Պետական ծախսեր

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից

Պետական ծախսեր (անգլ.՝ Public expenditure), երկրի կառավարության կողմից կատարված ծախսերն են հանրային բարիքների և հանրային ծառայությունների կոլեկտիվ կամ անհատական կարիքների համար, ինչպիսիք են կենսաթոշակը, առողջապահությունը, անվտանգությունը, ենթակառուցվածքները և այլն[1]։ Մինչև 19-րդ դարը պետական ծախսերը սահմանափակ էին։ 20-րդ դարում Ջոն Մեյնարդ Քեյնսը պնդում էր, որ պետական ծախսերի դերը առանցքային է տնտեսության մեջ եկամտի և բաշխման մակարդակները որոշելու համար։

Պետական ծախսերը կարևոր դեր են խաղում տնտեսության մեջ, քանի որ այն սահմանում է հարկաբյուջետային քաղաքականությունը և ապահովում է հանրային ապրանքներ և ծառայություններ տնային տնտեսությունների և ընկերությունների համար։

Պետական եկամուտների հիմնական աղբյուրները ներառում են հարկերը և ոչ հարկային եկամուտները։

Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Առաջին համաշխարհային պատերազմից առաջ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

19-րդ դարի վերջին միջին պետական ծախսերը կազմում էին ՀՆԱ-ի մոտ 10 տոկոսը։ ԱՄՆ-ում այն կազմել է ընդամենը 7 տոկոս, իսկ այնպիսի երկրներում, ինչպիսիք են Միացյալ Թագավորությունը, Գերմանիան կամ Նիդեռլանդները, այն չի գերազանցել 10 տոկոսը։ Ավստրալիան, Իտալիան, Շվեյցարիան և Ֆրանսիան ունեցել են ՀՆԱ-ի 12 տոկոսից ավելի պետական ծախսեր։ Դա համարվում էր տնտեսության մեջ կառավարության նշանակալի ներգրավվածություն։ Պետական ծախսերի այս միջին մասնաբաժինը մինչև Առաջին համաշխարհային պատերազմի սկիզբը աճել է գրեթե մինչև 12 տոկոս։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ակնկալիքների պատճառով մասնաբաժինը արագ աճեց Ավստրիայում, Ֆրանսիայում, Միացյալ Թագավորությունում կամ Գերմանիայում[2]։

Առաջին համաշխարհային պատերազմի և միջպատերազմյան ժամանակաշրջանի ազդեցությունը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Առաջին համաշխարհային պատերազմը ՀՆԱ-ում պետական ծախսերի մասնաբաժնի գլոբալ աճ է առաջացրել։ Մեծ Բրիտանիայում, Գերմանիայում, Իտալիայում և Ֆրանսիայում, որոնք մեծապես տուժել են պատերազմից, պետական ծախսերի մասնաբաժինը նույնիսկ գերազանցել է 25 տոկոսը։ Միջպատերազմյան ժամանակաշրջանում պետական ծախսերի միջին մասնաբաժինը դեռ փոքր-ինչ աճում էր։ ԱՄՆ-ն ավելացրել է իր պետական ծախսերը։ Այլ կառավարություններ նույնպես ավելացրել են պետական ծախսերը՝ ավելի շատ աշխատատեղեր ստեղծելու համար։ Աճն արագացվեց 30-ականների երկրորդ կեսին եվրոպական երկրների շրջանում Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ակնկալիքով։ 1937 թվականին պետական ծախսերի միջին մասնաբաժնի չափը կազմում էր 22-ից 23 տոկոս՝ երկու անգամ ավելի, քան Առաջին համաշխարհային պատերազմից առաջ։ Այնուամենայնիվ, արդարացի է նշել, որ պետական ծախսերի մասնաբաժնի այս աճի մի մասը պայմանավորված էր ՀՆԱ-ի անկմամբ[2]։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը և հետպատերազմյան շրջանը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Առաջին համաշխարհային պատերազմի սկզբից մինչև 1960 թվականը պետական ծախսերի միջին մասնաբաժինը ՀՆԱ-ում դանդաղ աճեց՝ 22-ից հասնելով 28 տոկոսի։ Այս աճի մեծ մասը տրվել է Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի հետևանքով առաջացած ռազմական ծախսերի աճին։ Իսպանիայի, Շվեյցարիայի և Ճապոնիայի պետական ծախսերը դեռևս ցածր են իրենց ՀՆԱ-ի 20 տոկոսից[2]։

20-րդ դարի երկրորդ կես[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Միջին պետական ծախսերը, որպես ՀՆԱ-ի մասնաբաժին, արագորեն աճել են 1960-1980 թվականների միջև՝ շուրջ 28-ից մինչև 43 տոկոս։ 1980 թվականին ոչ մի արդյունաբերական երկրում այս մասնաբաժինը 30 տոկոսից ցածր չէր։ Բելգիայում, Շվեդիայում և Նիդեռլանդներում այն նույնիսկ ավելի քան 50 տոկոս էր։ 20-րդ դարի վերջին երկու տասնամյակներում պետական ծախսերի մասնաբաժինը շարունակում էր աճել, սակայն աճը զգալիորեն դանդաղեց։ 1996 թվականին միջին պետական ծախսերը կազմել են շուրջ 45 տոկոս։ 1980-1996 թվականներին պետական ծախսերի մասնաբաժինը նույնիսկ նվազել է շատ երկրներում, օրինակ՝ Միացյալ Թագավորությունում, Բելգիայում, Նիդեռլանդներում և այլն[2]։

Ներկա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1980-ականների վերջից ՀՆԱ-ի նկատմամբ պետական միջին ծախսերի հարաբերակցությունը դանդաղորեն աճում է։ Միակ արդյունաբերական երկրները, որոնք զգալիորեն կրճատել են պետական ծախսերը, Նոր Զելանդիան, Իռլանդիան և Նորվեգիան են։ Պատճառներից մեկը տնտեսության մեջ կառավարության միջամտության նկատմամբ աճող թերահավատությունն է[2]։

Պետական ծախսերի աճի պատճառները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կան մի քանի գործոններ, որոնք տարիների ընթացքում հանգեցրել են պետական ծախսերի ահռելի աճի

1) Պաշտպանական ծախսեր՝ կապված ռազմածովային, բանակի և օդուժի կողմից պաշտպանական տեխնիկայի արդիականացման հետ՝ երկիրը պատերազմին նախապատրաստելու կամ հանրային ծախսերի աճի պատճառները կանխելու համար։

2) Բնակչության աճը՝ բնակչության աճի հետ մեկտեղ այն ավելանում է, կառավարությանն ավելի շատ ներդրումներ են պետք իրավապահ մարմիններում, կրթության, ենթակառուցվածքների ոլորտում և այլն։ Ներդրումներ են պահանջվում տարբեր ոլորտներում՝ ըստ տարիքային խմբերի։

3) Սոցիալական գործունեություն` սոցիալական օգնություն, կենսաթոշակ և այլն.

  • Հասարակական և կոմունալ ծառայությունների մատուցում՝ կառավարության կողմից տրված հիմնական հանրային ապրանքների (դրանց սպասարկում և տեղադրում), ինչպիսին է տրանսպորտը։
  • Տնտեսական աճի արագացում՝ մարդկանց կենսամակարդակը բարձրացնելու նպատակով։
  • Գների աճ՝ գների ավելի բարձր մակարդակը ստիպում է կառավարությանը ավելի մեծ գումար ծախսել ապրանքների և ծառայությունների ձեռքբերման վրա[3]։
  • Պետական եկամուտների ավելացում՝ պետական եկամուտների աճով կառավարությունը պարտավոր է ավելացնել պետական ծախսերը։
  • Միջազգային պարտավորություն՝ սոցիալ-տնտեսական պարտավորության պահպանում, մշակութային փոխանակում և այլն (դրանք 4) 4) 4) Պատերազմները և սոցիալական ճգնաժամերը՝ մարդկանց և համայնքների միջև կռիվը, երկարատև երաշտը կամ գործազրկությունը, երկրաշարժը, փոթորիկները կամ տորնադոները կարող են հանգեցնել երկրի պետական ծախսերի ավելացման։ Դա պայմանավորված է նրանով, որ այն կներգրավի կառավարություններին՝ վերածրագրելու և ռեսուրսներ հատկացնելու վերակառուցումը ֆինանսավորելու համար:կառավարության անուղղակի ծախսերն են)։

4) Պատերազմները և սոցիալական ճգնաժամերը՝ մարդկանց և համայնքների միջև կռիվը, երկարատև երաշտը կամ գործազրկությունը, երկրաշարժը, փոթորիկները կամ տորնադոները կարող են հանգեցնել երկրի պետական ծախսերի ավելացման։ Դա պայմանավորված է նրանով, որ այն կներգրավի կառավարություններին՝ վերածրագրելու և ռեսուրսներ հատկացնելու վերակառուցումը ֆինանսավորելու համար։

5) Գերազգային կազմակերպությունների ստեղծումը, օրինակ՝ ՄԱԿ-ը, ՆԱՏՕ-ն, Եվրոպական համայնքը և այլ բազմազգ կազմակերպությունները, որոնք պատասխանատու են միջազգային հիմունքներով հանրային ապրանքների և ծառայությունների մատուցման համար, պետք է ֆինանսավորվեն անդամ պետությունների բաժանորդագրված միջոցներից, դրանով իսկ ավելացնելով իրենց պետական ծախսերը։

6) Օտարերկրյա օգնություն՝ ավելի հարուստ արդյունաբերական երկրների կողմից աղքատ զարգացող երկրներին օգնելու իրենց պատասխանատվության ընդունումը դոնոր երկրի ավելացած պետական ծախսերի մի մասը ուղղորդել է արտաքին օգնության ծրագրերին։

7) Գնաճ՝ սա ապրանքների և ծառայությունների գների ընդհանուր աճն է։ Այն բարձրացնում է պետական հատվածի բոլոր տեսակի գործունեությունների արժեքը և, հետևաբար, պետական ծախսերի դրամական աճի հիմնական գործոն է։

Ծախսերի կառուցվածքը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պետական ծախսերը ներառում են[4]՝

  • ապրանքների և ծառայությունների պետական գնումներ
  • դրամական գործարքներ պետականից մասնավոր հատված
  • քաղաքացիական ծառայողների աշխատավարձերը
  • սոցիալական վճարումներ
  • պետական պարտքի սպասարկում
  • փոխանցումներ

Ծախսերի դասակարգում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պետական ծախսերի դասակարգումն ունի հետևյալ կառուցվածքը[5].

ըստ տնտեսական բովանդակության[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • ընթացիկ ծախսեր՝ բյուջետային ծախսերի մաս, որն ապահովում է պետական իշխանությունների ընթացիկ ֆինանսավորումը, պետական աջակցության տրամադրումը տնտեսության այլ բյուջեներին և առանձին հատվածներին՝ դրամաշնորհների, սուբսիդիաների և ընթացիկ ֆինանսավորման սուբվենցիաների տեսքով
  • կապիտալ ծախսեր՝ բյուջեի ծախսերի մաս, որը ապահովում է ինովացիոն և ներդրումային գործունեություն, իրավաբանական անձանց ներդրումային նպատակով բյուջետային վարկերի տեսքով տրամադրված միջոցները, ծախսեր, որոնց ընթացքում ստեղծվում կամ ավելանում է պետությանը պատկանող գույքը
  • վարկերի տրամադրում (բյուջետային վարկեր) հանած մարումը

ըստ ծախսերի նպատակների[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • ռազմական

° ազգային պաշտպանություն և պետական անվտանգություն, պաշտպանական արդյունաբերության վերափոխման իրականացում

  • տնտեսական

° տնտեսվարող սուբյեկտների ֆինանսական աջակցություն

° ներդրումային և նորարարական ծրագրեր

° թանկարժեք մետաղների և թանկարժեք քարերի պետական պաշարների համալրում, պետական նյութական պահուստ

° պետական պարտքի սպասարկում և մարում

° պետական սեփականության ձևավորում

° տնտեսական բնույթի այլ ծախսեր

  • սոցիալական

° պետական ոչ բյուջետային հիմնադրամներին պետական կենսաթոշակների և նպաստների, սոցիալական այլ վճարների վճարման փոխհատուցում

° պետական սեփականություն հանդիսացող կամ պետական մարմինների կողմից կառավարվող հաստատությունների պահպանում

° սոցիալական նպատակների համար նախատեսված այլ ծախսեր

  • արտաքին տնտեսական և արտաքին քաղաքական

° միջազգային գործունեության իրականացում` ելնելով ազգային շահերից (ֆինանսական աջակցություն միջազգային ֆինանսական կազմակերպությունների հետ միջպետական համաձայնագրերի և համաձայնագրերի իրականացմանը, ներդրումներ միջազգային կազմակերպություններին)

° միջազգային համագործակցության ոլորտում և պետության արտաքին քաղաքական ծրագրին համապատասխան այլ ծախսեր

  • կառավարման ապարատի պահպանման համար

° Նախագահի, օրենսդիր և դատական իշխանությունների, ընտրական հանձնաժողովի, գործադիր իշխանությունների և նրանց տարածքային մարմինների գործունեության ապահովում

  • այլ ծախսեր

ըստ ծառայության տեսակի[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • տրանսֆորմացիոն՝ պետական միջոցները տրամադրվում են ապրանքներով կամ աշխատուժով արտահայտված ծառայության դիմաց, օրինակ՝ պետական ներդրումներ, ապրանքների և ծառայությունների հանրային սպառում, բյուջեից աշխատավարձի վճարում
  • տրանսֆերտային՝ տրամադրվում է անհատույց, օրինակ՝ սուբսիդիաներ, կենցաղային նպաստներ, սոցիալական ապահովություն

ըստ բյուջետային համակարգի մակարդակների[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • պետական բյուջե
  • մարզային բյուջեներ
  • տեղական՝ համայնքային բյուջեները։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. Akrani, Gaurav. «Meaning of Public Expenditure». Վերցված է 2012 թ․ փետրվարի 15-ին.
  2. 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Public Spending in the 20th Century. 2000. ISBN 0521662915.
  3. «Causes for Growth of public expenditure». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մարտի 13-ին. Վերցված է 2012 թ․ փետրվարի 20-ին.
  4. Дьячкова А.В. Экономика общественного сектора. — Екатеринбург: УрФУ, 2016. — С. 134—135. — 166 с. — ISBN 978-5-7996-1846-9 «Արխիվացված պատճենը» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2019 թ․ նոյեմբերի 27-ին. Վերցված է 2023 թ․ մայիսի 27-ին.
  5. Дьячкова А.В. Экономика общественного сектора. — Екатеринбург: УрФУ, 2016. — С. 134—135. — 166 с. — ISBN 978-5-7996-1846-9 «Արխիվացված պատճենը» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2019 թ․ նոյեմբերի 27-ին. Վերցված է 2023 թ․ մայիսի 27-ին.