Պատրանքային ճշմարտության էֆեկտ

Պատրանքային ճշմարտության էֆեկտ` (հայտնի նաև որպես ճշմարտության էֆեկտի պատրանք, վավերականության էֆեկտ, ճշմարտության էֆեկտ կամ կրկնության էֆեկտ) բազմիցս կրկնվող կեղծ տեղեկատվության հավաստի լինելուն հավատալու միտում^[1]։ Այս երևույթն առաջին անգամ երևան է հանվել 1977 թվականին Վիլանովայի և Թեմփլ համալսարաններում անցկացված ուսումնասիրության արդյունքում^[2]^[3]: Ճշմարտացիության գնահատման ժամանակ մարդիկ հիմնվում են այն բանի վրա, թե արդյոք տեղեկատվությունը համապատասխանում է իրենց ընկալմանը, կամ թե այն ծանոթ է թվում: Առաջին պայմանը տրամաբանական է, քանի որ մարդիկ համեմատում են նոր տեղեկատվությունն այն բանի հետ, որը վստահաբար գիտեն, որ ճիշտ է: Կրկնությունը հեշտացնում է պնդումների մշակումը նոր, չկրկնվող պնդումների համեմատությամբ, ինչը մարդկանց ստիպում է հավատալ, որ կրկնվող եզրակացությունն ավելի ճշմարտացի է: Պատրանքային ճշմարտության էֆեկտը նաև կապված էր հետադարձ հայացքի կողմնակալության հետ, որի դեպքում վստահության հիշողությունը սասանվում է ճշմարտությունը ստանալուց հետո:

2015թ.-ի ուսումնասիրության ժամանակ հետազոտողները պարզեցին, որ ճանաչողությունը կարող է գերազանցել բանականությանը և որ ինչ-որ պնդման սխալ լինելու մասին անընդմեջ կրկնությունը կարող է հակառակ ազդեցությունն ունենալ՝ ստիպելով, որ այն ճշմարտացի թվա^[4]: Հետազոտողները նկատել են պատրանքային ճշմարտության էֆեկտի ազդեցությունը նույնիսկ այն մասնակիցների վրա, որոնք սկզբում գիտեին ճիշտ պատասխանը, բայց համոզվել էին հավատալ հակառակ պնդմանը ստի կրկնության միջոցով ընդհուպ մինչև «մշակման սահունություն»:

Պատրանքային ճշմարտության էֆեկտը նշանակալի դեր է խաղում այնպիսի ոլորտներում, ինչպիսիք են գովազդը, լրատվամիջոցները, քաղաքական քարոզչությունը և կրոնական գաղափարախոսությունը։

Սկզբնական ուսումնասիրություն

Էֆեկտն առաջին անգամ իր անվանումը ստացել և սահմանվել է 1977 թվականին Վիլանովայի և Թեմփլ համալսարաններում կատարված ուսումնասիրության արդյունքներից հետո, որի ընթացքում մասնակիցներին խնդրել են գնահատել մի շարք աննշան պնդումներ հավաստի կամ կեղծ^[2]^[5]։ Երեք անգամ Լին Հաշերը, Դեյվիդ Գոլդշտեյնը և Թոմաս Թոփինոն քոլեջի ուսանողների միևնույն խմբին ներկայացրել են վաթսուն հավանական պնդումներից բաղկացած ցուցակներ, որոնց մի մասը հավաստի էր, իսկ մյուսը՝ կեղծ: Երկրորդ ցուցակը բաժանվել է առաջինից երկու շաբաթ հետո, իսկ երրորդը՝ դրանից երկու շաբաթ հետո։ Քսան պնդում հայտնվել են բոլոր երեք ցուցակներում. յուրաքանչյուր ցուցակի մյուս քառասուն կետերը եզակի էին այդ ցուցակի համար: Մասնակիցներին հարցրել են՝ որքանով են նրանք վստահ պնդումների ճշմարտացիության կամ անճշտության մեջ, որոնք վերաբերում էին այնպիսի հարցերի, որոնց մասին նրանք հազիվ թե որևէ պատկերացում ունենային: (Օրինակ, «Առաջին ռազմաօդային բազան գործարկվել է Նյու Մեքսիկոյում»: Կամ «Բասկետբոլը դարձավ օլիմպիական մարզաձև 1925 թվականին»: Մասնավորապես, մասնակիցներին խնդրել են մեկից յոթ բալային սանդղակով գնահատել իրենց վստահությունը յուրաքանչյուր հայտարարության ճշմարտացիության վերաբերյալ: Մինչ մասնակիցների վստահությունը չկրկնվող հայտարարությունների ճշմարտացիության վերաբերյալ մնում էր հաստատուն, նրանց վստահությունը կրկնվողների ճշմարտացիության վերաբերյալ աճում էր առաջինից երկրորդ և երկրորդից երրորդ փորձաշրջանների ընթացքում, արդյունքում՝ միջին միավորը 4,2-ից բարձրացավ 4,6 և հետո 4,7: Հետազոտողները հանգեցին այն եզրակացության, որ պնդման կրկնությունը մեծացնում է այն փաստական թվալու հավանականությունը^[1]^[2]:

1989 թվականին Հալ Ռ. Արքեսը, Քեթրին Հեքեթը և Լարի Բոեմը երկրորդեցին սկզբնական ուսումնասիրությունը և ստացան նմանատիպ արդյունքներ՝ ցույց տալով, որ կեղծ տեղեկության ստեղծած տպավորությունը փոխում է այդ տեղեկության ընկալվող ճշմարտացիությունն ու ճշմարտանմանությունը^[6]:

Էֆեկտը գործում է, քանի որ երբ մարդիկ գնահատում են ճշմարտությունը, նրանք հիմնվում են այն բանի վրա, թե արդյոք տեղեկությունը համապատասխանում է իրենց ընկալմանը, թե այն ծանոթ է թվում: Առաջին պայմանը տրամաբանական է, քանի որ մարդիկ համեմատում են նոր տեղեկությունն այն ամենի հետ, ինչի ճշմարտացիության հարցում մեծ վստահություն ունեն՝ համեմատելով երկու աղբյուրների հավաստիությունը: Այնուամենայնիվ, հետազոտողները պարզեցին, որ ճանաչողությունը կարող է գերազանցել բանականությանն այնքան, որ որևէ տեղեկության սխալ լինելու մասին հաճախակի պնդումը կարող է հակառակ ազդեցությունն ունենալ՝ ստիպելով այն ճշմարտացի համարել^[4]։

Կապը այլ երևույթների հետ

Մշակման սահունություն

Սկզբում ենթադրվում էր, որ պատրանքային ճշմարտության էֆեկտը տեղի է ունենում միայն այն դեպքում, երբ մարդիկ չափազանց անվստահ են տվյալ պնդման հարցում^[1]: Հոգեբանները նաև ենթադրում էին, որ «տարօրինակ» վերնագրերը նման ազդեցություն չեն ունենա, սակայն վերջին հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ պատրանքային ճշմարտության էֆեկտն իսկապես կապ ունի կեղծ լուրերի հետ^[5]: Այս ենթադրությունը վիճարկվել է Լիզա Կ. Ֆացիոյի, Նադյա Մ. Բրազիերի, Բ. Քիթ Փեյնի և Էլիզաբեթ Ջ. Մարշի՝ 2015թ.-ի ուսումնասիրության արդյունքներով: Հետազոտությունը՝ հրատարակված Փորձարարական հոգեբանության ամսագրում, ցույց տվեց, որ էֆեկտը կարող է ազդել այն մասնակիցների վրա, որոնք ի սկզբանե գիտեին ճիշտ պատասխանը, բայց կրկնվող ստի պատճառով համոզվեցին հակառակ պնդման ճշմարտացիության մեջ: Օրինակ, երբ մասնակիցները բազմիցս հանդիպեցին «Սարին՝ շոտլանդացիների կրած կարճ թարթան կիսաշրջազգեստի անունն է» պնդմանը, նրանցից ոմանք հավանաբար կհավատային, որ դա ճիշտ է, թեև այս նույն մարդիկ կարողացել էին ճիշտ պատասխանել «Ինչպե՞ս է կոչվում շոտլանդացիների կրած կարճ ծալքավոր կիսաշրջազգեստը» հարցին:

Այս արդյունքները մեկ այլ փորձի ժամանակ կրկնելուց հետո Ֆացիոն և նրա թիմն այս տարօրինակ երևույթը վերագրեցին մշակման սահունությանը՝ այն ունակությանը, որով մարդիկ ընկալում են պնդումները: «Կրկնությունը», - բացատրեց հետազոտողը,- «պնդումներն ավելի հեշտ (այսինքն՝ սահուն) է դարձնում մշակման համար՝ համեմատած նոր պնդումների հետ՝ մարդկանց (երբեմն) դրդելով կեղծ եզրակացության, որ դրանք ավելի ճշմարիտ են»^[7]^[8]: Երբ մարդը երկրորդ կամ երրորդ անգամ ինչ-որ բան է լսում, նրա ուղեղն ավելի արագ է արձագանքում դրան և այդ սահունությունը սխալմամբ վերագրում է ճշմարտացիության ազդանշանին^[9]:

Հետադարձ հայացքի կողմնակալություն

1997թ.-ին կատարված ուսումնասիրության ժամանակ Ռալֆ Հերտվիգը, Գերդ Գիգերենցերը և Ուլրիխ Հոֆրեյջը կապեցին պատրանքային ճշմարտության էֆեկտը մի երևույթի հետ, որը հայտնի է որպես «հետադարձ հայացքի կողմնակալություն», որը բնութագրվում է որպես իրավիճակ, երբ վստահության հիշողությունը սասանվում է ճշմարտությունը կամ կեղծիքը ստանալուց հետո: Նրանք նկարագրել են էֆեկտը (որը նրանք անվանում են «կրկնության էֆեկտ») որպես հետադարձ հայացքի կողմնակալության ենթաբազմություն^[10]:

Այլ ուսումնասիրություններ

1979թ.-ի ուսումնասիրության ժամանակ մասնակիցներին տեղեկացրին, որ կրկնվող պնդումների ճշմարտացիությունն ավելի հավանական չէ, քան չկրկնվողներինը: Չնայած այս նախազգուշացմանը, մասնակիցները կրկնվող հայտարարություններն ընկալեցին որպես ավելի ճիշտ, քան չկրկնվողները^[6]:

1981 և 1983 թվականների ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ մարդիկ վերջին փորձից ստացված տեղեկությունը հիմնականում դիտարկում են «ավելի սահուն և ծանոթ», քան նոր փորձը: 2011 թվականին Ջեյսոն Դ. Օզուբկոյի և Ջոնաթան Ֆուգելսանգի ուսումնասիրությունը հիմնվել է այս բացահայտման վրա՝ ցույց տալով, որ, ընդհանուր առմամբ, հիշողությունից ստացված տեղեկատվությունը «ավելի սահուն կամ ծանոթ է, քան այն առաջին անգամ լսելիս» և այդպիսով առաջացնում է ճշմարտության պատրանք: Էֆեկտն ավելի ակնբախ դարձավ, երբ պնդումները կրկնվեցին երկու անգամ, և դեռ ավելի ակնբախ, երբ դրանք կրկնվեցին չորս անգամ: Հետազոտողները, այսպիսով, եզրակացրել են, որ հիշողության վերականգնումը հզոր մեթոդ է, այսպես կոչված, պնդումների վավերականությունը մեծացնելու համար և որ ճշմարտության պատրանքը էֆեկտ է, որը կարելի է դիտարկել առանց խնդրո առարկա փաստացի պնդումների ուղղակի ուսումնասիրության^[11]:

1992 թվականին Յան Մեյնարդ Բեգի, Էն Անասի և Սյուզան Ֆարինաչիի կատարած ուսումնասիրությունը ցույց տվեց, որ հայտարարությունը ճշմարիտ կթվա, եթե տեղեկությունը ծանոթ լինի^[6]:

2012 թվականին Դանիել Ք. Փոլաժի փորձը ցույց տվեց, որ որոշ՝ կեղծ լուրերի ազդեցությանը ենթարկված մասնակիցներ շարունակում էին կեղծ հիշողություններ զարգացնել: Եզրակացությունն այն էր, որ կրկնվող կեղծ պնդումները բարձրացնում են արժանահավատությունը և կարող են նաև հանգեցնել սխալների^[6]^[5]:

2014 թվականի ուսումնասիրության ժամանակ Էրին Ջ. Նյումանը, Մևահ Սանսոնը, Էմիլի Կ. Միլլերը, Ադել Քուիգլի-ՄակԲրայդը, Ջեֆրի Լ. Ֆոսթերը, Դենիել Մ. Բերնշտեյնը և Մարյան Գարրին խնդրեցին մասնակիցներին դատել տարբեր մարդկանց վերագրվող պնդումների ճշմարտացիությունը, որոնց մի մասի անուններն ավելի հեշտ էին արտասանվում, քան մյուսներինը: Հետևապես, հեշտությամբ արտասանվող անուններով մարդկանց հայտարարությունները համարվում էին ավելի ճշմարտացի, քան այն մարդկանցը, որոնց անուններն ավելի դժվար էր արտաբերել: Հետազոտողների եզրակացությունն այն էր, որ սուբյեկտիվ, անուղղակի հատկանիշները, ինչպիսիք են մշակման հեշտությունը, կարող են կարևորվել, երբ մարդիկ գնահատում են սկզբնական տեղեկատվությունը^[3]:

Զանգվածային մշակույթում

2025 թվականին Յություբ տեսահոլովակ ստեղծող «CinemaSins»-ը վերանայել է «Wicked» ֆիլմ-մյուզիքլը։ Այս վերանայման մեջ էֆեկտը նշվել է գլխավոր հերոսներից մեկի՝ Գլինդայի (ում դերում Արիանա Գրանդեն է) առնչությամբ, ով ընկալվում է որպես «բարի», չնայած որ նա ֆիլմի մեծ մասում հանդես է գալիս որպես Էլֆաբայի (ում դերում Սինթիա Էրիվոն է) կեղծավոր ընկերուհի: Պատմողը խոսում է այն մասին, թե ինչպես ֆիլմը կստիպի մեզ հավատալ ավարտին, որ Գլինդան այլևս ոչ թե կեղծավոր ընկերուհի է, այլ ազնիվ և զղջացող: Նշենք, որ նա (պատմողը) խրախուսում էր դիտողներին ուսումնասիրել պատրանքային ճշմարտության էֆեկտը^[12]:

References

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 «The Truth Effect and Other Processing Fluency Miracles». Science Blogs. 2007 թ․ սեպտեմբերի 18. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ մայիսի 6-ին. Վերցված է 2016 թ․ դեկտեմբերի 30-ին.
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 Hasher, Lynn; Goldstein, David; Toppino, Thomas (1977). «Frequency and the conference of referential validity». Journal of Verbal Learning and Verbal Behavior. 16 (1): 107–112. doi:10.1016/S0022-5371(77)80012-1.
↑ ^3,0 ^3,1 Newman, Eryn J.; Sanson, Mevagh; Miller, Emily K.; Quigley-Mcbride, Adele; Foster, Jeffrey L.; Bernstein, Daniel M.; Garry, Maryanne (2014 թ․ սեպտեմբերի 6). «People with Easier to Pronounce Names Promote Truthiness of Claims». PLOS ONE. 9 (2): e88671. Bibcode:2014PLoSO...988671N. doi:10.1371/journal.pone.0088671. PMC 3935838. PMID 24586368.
↑ ^4,0 ^4,1 Dreyfuss, Emily (2017 թ․ փետրվարի 11). «Want to Make a Lie Seem True? Say It Again. And Again. And Again». Wired. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ մայիսի 6-ին. Վերցված է 2017 թ․ հոկտեմբերի 31-ին.
↑ ^5,0 ^5,1 ^5,2 Resnick, Brian (2017 թ․ հունիսի 17). «Alex Jones and the illusory truth effect, explained». Vox. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ մայիսի 5-ին. Վերցված է 2017 թ․ հոկտեմբերի 31-ին.
↑ ^6,0 ^6,1 ^6,2 ^6,3 Polage, Danielle (2012). «Making up History: False Memories of Fake News Stories». Europe's Journal of Psychology. 8 (2): 245–250. doi:10.5964/ejop.v8i2.456.
↑ Fazio, Lisa K.; Brashier, Nadia M.; Payne, B. Keith; Marsh, Elizabeth J. (2015). «Knowledge does not protect against illusory truth». Journal of Experimental Psychology: General. 144 (5): 993–1002. doi:10.1037/xge0000098. PMID 26301795.
↑ Nason, Brian (2015 թ․ դեկտեմբերի 8). «The Illusory Truth Effect». Vox Populi News. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ դեկտեմբերի 14-ին. Վերցված է 2016 թ․ դեկտեմբերի 29-ին.
↑ Resnick, Brian (2017 թ․ հոկտեմբերի 5). «The science behind why fake news is so hard to wipe out». Vox. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ ապրիլի 20-ին. Վերցված է 2017 թ․ հոկտեմբերի 31-ին.
↑ Hertwig, Ralph; Gigerenzer, Gerd; Hoffrage, Ulrich (1997 թ․ հունվար). «The reiteration effect in hindsight bias». Psychological Review. 104 (1): 194–202. doi:10.1037/0033-295X.104.1.194. hdl:11858/00-001M-0000-0025-A38B-2.
↑ Ozubko, Jason D.; Fugelsang, Jonathan (2011). «Remembering makes evidence compelling: Retrieval from memory can give rise to the illusion of truth». Journal of Experimental Psychology: Learning, Memory, and Cognition. 37 (1): 270–276. doi:10.1037/a0021323. PMID 21058878.
↑ CinemaSins (2025 թ․ մարտի 4). Everything Wrong With Wicked In 17 Minutes Or Less. Վերցված է 2025 թ․ մարտի 5-ին – via YouTube.