հասնելով Կոլորադոյի Գրիլի քաղաք։ Գրիլիից այնուհետև գետը շրջվում է դեպի արևելք և հոսում մոտ 320 կմ, մինչև միախառնվում է Սաութ Պլատ գետին՝ Նեբրասկայի Նորթ Պլատ քաղաքի մերձակայքում։
Սաութ Պլատ գետի ջրահավաք ավազանը ընդգրկում է մոտ 28,000 քառակուսի 73,000 կմ² տարածք՝ Կոլորադոյի հյուսիս-արևելյան անկյունում, Վայոմինգի հարավ-արևելյան մասում՝ Շայեն քաղաքի մերձակայքում, և Նեբրասկայի հարավարևմտյան անկյան մի փոքր հատվածում[1]։ Սաութ Պլատ գետը ջրահավաք է իրականացնում մայրցամաքային բաժանարար գծից արևելք ընկած Առջևի Լեռնաշղթայի (Front Range) լեռների զգալի հատվածից։ Գետի այն հատվածը, որը կոչվում է Սաութ Պլատ, ձևավորվում է Կոլորադոյի Փարկ շրջանում, որը գտնվում է Դենվերից հարավարևմուտք՝ Սաութ Փարկ մարգագետնային ավազանում և մայրցամաքային բաժանարարից արևելք գտնվող լեռներում։ Այն առաջանում է Սաութ Պլատ գետի Հարավային ճյուղի և Միջին ճյուղի միախառնման արդյունքում, որը գտնվում է մոտավորապես 24 կմ հեռավորության վրա Կոլորադոյի Ֆերփլեյ քաղաքից հարավ-արևելք։
Սաութ Պլատ գետը մոտ 20 անգամ ամբարտակվել է Կոլորադոյում՝ ջրի պահեստավորման, խմելու ջրի ապահովման և ոռոգման նպատակներով։ Ընդհանուր առմամբ Սաութ Պլատ գետի ջրահավաք ավազանում ամբարտակների թիվը կարող է գերազանցել 1,000-ը, քանի որ գրեթե բոլոր խոշոր վտակները գոնե մեկ ամբարտակ ունեն[2]։ Սաութ Պլատ գետը հանդիսանում է չորային արևելյան Կոլորադոյի հիմնական ջրային աղբյուրը։ Գետի հովիտը կարևոր ներգաղթային ուղի է եղել դեպի Դենվեր․ սայլերով ճանապարհորդները հետևել են Պլատ/Սաութ Պլատ գետի հարավային ափին գտնվող ուղիներին։ Ցածր ջրառի տարիներին սայլերը կամ լաստանավերով էին տեղափոխվում, կամ անցնում էին ցեխոտ հատակ ունեցող Սաութ Պլատ գետի միջով, որպեսզի պահպանեն Սաութ Պլատ գետի հարավային կողմում ընթացող ուղին։ Հետագայում Դենվեր մեկնող հանքափորները նույնպես հետևել են Սաութ Պլատ գետի ճանապարհին՝ Կոլորադո մուտք գործելու համար։
Գլխավոր հոսանք
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Նորթ և Սաութ Պլատ գետերի միաձուլումից հետո, որոնք ձևավորում են Պլատ գետը, դրա երկարության մեծ մասում այն ավազոտ, լայն, մակերեսային, հյուսված գետ է։ Դրա բազմաթիվ մակերեսային հուները, կղզիները և անընդհատ փոփոխվող ավազաբլուրները դժվարացնում էին նավարկությունը։ Այն երբեք չի օգտագործվել որպես ջրային տրանսպորտի հիմնական երթուղի։ Պլատ գետը հոսում է մեծ աղեղով՝ արևելքից հարավ-արևելք մինչև Ֆորտ Քիրնիի մոտ, ապա արևելքից հյուսիս-արևելք, անցնելով Նեբրասկայով Գրանդ Այլենդից հարավ և հասնելով Կոլումբուս[3]։ Պլատ գետը հյուսիսից միանում է մոտ 110 կմ երկարությամբ Լուպ գետին՝ Կոլումբուսից մոտ 3 կմ հարավ-արևելք։ Ռահվիրաների օրերին Լուպ գետի լաստանավը հատում էր գետը։ Կոլումբուսից Պլատ գետը հոսում է գրեթե ուղիղ արևելք՝ մոտ 80 կմ անցնելով Նորթ Բենդից, ապա՝ Ֆրեմոնտ։
Ֆրեմոնտի մոտակայքում Պլատը թեքվում է հարավ, ապա արևելք՝ Օմահա քաղաքի շուրջը, մեծ «L» ձևի շրջադարձով։ Ֆրեմոնտի մոտակայքում Պլատը կտրուկ շրջվում է և հոսում է հարավից դեպի հարավ-արևելք մոտ 16 կմ մինչև Նեբրասկա նահանգի Վաթեռլո քաղաքը, որը գտնվում է Օմահայից մոտ 20 մղոն արևմուտք։ Վաթեռլոոյի մոտակայքում Պլատն ավելի է շրջվում և գրեթե ուղիղ հարավ է շարժվում մոտ 16 կմ։ Վաթեռլոոյից մոտ 30 մղոն արևելք-հարավ-արևելք և Միսսուրի գետի հետ Պլատի միախառնումից մոտ 30 մղոն հեռավորության վրա, Պլատին հյուսիսից միանում է Էլքհորն գետը։ Էլքհորնը՝ 470 կմ երկարությամբ[4] գետը, սկիզբ է առնում Նեբրասկայի արևելյան Սենդհիլլսից և Պլատ գետի ամենամեծ վտակներից մեկն է։ Էլխորնը միանում է Պլատին իր հարավային ուղղությամբ՝ Օմահայից հարավ-արևմուտք և Գրետնա գետից մոտավորապես 2 կմ հարավ և 5 կմ արևմուտք: Այովա նահանգի Օմահայի (հիմնադրված 1854 թվականին) կամ Քաունսիլ Բլաֆսի (հիմնադրված 1846 թվականին) մոտակա շրջաններից մեկնող առաջամարտիկները օգտագործել են Պլատ գետի հյուսիսային Մորմոնական արահետը և ստիպված են եղել լաստանավով անցնել Էլխորնը: 1866 թվականին Օմահայից արևմուտք Յունիոն Փասիֆիք երկաթուղու կառուցումից հետո ստիպված են եղել կառուցել Էլխորնի վրայով խոշոր կամուրջ[5]: Էլխորնի և Պլատ գետի միախառնումից հետո Պլատը շարունակվում է դեպի հարավ, մոտ 11 կմ, նախքան կտրուկ շրջադարձ կատարելը և գրեթե ուղիղ արևելք շարժվելը մոտ 32 կմ՝ մինչև Միսսուրի գետի հետ միախառնվելը: Սարպի շրջանը ունի կիսալուսնի ձև, որին արևելքից սահմանակից է Միսսուրի գետը, հարավից և արևմուտքից՝ Պլատը, իսկ հյուսիսից՝ Դուգլաս շրջանը, որը ներառում է Օմահան: Պլատ-Միսսուրի գետերի միախառնման վայրը գտնվում է Օմահայից մոտ 16 կմ հարավ։
Նորթ Պլատ գետը ներառյալ՝ Պլատ գետը ձգվում է 1,400 կմ երկարությամբ, որի ջրահավաք ավազանը կազմում է մոտ 90,000 քառակուսի 230,000 կմ²: Միջին տարեկան հոսքը գնահատվում է 92 մ3/վրկ: Պլատը ջրահեռացնում է Մեծ հարթավայրերի ամենաչորային տարածքներից մեկը՝ Հյուսիսային Ամերիկայի համեմատելի երկարության գետերի համեմատ զգալիորեն ցածր հոսքով: Իր երկարության մեծ մասի համար այն դասական լայն, ցեխոտ և մակերեսային հյուսված հոսք է, որը ստորին հոսանքներում հոսում է ժայռերով շրջապատված ջրհեղեղային հարթավայրում[6]: Ռահվիրաների օրերին տարածված հումորային նկարագրությունն այն էր, որ Պլատը «բերանում մեկ մղոն լայնություն ուներ, բայց ընդամենը վեց դյույմ խորություն»: 49-ական թվականներն ասում էին, որ այն «չափազանց խիտ էր խմելու համար, չափազանց նոսր՝ հերկելու համար»: Արևմտյան Նեբրասկայում Պլատի ափերը և գետի հունը կանաչ օազիս են ստեղծում Հյուսիսային Ամերիկայի կիսաչորային շրջանի մեջ: Պլատ գետի կենտրոնական հովիտը կարևոր կանգառ է չվող ջրային թռչունների, ինչպիսիք են կռունկների մի քանի տեսակները, Կենտրոնական թռիչքուղով իրենց տարեկան անցնելիս: Պլատ գետի հովտում հայտնաբերված բրածոները ցույց են տալիս, որ այս կանգառը ակտիվ է եղել ավելի քան 10 միլիոն տարի[7]:
20-րդ դարի կեսերից այս գետը զգալիորեն նեղացել և ծավալով նվազել է։ Այս կրճատումը մասամբ պայմանավորված է նրա ջրերի օգտագործմամբ ոռոգման նպատակներով, իսկ շատ ավելի մեծ չափով՝ Կոլորադոյի աճող բնակչության կողմից ջրերի շեղումով և օգտագործմամբ, որի պահանջարկը գերազանցել է նրա ստորերկրյա ջրային պաշարների վերականգնման կարողությունը։
Պատմություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Տեղաբնիկ ժողովուրդների տարբեր մշակույթներ հազարավոր տարիներ շարունակ ընդհատումներով ապրել են Պլատի երկայնքով՝ մինչև եվրոպական ուսումնասիրությունները: Պատմական ցեղերը տարբեր տարածքներ են գրավել տարածաշրջանում: Հնդկացիական ցեղերը սովորաբար տարբեր եղանակներին այցելում էին տարբեր տարածքներ, քանի որ որսի համար հետևում էին բիզոնների նախիրներին: Ձիերի ներմուծումը, որոնք 1540-ական թվականներին փախել էին վաղ իսպանացի հետազոտողներից, կտրուկ փոխեց կյանքը Մեծ հարթավայրերում: Հնդկացիական ցեղերը կարող էին ավելի հեշտությամբ հետևել գոմեշների նախիրներին, երբ նրանք գաղթում էին հյուսիսից հարավ և հետ: Մինչև 1870 թվականը մի քանի հարյուր հազար բիզոններից (գոմեշներից) բաղկացած նախիրներ պարբերաբար գաղթում էին Պլատով՝ հաջորդ սեզոնային արածեցման ժամանակ: Կենդանիները հաճախ քայլում կամ լողում էին Պլատի վրայով: Առաջին հայտնի եվրոպացին, ով տեսել է Պլատ գետը, ֆրանսիացի հետազոտող Էտիեն դը Վենիար, սիյոր դը Բուրգմոնտ էր 1714 թվականին, ով գետն անվանել է Նեբրասկիեր՝ իր Օտո անվանումից հետո, որը նշանակում է «հարթ ջուր»: Ֆրանսիացիները հետագայում գետին կիրառեցին ֆրանսերեն «պլատ» բառը (նշանակում է հարթ և արտասանվում է «պլատ»)[8]:
Տարվա մի մասը տարբեր հնդկական ցեղերի կողմից օկուպացված Պլատ գետի տարածքը պահանջվել էր ինչպես իսպանացի, այնպես էլ ֆրանսիացի հետազոտողների կողմից, որոնք փորձում էին տիրանալ Մեծ հարթավայրերին։ Իսպանիան պահանջել էր Մեծ հարթավայրերի ամբողջ տարածքը Կորոնադոյի 1541-1542 թվականների արշավանքից հետո։ Խոսե Նարանջոն, որը աֆրո-հոպի ցեղից էր և ծառայել է որպես իսպանացի հետախույզ և հետազոտող հարավ-արևմուտքում, իսպանական հնդկական օժանդակ ջոկատների ռազմական կապիտան էր։ Մինչև 1714 թվականը (նույն տարին, երբ ֆրանսիացի հետազոտողները հասան Պլատ), նա և հարավից եկած մի փոքր հետազոտական խումբ, ըստ որոշ տեղեկությունների, արդեն երեք անգամ հասել էին Պլատ[9]։ Ավելի ուշ նա ղեկավարել է 1720 թվականի Վիլասուրի արշավախումբը այդ տարածք՝ իսպանացիների ջանքերով, որպեսզի կանխի ֆրանսիական ընդլայնումը Մեծ հարթավայրերում։ Նարանջոյի և Վիլասուրի խումբը կատարել է իսպանական ամենահյուսիսային հետազոտական Կոնկիստա ուղևորությունը դեպի կենտրոնական հարթավայրեր։ Պավնիի և Օտոեի հնդկացիների հարձակումը պարտության մատնեց իսպանական զորքերին։ Փրկվածները վերադարձան Սանտա Ֆե (Նյու Մեքսիկո), և իսպանացիները Մեծ հարթավայրերը թողեցին ամերիկյան հնդկացիներին։
Յոթնամյա պատերազմի (1756–1763) (Ամերիկայում անվանում են ֆրանսիացիների և հնդիկների պատերազմ) արդյունքում ֆրանսիացիները Միսիսիպի գետից արևելք գտնվող իրենց բոլոր հողերը զիջեցին բրիտանացիներին։ Իսպանացիները զբաղեցրին Միսիսիպի գետից արևմուտք գտնվող հողերը։ Քանի որ Պլատում մորթեղեն կրող քիչ կենդանիներ կային, որոնք հետաքրքրում էին մորթեղենի առևտրականներին, ֆրանսիացի և բրիտանացի հետազոտողներն ու մորթեղեն որսորդները որոշ ժամանակ անտեսեցին Պլատի տարածքը։ Նապոլեոնյան պատերազմների (1803–1815) ընթացքում Ֆրանսիան կարճ ժամանակով Իսպանիայից վերադարձրեց Միսիսիպի գետից արևմուտք գտնվող հողերը։
1804 թվականին Նապոլեոնը Լուիզիանայի գործարքով Միսիսիպի գետից արևմուտք գտնվող տարածքը վաճառեց ԱՄՆ-ին։ ԱՄՆ-ն մոտավորապես կրկնապատկեց իր տարածքը մոտ 15,000,000 դոլարով։ 1820 թվականին ԱՄՆ բանակը հրամայեց մայոր Սթիվեն Լոնգին ուսումնասիրել և քարտեզագրել Պլատի շրջակայքը։ Լոնգը տարածքը նկարագրել է որպես մեծ ամերիկյան անապատ, չնայած իր բնիկ հասարակությանը և վայրի բնությանը, հեշտությամբ մշակվող հողերի բացակայության պատճառով։ Նրա և այլ զեկույցների արդյունքում ԱՄՆ-ն սկզբում քիչ հետաքրքրություն ուներ հարթավայրերում հողերը բնակեցնելու հարցում։ Հաջորդ «լավ» հողը համարվում էր Օրեգոնը կամ Կալիֆոռնիան, հատկապես ափամերձ տարածքները, և դրանք ներգաղթյալների մեծ մասի ուղղություններն էին։ Մորմոնները բնակություն հաստատեցին Յուտայում, հիմնականում արևելյան շրջաններում կրոնական հալածանքների պատճառով։ Ոսկու և արծաթի տարբեր գործարքներ հանգեցրին հետագա արտագաղթի դեպի գրեթե բոլոր արևմտյան նահանգներ։
Պլատ գետի, Նորթ Պլատ գետի և Սուիթուոթեր գետի երկայնքով դեպի արևմուտք ձգվող բնիկ ամերիկյան արահետը առաջին անգամ գրավոր արձանագրվեց 1811 թվականին, երբ այն հայտնաբերվեց Վիլսոն Փրայս Հանթի կողմից, որը Ասթորի արշավախմբի անդամ էր։ Նա վերադառնում էր Միսսուրի գետի առափնյա առևտրային կայաններ՝ վերջերս հիմնադրված Ֆորտ Ասթորիայից, որը գտնվում էր Կոլումբիա գետի ափին՝ Խաղաղ օվկիանոսին մոտ։ Քանի որ այդ ժամանակներում վիճարկվող Օրեգոնի տարածքում շատ քիչ ամերիկացի որսորդներ և վերաբնակներ կային, նրա հայտնաբերած արահետը գրեթե չօգտագործվեց և հետագայում մոռացվեց։
1823 թվականին Ջեդեդայա Սմիթը և մի քանի որսորդներ «վերահայտնաբերել են» այդ երթուղին։ Պլատ, Նորթ Պլատ և Սուիթուոթեր գետերի երկայնքով անցնող արահետը դարձավ մորթեղենի վաճառականներ համար գլխավոր ուղին դեպի իրենց ամառային Ռոքի Մաունթեն Ռենդեզվու հանդիպումները։ 1824 թվականին մորթու որսորդներն ու առևտրականները, որոնք ղեկավարում էին սայլակներով բեռնափոխադրումները՝ մաունթինմեններին առևտրային ապրանքներ և պաշարներ մատակարարելու համար, եղան առաջին եվրոպա-ամերիկյան խմբերից, որոնք օգտագործեցին այդ արահետը։ Վերադարձի ճանապարհին մորթու առևտրականները տեղափոխում էին արևելյան շուկաների համար նախատեսված մորթիներ։ Մորթու առևտրի այս երթուղին օգտագործվում էր մոտավորապես մինչև 1840 թվականը։
Մոտ 1832 թվականին մորթու առևտրականները բարելավեցին Պլատ, Նորթ Պլատ և Սուիթուոթեր գետերի երկայնքով ձգվող արահետը՝ այն վերածելով կոպիտ սայլուղու, որը ձգվում էր Միսսուրի գետից մինչև Գրին Ռիվեր Վայոմինգում, որտեղ անցկացվում էին Ռոքի Մաունթեն Ռենդեզվուի հիմնական մասը։ 1834 թվականին ԱՄՆ բանակի սպա Բենջամին Բոնևիլը, ով գտնվում էր արձակուրդում, Ջոն Ջեյքոբ Աստորի ֆինանսավորմամբ գլխավորեց արշավախումբ արևմտյան ուղղությամբ։ Նրանք սայլերով անցան Պլատ, Նորթ Պլատ և Սուիթուոթեր գետերի երկայնքով ձգվող արահետով՝ հասնելով ներկայիս Վայոմինգի Գրին Ռիվերին։ Նշանավոր հեղինակ Վաշինգտոն Իրվինգը գրեց Բոնևիլի արևմտյան հետազոտությունների մասին պատմություն, որը նրան լայնորեն հայտնի դարձրեց Միացյալ Նահանգներում։
Մորթու առևտրականներից հետո Պլատ և Նորթ Պլատ գետերի հյուսիսային և հարավային ափերին հաստատվեցին հիմնական վերաբնակեցման ուղիները՝ Օրեգոնի (1843–1869), Կալիֆոռնիայի (1843–1869), Մորմոնների (1847–1869) և Բոզեմանի (1863–1868) ուղիները։ Այս ուղիների համալիրը, որը երբեմն կոչվում էր «Էմիգրանտական ուղիներ» կամ «Մեծ Պլատ գետի ճանապարհ», արևմուտք էր ձգվում Պլատ գետի երկու ափերով։ Պլատ գետի երկայնքով երթուղին ընդգրկում էր այս բոլոր վերաբնակեցման ուղիները և 1841 թվականից հետո ձևավորվեց որպես կարևոր սայլուղի, որն օգտագործում էին ԱՄՆ-ի արևմտյան ընդարձակման ճանապարհին շարժվող վերաբնակների քարավանները։ Օրեգոնի սահմանային վեճի լուծումը Բրիտանիայի հետ 1846 թվականին, Ամերիկա-մեքսիկական պատերազմի ավարտը 1848 թվականին, Կալիֆոռնիայի ոսկու տենդը 1849 թվականին, ինչպես նաև ոսկու և արծաթի այլ հանքավայրերի հայտնաբերումները արագորեն մեծացրին արևմուտք տեղափոխվող վերաբնակների հոսքը։
Ապագա Նեբրասկա նահանգի տարածքում գտնվող Պլատ գետը և Վայոմինգի Նորթ Պլատ գետը սովորաբար բաժանվում էին բազմաթիվ հուների և կղզիների։ Այս ջրային ուղիները հաճախ չափազանց ծանծաղ, ոլորապտույտ, տիղմոտ և անկանխատեսելի էին, որպեսզի դրանցով հնարավոր լիներ հեռու ուղևորվել նավակով։ Պլատ գետի հովիտը հեշտ անցանելի կառքերի միջանցք էր ապահովում. այն աստիճանաբար թեքվում էր բարձրության վրա՝ Միսսուրիից գրեթե դեպի արևմուտք գնալով։ Պլատ երթուղին հասանելիություն ուներ ջրի, խոտի, բիզոնների և վերջիններիս արտաթորանքի նկատմամբ, որն օգտագործում էին հնդիկներն ու վերաբնակները որպես վառելիք[10]։ Բնիկ ամերիկացիների երկարատև օգտագործման արդյունքում գետի երկու կողմում ձևավորվել էին արահետներ։ Պլատ գետը մոտ 1,6 կմ լայնություն ուներ, սակայն նրա ջուրը՝ լի տիղմով և վատ համով, այնուամենայնիվ օգտագործելի էր, եթե այլ ջրային աղբյուր չկար։ Վերաբնակները սովորեցին թողնել ջուրը դույլում մոտ մեկ ժամ, որպեսզի տիղմի մեծ մասը նստի հատակին։
Պլատ գետի հովտով անցնող արահետ(ներ)ը ձգվում էր մոտ 450 մղոն (720 կմ)՝ ներկայիս Նեբրասկայի տարածքում։ Միսսուրիից մեկնող գրեթե բոլոր ուղիները միախառնվում էին Պլատ գետին Կառնի ամրոցում կամ դրանից առաջ՝ Նեբրասկայի կենտրոնում։ Պատմաբանների հաշվարկով մոտ 400,000 վերաբնակ անցել է Պլատ գետի երկայնքով ձգվող այս ուղիներով։ Այսքան մեծ թվով վերաբնակների ներհոսքը լուրջ ճնշում գործադրեց տեղական էկոհամակարգի վրա, և 1846 թվականին «Նրանք Նույնիսկ Նրա Ձիերից Են Վախենում» անունով առաջնորդը պահանջեց փոխհատուցում Միացյալ Նահանգների Նախագահից (որին կոչում էին Մեծ Հայր)՝ Պլատ գետին ամերիկացիների պատճառած վնասների համար։ Սա նաև բերեց խոլերայի համաճարակի տարածմանը, որը 1848–1849 թվականներին սպանեց Լակոտա ժողովրդի մոտ 15 տոկոսին։ Լակոտան պատերազմի ծրագրեր կազմեց, և ի պատասխան՝ Միացյալ Նահանգները Լակոտայի և մյուս հարթավայրային հնդկացիներին հրավիրեց Ֆորտ Լարամիի պայմանագրին[11]։
«Պոնի Էքսպրեսը», որը գործել է 1860-1861 թվականներին, և «Առաջին միջմայրցամաքային հեռագիրը», որը կառուցվել է 1861 թվականին, երկուսն էլ հետևում էին Պլատ գետի երկայնքով ներգաղթյալների նախկին արահետներին։ Հեռագրի ավարտը «Պոնի Էքսպրեսը» դադարեցրեց իր գործունեությունը, քանի որ այն կարող էր շատ ավելի արագ ապհովել կապը արևելքի և արևմուտէի միջև։ 1866 թվականին Պլատ գետի երկայնքով կառուցվեց առաջին միջմայրցամաքային երկաթուղու «Յունիոն Փասիֆիք» հատվածը, որը սկիզբ էր առնում Օմահայից դեպի արևմուտք։ 20-րդ դարում Պլատ հովտով անցան Լինքոլնի մայրուղին, իսկ ավելի ուշ՝ միջպետական 80-ը։ Մայրուղիները զուգահեռ են Պլատին և Նորթ Պլատին՝ անցնելով Նեբրասկայի մեծ մասով։
Նեբրասկայի խոշոր քաղաքներից շատերը սկիզբ են առել Պլատ գետի վրա կամ մոտակայքում, քանի որ այն տրանսպորտի առաջին ուղին էր։ Դրանց թվում են Օմահան (հիմնադրվել է 1854 թվականին), Ֆորտ Քիրնին (հիմնադրվել է 1848 թվականին), Գրանդ Այլենդը (հիմնադրվել է 1857 թվականին) և Նորթ Պլատը (հիմնադրվել է 1869 թվականին)։ 1859 թվականին բնակիչները կառուցեցին առաջին ոռոգման առուն՝ Պլատ գետից ջուրը գյուղատնտեսության համար օգտագործելու համար։
1924 թվականի մարտին ԱՄՆ բանակի օդուժը եռօրյա ռմբակոծություն իրականացրեց Նորթ Բենդ քաղաքի մոտ գտնվող կամուրջներին սպառնացող սառցե կիրճի վրա[12]։
Էկոհամակարգ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը].jpg)
Պլատը գտնվում է Կենտրոնական թռիչքուղու միջնամասում[13], որը հիմնական հյուսիս–հարավ ուղղությամբ ձգվող միջանցք է՝ միգրացվող թռչունների համար, որոնք իրենց ամառային բույն դնելու տարածքներից հյուսիսում (Ալյասկա և Կանադա) ձմռան համար շարժվում են հարավ և գարնանը վերադառնում են։ Կենտրոնական թռիչքուղու թռչունների տեսակների թվում են շեփորահար կարապները, ամերիկյան կարապը, մեկ միլիոնից ավելի կանադական սագեր, մեծ սպիտակաճակատ սագ ավազային կռունկների երկու ենթատեսակներ՝ «փոքր ավազայինը և մեծ ավազայինը», կանավային մեջքի բադեր և այլն[14]: Այլ տեսակներ, ինչպիսիք են սպիտակագլուխ ծովարծիվները, տառեղները և բադերի մի քանի տեսակներ, չվում են Պլատ գետի տարածքով, բայց ավելի կարճ հեռավորություններով: Կապույտ կռունկը, դեղնաոտ քարադրը և ներքին ամենափոքր ջրածիծառը այն թռչունների շարքում են, որոնք օգտագործում են այս միգրացիոն ուղին և դասակարգվել են որպես վտանգված տեսակներ, որոնք պաշտպանվում են «Պլատ գետի Վտանգված Տեսակների Գործընկերության» (Platte River Endangered Species Partnership) շրջանակներում։
Պլատ գետի տարածքում տարածված բույսերն են մեծ և փոքր կապույտ ցողունները, ցողունային խոտը և բամբակյա ծառերը: Սպիտակապոչ եղջերուները, լոքոների բազմաթիվ տեսակները, կանադական սագերը և սպիտակագլուխ արծիվները գրավում են շատերի ուշադրությունեը: Պլատ գետի շրջակայքը երկար ժամանակ ապահովել է բազմաթիվ կենդանիների գոյությունը, սակայն վերջերս քաղաքաշինության և գյուղատնտեսության հետևանքով, որոնք հանգեցրել են կենսավայրերի կորստի, դրանց թվաքանակը նվազել է։ Կանադական սագերը հարմարվել են գյուղատնտեսական դաշտերին և իրենց սննդի զգալի մասը ստանում են չհավաքված հացահատիկից։ Նրանցից շատերը սկսել են մշտական բնակություն հաստատել արվարձանային բիզնես-կենտրոնների հարևանությամբ և դադարել են սեզոնային միգրացիաները։
Կառավարում և քաղաքականություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Պլատ գետը, որը հոսում է Միացյալ Նահանգների միջին արևմուտքի չորային հատվածով, լայնորեն գերշահագործվել է։ Չոր տարիներին Պլատ գետի ջրային պաշարների նկատմամբ ներկայացվող պահանջները գերազանցել են ջրի առաջարկը։ Նեբրասկայի օրենսդրության համաձայն, գետավազանը, ենթաավազանը կամ հատվածը համարվում է գերօգտագործված, եթե այն ենթակա է մի քանի նահանգների միջև միջպետական համագործակցության համաձայնագրի, և եթե մինչև այդ ամսաթիվը նահանգը հայտարարել է նման գետում, ենթաավազանում կամ հատվածում նոր մակերեսային ջրերի հատկացման մորատորիումի մասին և խնդրել է ազդակիր տարածքում գտնվող յուրաքանչյուր բնական պաշարների շրջանային իրավասությանը՝ փակել կամ շարունակել նախկինում ընդունված փակումը նման գետավազանի, ենթաավազանի կամ հատվածի մի մասի համար՝ լրացուցիչ ջրհորների թույլտվությունների տրամադրման համար, կամ ժամանակավորապես կասեցնել կամ շարունակել նախկինում ընդունված ժամանակավոր կասեցումը նման գետավազանի, ենթաավազանի կամ հատվածի ամբողջ կամ մի մասում նոր ջրհորների հորատման վերաբերյալ[15]: Պլատ գետի ավազանի մեծ մասը ներկայումս համարվում է գերօգտագործված:
Սկսած 2004 թվականից, Նեբրասկայի մի շարք շահագրգիռ կողմեր ձեռնամուխ եղան Պլատ գետի համագործակցային հիդրոլոգիայի ուսումնասիրությանը (COHYST): ԱՄՆ երկրաբանական ծառայության և բնական պաշարների պահպանման ծառայության աջակցությամբ անցկացված այս ուսումնասիրությունը փորձում է ավելի լավ հասկանալ Պլատ գետի ավազանի երկրաբանությունը և հիդրոլոգիան՝ Կոլորադոյի և Վայոմինգի սահմաններից մինչև Կոլումբուս, ներառյալ Լուպ ավազանը: Այս բարելավված հասկացողությունը կարող է օգտագործվել գետային համակարգի կառավարման քաղաքականություն մշակելու համար՝ ինչպես մարդկային օգտագործման, այնպես էլ ավազանի վտանգված տեսակների համար: 2009 թվականի հոկտեմբերի դրությամբ ուսումնասիրությունը դեռևս շարունակվում է[16][17]։
Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ «South Platte Drainage». Co.water.usgs.gov. Վերցված է 2011 թ․ օգոստոսի 28-ին.
- ↑ «Colorado reservoirs». Colorado.hometownlocator.com. Վերցված է 2011 թ․ օգոստոսի 25-ին.
- ↑ «Map of Nebraska Rivers» (GIF). Citytowninfo.com. Վերցված է 2011 թ․ սեպտեմբերի 1-ին.
- ↑ «The National Map». U.S. Geological Survey. Վերցված է 2011 թ․ փետրվարի 10-ին.
- ↑ «Elkhorn Bridge collapse». Bridghunter.com. Վերցված է 2011 թ․ սեպտեմբերի 1-ին.
- ↑ «About the Lower Platte River Corridor Alliance». Lowerplatte.org. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հուլիսի 27-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 15-ին.
- ↑ «Into The Wild». cbsnews.com. 2018 թ․ մայիսի 6. Վերցված է 2018 թ․ մայիսի 7-ին.
- ↑ Chicago and North Western Railway Company (1908). A History of the Origin of the Place Names Connected with the Chicago & North Western and Chicago, St. Paul, Minneapolis & Omaha Railways. էջ 114.
- ↑ "Villasur Sent to Nebraska" Արխիվացված 2017-05-25 Wayback Machine, Nebraska Studies, accessed 24 August 2011
- ↑ Mattes, Merrill J.' "The Great Platte River Road"; Bison Books; 1987; 978-0-8032-8153-0
- ↑ Hämäläinen, Pekka (2022). Indigenous Continent: The Epic Contest for North America. New York: Liveright Publishing Corporation. էջ 405–406. ISBN 978-1-63149-699-8.
- ↑ «Bombing of Platt River Ice Gorge». Air Force Historical Research Agency. 1952 թ․ հոկտեմբերի 2. էջեր 585–588.
- ↑ «Central Flyway». Texassportfishing.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ ապրիլի 11-ին. Վերցված է 2011 թ․ օգոստոսի 28-ին.
- ↑ «Platte Bird Species». Npwrc.usgs.gov. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հունիսի 30-ին. Վերցված է 2011 թ․ օգոստոսի 28-ին.
- ↑ LB 962, approved by the governor April 15, 2004.
- ↑ «Platte River Cooperative Hydrology Study (COHYST)». Nebraska Department of Natural Resources. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ հունվարի 2-ին. Վերցված է 2009 թ․ հոկտեմբերի 19-ին.
- ↑ «Cooperative Hydrology Study (COHYST)». Central Platte Natural Resources District. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ հունվարի 2-ին. Վերցված է 2009 թ․ հոկտեմբերի 19-ին.
Գրականություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- Alexander, J.S., D.M. Schultze, and R.B. Zelt. (2013). Emergent sandbar dynamics in the Lower Platte River in Eastern Nebraska: methods and results of pilot study, 2011 [U.S. Geological Survey Scientific Investigations Report 2013-5031]. Reston, VA: U.S. Department of the Interior, U.S. Geological Survey.
- Bruce, B.W. and P.B. McMahon. (1998). Shallow ground-water quality of selected land-use/aquifer settings in the South Platte River Basin, Colorado and Nebraska, 1993-95 [U.S. Geological Survey Water-resources Investigations Report 97-4229]. Denver: U.S. Department of the Interior, U.S. Geological Survey.
- Condon, S.M. (2005). Geologic studies of the Platte River, south-central Nebraska and adjacent areas, geologic maps, subsurface study, and geologic history [U.S. Geological Survey Professional Paper 1706]. Reston, VA: U.S. Department of the Interior, U.S. Geological Survey.
- Dennehy, D.F. et al. (1998). Water quality in the South Platte River Basin, Colorado, Nebraska, and Wyoming, 1992-95 [U.S. Geological Survey Circular 1167]. Washington, D.C.: U.S. Department of the Interior, U.S. Geological Survey.
- Druliner, A.D., B.J. Esmoil, and J.M. Spears. (1999). Field screening of water quality, bottom sediment, and biota associated with irrigation drainage in the North Platte Project area, Nebraska and Wyoming, 1995 [U.S. Geological Survey Water-resources Investigations Report 98-4210]. Lincoln, NE: U.S. Department of the Interior, U.S. Geological Survey.
- Hardgree, M. (1995). A selected bibliography on the hydrology of the Platte River Basin in Nebraska through 1991 [U.S. Geological Survey Open-File Report 94-496]. Lincoln, NE: U.S. Department of the Interior, U.S. Geological Survey.
- Kimbrough, R.A. and D.W. Litke. (1998). Pesticides in surface water in agricultural and urban areas of the South Platte River Basin, from Denver, Colorado, to North Platte, Nebraska, 1993-94 [U.S. Geological Survey Water-resources Investigations Report 97-4230]. Denver: U.S. Department of the Interior, U.S. Geological Survey.
- Larson, L.R. (1985). Water quality of the North Platte River, east-central Wyoming [U.S. Geological Survey Water-resources Investigations Report 84-4172]. Cheyenne, WY: U.S. Department of the Interior, U.S. Geological Survey.
- Litke, D.W. (1996). Sources and loads of nutrients in the South Platte River, Colorado and Nebraska, 1994-95 [U.S. Geological Survey Water-resources Investigations Report 96-4029]. Denver: U.S. Department of the Interior, U.S. Geological Survey.
- Sprague, L.A. and A.I. Greve. (2003). Changes in nutrient and pesticide concentrations in urban and agricultural areas of the South Platte River Basin, Colorado, Wyoming, and Nebraska, 1994-2000 [U.S. Geological Survey Water-resources Investigations Report 02-4270]. Denver: U.S. Department of the Interior, U.S. Geological Survey.
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Պլատ (գետ)» հոդվածին։ |
| ||||||||||
