Պինատուբո (հրաբուխ)
 |
Այս հոդվածն աղբյուրների կարիք ունի։ Դուք կարող եք բարելավել հոդվածը՝ գտնելով բերված տեղեկությունների հաստատումը վստահելի աղբյուրներում և ավելացնելով դրանց հղումները հոդվածին։ Անհիմն հղումները ենթակա են հեռացման։ |
| Պինատուբո | |
|---|---|
.jpg) | |
| Տեսակ | լեռ, Կալդերա, գագաթ և somma volcano? |
| Մայրցամաք | Ասիա |
| Երկիր |  Ֆիլիպիններ |
| Վարչատարածք | Zambales?, Տարլակ, Pampanga? և Կենտրոնական Լուսոն |
| ԲԾՄ | 1486 մետր |
| Նյութ | անդեզիտ, բազալտային անդեզիտ և դացիտ |
| Աշխարհագրական տեղադրություն | Լուսոն |
| Լեռնաշղթա | Զամբալեսի լեռնաշղթա |
| Հրաբխային կայան | Philippine Institute of Volcanology and Seismology? |
 | |
 | |
Պինատուբո[1] (թագալերեն Pinatubo), գործող հրաբուխ, տեղակայված է ֆիլիպինյան Լուսոն[1] կղզու վրա մայրաքաղաք Մանիլայից 93 կմ հյուսիս-արևմուտք և քաղաք Անխելեսից 26 կմ արևմուտք։ Հրաբուխը գտնվում է Սամբալես, Բատաան և Պամպանգա գավառների սահմանին։ Այսօր նրա բարձրությունը կազմում է 1486 մ, իսկ մինչ 1991 թվականիժայթքումը կազմել է 1745 մ։ Վերջին անգամ հրաբուխը ժայթքել է 1993 թվականին[2]։ Իսպանացիների կողմից Ֆիլիպինների գրավման ժամանակաշրջանում Պինատուբոն ծածկված էր խիտ անտառներով և ծառայել է որպես ապաստան աետա ցեղից փախած բնիկների համար։
Ակտիվություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1991 թվականի ժայթքում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
611 տարի լռությունից հետո Պինատուբոն ժայթքեց 1991 թվականի հունիս ամսին։ Ժայթքումից և դրա հետևանքների արդյունքում զոհվել է առնվազն 875 մարդ։ Ժայթքումը ոչնչացրել է ԱՄՆ-ի կարևոր ստրատեգիական ռազմաօդային բազան, որը տեղակայված էր հրաբխից 18 կմ հեռսավորությն վրա, և ԱՄՆ ռազմածովային բազան։ Հրաբխի շրջայկայքը ավերվել էր պիրոկլաստիկ հոսքերից և լահարներից։ Այս ժայթքումը ճանաչվել է 20-րդ դարի ամենաուժեղներից մեկը՝ 6 բալ ըստ հրաբխային ժայթքումների սանդղակի (VEI)։
Պինատուբոյի ավտիվության զարգացումը տեղի է ունեցել բավականին արագ։ Ակտիվության առաջին նշանները հայտնաբերվել են 1991 թվականի ապրիլին։ Ստորգետնյա ցնցումներից հետո գագաթի վրա հայտնվել է գոլորշու սյուն։ Ֆիլիպինների կառավարությունը որոշում ընդունեց հրաբխից 20 կմ շառավղով մարդկանց անմիջապես տարհանելու մասին։ Հունիսի 7-ին հրաբխի գագաթի վերևում սկսեց ձևավորվել մածուծիկ մագմայի գմբեթ, որը դուրս էր մղվում լեռան ներսում կուտակված գազերի ճնշման արդյունքում։
Առաջին պայթյունը տեղի է ունեցել հունիսի 12-ին՝ ժամը 03։ 41-ին։ Մոխրի սև ամպը բարձրացավ լեռան վրա 19 կմ բարձրությամբ, իսկ լանջերով հոսեցին պիրոկլաստիկ հոսքեր։ Հաջորդ պայթյունը, որը տեղի ունեցավ 14 ժամ անց, էլ ավելի ուժգին էր։ Գազի և մոխրի սյունը բարձրացել էր մինչև 24 կմ բարձրություն։ Երրորդ պայթուցիկ ժայթքումը տեղի ունեցավ հունիսի 13-ին՝ ժամը 08։ 41-ին, և տևել է 5 րոպե։ Էրուպտիվ սյան բարձրությունը կազմել է 24 կմ։ Դրանից հետո լռություն տիրեց, որը տևեց 3 ժամ։ Կեսօրին ստորգետնյա ցնցումները վերսկսեցին․ հունիսի 13-ին ժամը 13։ 09-ին տեղի ունեցավ չորրորդ ժայթքումը, որը տևեց 3 րոպե, իսկ էրուպտիվ սյան բարձրությունը կազմեց 21 կմ։
Հունիսի 15ին տեղի ունեցավ պարոքսիզմալ ժայթքում, որը իր ամենամեծ ուժին հասավ ժամը 14։ 30-ին։ Էրուպտիվ սյան բարձրությունը հասնում էր 34 կմ։ Այս ժայթքման արդյունքում արտանետված մոխիրը անթափանց շղարշով ծածկել էր երկնակամարի 125 հզ կմ² տարածություն։ Երկրի վրա այդ տարածքի վրա մի քանի ժամ լիակատար խավար էր տիրում։ Մոխիրը հասել էր ընդհուպ մինչև Վիետնամ, Կամբոջա և Մալազիա։
Այս պայթյունից հետո ժայքումը, թուլանալով, շարունակվեց մինչև հւնիսի 17-ը։
Ժայթքումների մի քանի օրվա ընթացքում արտանետվել է մոտ 10 կմ³ լեռնային ապարներ (այս ցուցանիշներով նա 20-րդ դարում զիջում է միայն Ալյասկայի Կատմայ ազգային պարկում Կատմայ-Նովարուպտայի ժայթքմանը)։ Պրիկլաստիկ արտանետումների ինտենսիվությունը գերազանցում էր 300 հզ մ³/վրկ։ Պինատուբոյի ժայթքմանը, որը 20-րդ դարի երեք ժայթքումներից մեկն էր (1902 թ Սանտա-Մարիայի և 1912 թ Կամայի ժայթքումներ), հրաբխային ժայթքումների սանդղակի 6 բալ (VEI)։ Ըստ երկրաբանների՝ այս հրաբխի ժայթքման էներգիան 10 անգամ գերազանցում է այպիսի ժայթքումների, ինչպիսիք են Սենթ Հելենսը (1980) և Շիվելուչը (1964)։
2,5 կմ տրամագծով խառնարանը, որը ձևավորվել է 1991 թ ժայթքման արդյունքում, համարվում է կոնտրոնական։ Ժայթքումը չի ուղեկցվել լեռան գագաթից և լանջերից խոշոր բեկորների հոսքով, ինչով և տարբերվում էին Սենթ Հելենը և Շիվելուչը։ Պլինյան սյուներից առաջացել են պրիկլաստիկ հոսքեր։ Խառնարանում առաջացել է անձրևաջրերից սնվող լիճ, որի մակարդակը անընդհատ բարձրանում էր, մինչև 2008 թվականին նրա մակարդակը իջեցվեց անձրևային սեզոնի ընթացքում մակարդակի կտրուկ բարձրացման դեպքում շրջակա միջավայրի հեղեղումը կանխելու համար։
Վերջին ժայթքում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Պինատուբոյի վերջին ժայթքումը զգալի է եղել ողջ աշխարհում։ Այն հանգեցրեց ստրատոսֆերա աերոզոլների ամենահզոր արտանետմանը 1883 թվականի Կրակատաու հրաբխի ժայթքումից հետո։ Հաջորդող ամիսների ընթացքում մթնոլորտում նկատվում էր ծծմբաթթվային մառախուղի գլոբալ շերտ։ Գրանցվել է 0,5 °C ջերմաստիճանի անկում և օզոնային շերտի չափազանց մեծ կրճատում, մասնավորապես՝ Անտարկտիդայի վրա առանձնապես մեծ օզոնային անցքի առաջացման։
1991 թվականից հետո[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1991 թվականի ժայթքումից հետո Պինատուբոյի տարածքում պարբերաբար տեղի են ունենում ստորգետնյա ցնցումներ, որոնք թույլ չեն տալիս հրաբխից տասյնակ կիլոմետրերի շառավղով տարածքներում ինչոր շինարարական աշխատանքների իրականացման։ 1992 և 1993 թվականներին տեղի են ունեցել ևս 2 ժայթքումներ, որոնք ըստ հրաբխային ժայթքումների սանդղակի ստացել են 1 բալ։ Հրաբխի լանջերին և խառնարանի ներքին մասում կատարվում է բուսածածկույթի վերականգնում։
Պինատուբո հրաբուխը համարվում է լեռնային տուրիզմի օբյեկտ։
Ծանոթագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ 1,0 1,1 Филиппины / Алексеева Н. Н., Захаров А. О. и др. // Уланд — Хватцев. — М. : Большая российская энциклопедия, 2017. — С. 346-358. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 33). — ISBN 978-5-85270-370-5.
- ↑ «Pinatubo: Eruptive History» (անգլերեն). Global Volcanism Program, Smithsonian Institution. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 25-ին. Վերցված է 2012 թ․ հունվարի 11-ին.
Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- John Seach. «Mt Pinatubo Volcano». Volcano Live (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ հունվարի 26-ին. Վերցված է 2022 թ․ փետրվարի 4-ին.