Jump to content

Պանփսիխիզմ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Պանփսիխիզմ
Ենթակատեգորիա• knowledge system
 • փիլիսոփայություն
  • գիտակցության փիլիսոփայություն Խմբագրել Wikidata
Բացարձակից բխող անիմա մունդիի նեոպլատոնական հայեցակարգի նկարազարդում, որը որոշ առումներով ժամանակակից պանփսիխիզմի նախորդն է:

Պանփսիխիզմ, մտքի փիլիսոփայության մեջ այն տեսակետը, որ միտքը կամ գիտակցությունը իրականության հիմնարար և ամենուրեք տարածված հատկանիշ է[1]։ Այն նաև նկարագրվում է որպես տեսություն, որ «միտքը աշխարհի հիմնարար հատկանիշ է, որը գոյություն ունի ամբողջ տիեզերքում»[2]։ Այն հանդիսանում է ամենահին փիլիսոփայական տեսություններից մեկը, և որոշ ձևով վերագրվում է փիլիսոփաներին, ինչպիսիք են Թալեսը, Պլատոնը, Սպինոզան, Լայբնիցը, Շոպենհաուերը, Վիլյամ Ջեյմսը[3], Ալֆրեդ Նորթ Ուայթհեդը և Բերտրան Ռասելը[1]։ 19-րդ դարում պանփսիխիզմը եղել է հոգեբանության հիմնական փիլիսոփայությունը Արևմտյան մտածողության մեջ, սակայն այն կորցրել է իր տարածումը 20-րդ դարի կեսերին՝ տրամաբանական պոզիտիվիզմի առաջացման հետ մեկտեղ[3][4]։ Գիտակցության դժվար խնդրի նկատմամբ վերջերս աճող հետաքրքրությունը և նյարդաբանության, հոգեբանության և քվանտային մեխանիկայի ոլորտներում զարգացումները 21-րդ դարում վերակենդանացրել են պանփսիխիզմի նկատմամբ հետաքրքրությունը, քանի որ այն ուղղակիորեն անդրադառնում է դժվար խնդրին»[4][5][6]:

Ընդհանուր տեսք

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ստուգաբանություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պանփսիխիզմ տերմինը ծագում է հունարեն pan (πᾶν՝ «բոլորը, ամեն ինչ, ամբողջություն») և psyche (ψυχή ՝ «հոգի, միտք») բառերից[7]։ «Psyche»-ի օգտագործումը վիճահարույց է, քանի որ այն համարվում է «soul»-ի հոմանիշ, որը սովորաբար վերագրում են ինչ-որ գերբնական բանին։ Այժմ ավելի հաճախ օգտագործվող տերմինները գրականությունում ներառում են միտք, հոգեկան վիճակներ, մտավոր կողմ և փորձառություն։

Հայեցակարգ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պանփսիխիզմը պնդում է, որ միտքը կամ մտքի նման ասպեկտը իրականության հիմնարար և ամենուրեք առկա հատկանիշ է[1]։ Որոշ դեպքերում այն սահմանվում է որպես տեսություն, որտեղ «հոգին աշխարհի հիմնարար հատկանիշ է, որը գոյություն ունի ողջ տիեզերքում»[2]։ Պանփսիխիստները պնդում են, որ մեր սեփական փորձի միջոցով ճանաչվող մտածելակերպի տեսակը որոշակի ձևով առկա է բնական մարմինների լայն շրջանակում[7]։ Այս հասկացությունը ստացել է բազմազան ձևեր։ Որոշ պատմական և ոչ արևմտյան պանփսիխիստներ բոլոր էակներին վերագրում են այնպիսի հատկանիշներ, ինչպիսիք են կյանքը կամ հոգիները (անիմիզմ)[8]։ Սակայն ժամանակակից ակադեմիական կողմնակիցները կարծում են, որ զգացողությունը կամ սուբյեկտիվ փորձառությունը ամենուրեք է, միաժամանակ տարբերակելով այս հատկությունները ավելի բարդ մարդկային մտավոր հատկանիշներից[8]։ Հետևաբար, նրանք ֆիզիկայի հիմնարար մակարդակի էակներին վերագրում են մտածելակերպի պարզունակ ձև, բայց կարող են մտածելակերպ չվերագրել ագրեգատային իրերի մեծ մասին, ինչպիսիք են ժայռերը կամ շենքերը[1][9][10]։

Տերմինաբանություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Փիլիսոփա Դեյվիդ Չալմերսը, որը ուսումնասիրել է պանփսիխիզմը՝ որպես կենսունակ տեսություն, տարբերակում է միկրոֆենոմենալ փորձառությունները (միկրոֆիզիկական էակների փորձառությունները ) և մակրոֆենոմենալ փորձառությունները (ավելի մեծ էակների, ինչպիսիք են մարդիկ, փորձառությունները)[11]։

Ֆիլիպ Գոֆը տարբերակում է կատարում պանփորձառականությունը և պանկոգնիտիվիզմը։ Ժամանակակից գրականության մեջ քննարկվող պանփսիխիզմի տեսքով գիտակցական փորձառությունը առկա է ամենուրեք՝ հիմնարար մակարդակում, այստեղից էլ՝ պանփորձառականություն տերմինը։ Ի տարբերություն դրա, պանկոգնիտիվիզմը այն տեսակետն է, որ միտքը առկա է ամենուրեք՝ հիմնարար մակարդակում, տեսակետ, որն ունեցել է որոշ պատմական կողմնակիցներ, բայց ոչ ժամանակակից ակադեմիական կողմնակիցներ։ Ժամանակակից պանփսիխիստները չեն հավատում, որ միկրոֆիզիկական էակները ունեն բարդ մտավոր վիճակներ, ինչպիսիք են համոզմունքները, ցանկությունները և վախերը[1]։

Սկզբնապես «պանէքսպերիենտալիզմ»տերմինն ուներ ավելի նեղ իմաստ, որը ստեղծվել է Դեյվիդ Ռեյ Գրիֆինի կողմից՝ կոնկրետ գործընթացային փիլիսոփայությանմեջ օգտագործվող պանփսիխիզմի ձևին վերաբերելու համար[8]։

Պատմություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Անտիկություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Երկու իվակուրա – քար, որտեղ, ըստ Շինտոյի կրոնի, ասվում է, որ բնակվում է հոգի։

Պանփսիխիզմի տեսակետները նախասոկրատական հունական փիլիսոփայության հիմնական բաղադրիչներն են[4]։ Ըստ Արիստոտելի՝ Թալեսը (մ.թ.ա. մոտ 624 – 545), առաջին հույն փիլիսոփան, առաջ քաշեց մի տեսություն, որը պնդում էր, որ «ամեն ինչ լի է աստվածներով»[12]։ Թալեսը կարծում էր, որ մագնիսները դա ցույց են տալիս։ Սա մեկնաբանվել է որպես պանփսիխիզմի ուսմունք[4]։ Պանփսիխիզմի հետ կապված այլ հույն մտածողների թվում են Անաքսագորասը (ով միավորող սկզբունքը կամ արխեն տեսնում էր որպես nous կամ միտք), Անաքսիմենեսը (ով արխեն տեսնում էր որպես pneuma կամ ոգի) և Հերակլիտոսը(ով ասել է. «Մտածելու ունակությունը բոլորի համար ընդհանուր է»)[8]։

Պլատոնը իր «Սոփեստոս» աշխատության մեջ պաշտպանում է պանսսիխիզմը, որտեղ նա գրում է, որ բոլոր իրերը մասնակցում են Գոյության ձևին և որ այն պետք է ունենա մտքի և հոգու (փսիքե) հոգեկան կողմ[8]։ «Ֆիլեբոս» և «Տիմեոս» աշխատություններում Պլատոնը պաշտպանում է համաշխարհային հոգու կամ անիմա մունդիի գաղափարը։ Ըստ Պլատոնի՝

Այս աշխարհը իսկապես կենդանի է, ով օժտված է հոգով և բանականությամբ ... մեկ տեսանելի կենդանի էակ, որը պարունակում է բոլոր մյուս կենդանի գոյությունները, որոնք իրենց բնությամբ կապված են[13]։

Ստոիցիզմը մշակեց տիեզերագիտություն, որը պնդում էր, որ բնական աշխարհը լցված է աստվածային կրակոտ էությամբ՝ pneuma-ով, որը ղեկավարվում է համընդհանուր բանականության ՝ լոգոսի կողմից: Էակների անհատական լոգոսի և համընդհանուր լոգոսի միջև եղած կապը հռոմեացի ստոիկ Մարկոս Ավրելիոսի կենտրոնական մտահոգությունն էր: Ստոիցիզմի մետաֆիզիկան կապեր է գտնում հելլենիստական փիլիսոփայություններիհետ, ինչպիսին է նեոպլատոնիզմը: Գնոստիցիզմը նաև օգտագործել է պլատոնական anima mundi գաղափարը։

Վերածնունդ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կոսմիկական կարգի պատկերումը Ռոբերտ Ֆլուդի կողմից, որտեղ Աշխարհի հոգին ներկայացված է որպես կին

Կայսր Հուստինիանոսի կողմից Պլատոնի ակադեմիայի փակումից հետո 529 թվականին նեոպլատոնիզմը անկում ապրեց։ Չնայած կային միջնադարյան աստվածաբաններ, ինչպիսին է Հովհաննես Սկոտոս Էրիուգենան, ովքեր համարձակվեցին զբաղվել այսպես կոչված պանփսիխիզմով, այն փիլիսոփայական աստվածաբանության մեջ գերիշխող ուղղություն չէր։ Սակայն իտալական Վերածննդի շրջանում այն վերածնունդ ապրեց այնպիսի գործիչների մտքում, ինչպիսիք են Ջերոլամո Կարդանոն, Բեռնարդինո Տելեսիոն, Ֆրանչեսկո Պատրիզին, Ջորդանո Բրունոն և Տոմմազո Կամպանելան։ Կարդանոն պաշտպանում էր այն տեսակետը, որ հոգին կամ անիման աշխարհի հիմնարար մասն է, և Պատրիզին փիլիսոփայական բառապաշար է ներմուծել պանսսիխիզմ տերմինը։ Բրունոյի խոսքերով՝ «Չկա ոչինչ, որ հոգի չունենա և որը կենսական սկզբունք չունենա»[8]։ Պլատոնական գաղափարները, որոնք նման են անիմա մունդիին (աշխարհի հոգի), նույնպես վերածնվեցին էզոտերիկ մտածողների, ինչպիսիք են Պարացելսը, Ռոբերտ Ֆլադը և Կոռնելիոս Ագրիպպան աշխատանքներում։

Վաղ ժամանակակից

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

17-րդ դարում երկու ռացիոնալիստների ՝ Բարուխ Սպինոզան և Գոտֆրիդ Լայբնիցը, կարելի է համարել պանսսիխիստներ[4]։ Սպինոզայի մոնիզմում միակ անսահման և հավերժական էությունը «Աստված կամ Բնություն» (Deus sive Natura) է, որն ունի մտքի (միտք) և նյութի (ընդլայնում) կողմերը: Լայբնիցի տեսակետն այն է, որ կան անսահման շատ բացարձակապես պարզ մտավոր էություններ, որոնք կոչվում են մոնադներ, որոնք կազմում են տիեզերքի հիմնարար կառուցվածքը: Չնայած ասվել է, որ Ջորջ Բերկլիի իդեալիստական փիլիսոփայությունը նույնպես պանսսիխիզմի մի ձև է[4], Բերկլին մերժեց պանսսիխիզմը և պնդեց, որ ֆիզիկական աշխարհը գոյություն ունի միայն այն փորձառություններում, որոնք միտքն ունի դրա հետ կապված, մինչդեռ միտքը սահմանափակում էր մարդկանցով և որոշակի այլ հատուկ գործակալներով[14]։

19-րդ դար

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

19-րդ դարում պանփսիխիզմը գտնվում էր իր գագաթնակետին։ Փիլիսոփաներ, ինչպիսիք են Արթուր Շոպենհաուերը, Կ.Ս. Պիրսը, Ջոսայա Ռոյսը, Վիլյամ Ջեյմսը, Էդուարդ ֆոն Հարտմանը, Ֆ.Ս. Շիլլերը, Էռնստ Հեկելը, Վիլյամ Քինգդոն Քլիֆորդը և Թոմաս Քարլայլը[15], ինչպես նաև հոգեբաններ, ինչպիսիք են Գուստավ Ֆեխները, Վիլհելմ Վունդտը, Ռուդոլֆ Հերման Լոտցեն, բոլորը տարածել են պանփսիխիստական գաղափարները[4]։

Արթուր Շոպենհաուերը պնդում էր իրականության երկկողմանի տեսակետը՝ որպես կամք և ներկայացում (Vorstellung): Շոպենհաուերի կարծիքով՝ «Բոլոր թվացյալ միտքը կարող է վերագրվել նյութին, բայց նաև ամբողջ նյութը կարող է վերագրվել մտքին»։

Ջոսայա Ռոյսը՝ ամերիկացի առաջատար բացարձակ իդեալիստը, կարծում էր, որ իրականությունը «աշխարհի ես»-ն է, գիտակցված էակ, որը ներառում է ամեն ինչ, չնայած նա պարտադիր չէ, որ մտավոր հատկություններ վերագրի մենթալիստական «համակարգերի» ամենափոքր բաղադրիչներին: Ամերիկացի պրագմատիկ փիլիսոփա Չարլզ Սանդերս Պերսը կողմնակից էր մի տեսակ հոգեֆիզիկական մոնիզմի, որտեղ տիեզերքը լցված է մտքով, որը նա կապում էր ինքնաբուխության և ազատության հետ: Հետևելով Պերսին՝ Վիլյամ Ջեյմսը նույնպես կողմնակից էր պանփսիխիզմի մի ձևի[16]։ Իր դասախոսությունների նշումներում Ջեյմսը գրել է․

Մեր միակ հասկանալի պատկերացումը առարկայի մասին ինքնին այն է, որ այն պետք է լինի առարկա ինքն իրեն համար, և սա մեզ տանում է դեպի պանփսիխիզմ և այն համոզմունքը, որ մեր ֆիզիկական ընկալումները «հոգեբանական» իրականությունների մեզ վրա ազդեցությունն են[8]։

Անգլիացի փիլիսոփա Ալֆրեդ Բարրատը, «Ֆիզիկական մետամպիրիկա» (1883) աշխատության հեղինակը, նկարագրվել է որպես պանփսիխիզմի կողմնակից[17][18]։

1893 թվականին Պոլ Կարուսը առաջարկեց պանփսիխիզմին նման մի փիլիսոփայություն՝ «պանբիոտիզմ», ըստ որի՝ «ամեն ինչ լի է կյանքով. այն պարունակում է կյանք. այն ունի ապրելու ունակություն»[19][20]։

20-րդ դար

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բերտրան Ռասելի չեզոք մոնիստական հայացքները հակված էին դեպի պանփսիխիզմը[8]։ Ֆիզիկոս Արթուր Էդինգտոնը նույնպես պաշտպանել է պանփսիխիզմի մի ձև[5]։ Հոգեբաններ Ջերարդ Հեյմանսը, Ջեյմս Ուորդը և Չարլզ Օգաստուս Ստրոնգը նույնպես հավանություն են տվել պանփսիխիզմի տարբերակներին[19][21][22]։

1990 թվականին ֆիզիկոս Դեյվիդ Բոմը հրապարակեց «Մտքի և նյութի փոխհարաբերության նոր տեսություն» հոդվածը, որը հիմնված էր քվանտային մեխանիկայի իր մեկնաբանության վրա[23]։ Փիլիսոփա Պաավո Պիլկանենը Բոմի տեսակետը նկարագրել է որպես պանպրոտոպսիխիզմի մի տարբերակ[24]։

Մի տարածված սխալ պատկերացում այն է, որ 20-րդ դարի, հավանաբար, ամենամեծ համակարգված մետաֆիզիկոսը՝ Ալֆրեդ Նորթ Ուայթհեդը, նաև պանփսիխիզմի ամենակարևոր կողմնակիցն էր 20-րդ դարում[4]։ Այս սխալ մեկնաբանությունը Ուայթհեդին վերագրում է մի օնտոլոգիա, որի համաձայն աշխարհի հիմնական բնույթը կազմված է ատոմային մտավոր իրադարձություններից, որոնք կոչվում են «իրական առիթներ»[4][8]։ Սակայն նման էկզոտիկ մետաֆիզիկական օբյեկտները նշանակելու փոխարեն, որոնք իրականում կբնութագրեին Ուայթհեդի քննադատած անտեղի կոնկրետության սխալը, Ուայթհեդի «իրական առիթի» հասկացությունը վերաբերում է ցանկացած հնարավոր ընկալողի «անմիջականորեն փորձված առիթին», սկզբում ընկալող համարելով միայն իրեն՝ համաձայն արմատական էմպիրիզմի նկատմամբ իր ամուր նվիրվածության[25]։

Ներկայիս

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վերջերս պանփսիխիզմը վերածնունդ է ապրել մտքի փիլիսոփայության մեջ, որը սկիզբ է առել Թոմաս Նագելի 1979 թվականի «Պանփսիխիզմ»[26] հոդվածից և ավելի է խթանվել Գալեն Սթրոսոնի 2006 թվականի ռեալիստական մոնիստական «Ռեալիստական մոնիզմ. ինչու է ֆիզիկալիզմը ենթադրում պանփսիխիզմ»[27][28][29] հոդվածից։ Վերջերս այլ կողմնակիցների թվում են ամերիկացի փիլիսոփաներ Դեյվիդ Ռեյ Գրիֆինը[1] և Դեյվիդ Սկրբինան[4][19] բրիտանացի փիլիսոփաներ Գրեգ Ռոզենբերգը[1], Թիմոթի Սփրիջը[1] և Ֆիլիպ Գոֆը[5][30], ինչպես նաև կանադացի փիլիսոփա Վիլյամ Սիգերը[31]։ Բրիտանացի փիլիսոփա Դեյվիդ Պապինոն, թեև հեռու է մնում ուղղափառ պանփսիխիկներից, գրել է, որ իր տեսակետը «չի տարբերվում պանփսիխիզմից», քանի որ նա մերժում է բնության մեջ գիծը «ֆենոմենոլոգիայի կողմից լուսավորված իրադարձությունների [և] պարզապես խավարի» միջև[32][33]։

Գիտակցության ինտեգրված տեղեկատվական տեսությունը ( IIT), որն առաջարկվել է նյարդաբան և հոգեբույժ Ջուլիո Տոնոնիի կողմից 2004 թվականին և հետագայում ընդունվել է այլ նյարդաբանների, ինչպիսին է Քրիստոֆ Կոխը, ենթադրում է, որ գիտակցությունը լայնորեն տարածված է և կարող է գտնվել նույնիսկ որոշ պարզ համակարգերում[34]։

2019 թվականին ճանաչողական գիտնական Դոնալդ Հոֆմանը հրատարակեց «Դատական փաստարկը իրականության դեմ. ինչպես է էվոլյուցիան թաքցրել ճշմարտությունը մեր աչքերից» գիրքը։ Հոֆմանը պնդում է, որ կոնսենսուսային իրականությունը զուրկ է կոնկրետ գոյությունից և ոչ այլ ինչ է, քան զարգացած օգտագործողի ինտերֆեյս։ Նա պնդում է, որ իրականության իրական բնույթը վերացական «գիտակից գործակալներն» են[35]։ Գիտության խմբագիր Աննակա Հարիսը իր 2019 թվականի «Գիտակից» գրքում պնդում է, որ պանփսիխիզմը կենսունակ տեսություն է, չնայած նա խուսափում է այն լիովին հավանություն տալուց[36][37]։

Պանփսիխիզմը հոգեվերլուծաբան Ռոբին Ս. Բրաունի կողմից ենթադրվել է որպես «ներքին» և «արտաքին» տրոպների միջև փոխհարաբերությունները հոգեթերապիայի համատեքստում տեսականացնելու միջոց[38]։ Պանփսիխիզմը շրջակա միջավայրի փիլիսոփայության մեջ կիրառվել է նաև ավստրալացի փիլիսոփա Ֆրեյա Մեթյուզի կողմից[39], ով առաջ է քաշել օնտոպոետիկայի գաղափարը որպես պանփսիխիզմի մի տարբերակ[40]։

Գենետիկոս Սյուոլ Ռայթը հավանություն էր տալիս պանփսիխիզմի մի տարբերակի։ Նա կարծում էր, որ գիտակցությունը նյութական բարդության աճող հիերարխիայի որոշակի մակարդակում ի հայտ եկող խորհրդավոր հատկություն չէ, այլ՝ բնածին հատկություն, որը ենթադրում է, որ ամենատարրական մասնիկներն ունեն այդ հատկությունները[41]։

Տեսակներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պանփսիխիզմը ներառում է բազմաթիվ տեսություններ, որոնք միավորվում են միայն այն գաղափարով, որ միտքը որոշակի ձևով ամենուրեք է[8]։

Փիլիսոփայական շրջանակներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կոսմոհոգեություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կոսմոհոգեբանությունը ենթադրում է, որ տիեզերքը միասնական օբյեկտ է, որը գոյաբանորեն նախորդում է իր մասերին։ Այն նկարագրվել է որպես պանհոգեբանության այլընտրանք[42] կամ որպես պանհոգեբանության մի ձև[43]։ Կոսմոհոգեբանության կողմնակիցները պնդում են, որ տիեզերքը որպես ամբողջություն իրականության հիմնարար մակարդակն է և որ այն գիտակցության օրինակ է։ Այս հարցում նրանք տարբերվում են պանհոգեբաններից, ովքեր սովորաբար պնդում են, որ իրականության ամենափոքր մակարդակը հիմնարար է և գիտակցության օրինակ է։ Հետևաբար, օրինակ, մարդկային գիտակցությունը պարզապես բխում է ավելի մեծ տիեզերական գիտակցությունից։

Պանէքսպերիմենտալիզմ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պանէքսպերիենտալիզմը կապված է, ի թիվս այլոց, Չարլզ Հարթշորնի և Ալֆրեդ Նորթ Ուայթհեդի փիլիսոփայությունների հետ, չնայած տերմինն ինքնին հորինվել է Դեյվիդ Ռեյ Գրիֆինի կողմից՝ գործընթացային փիլիսոփայական տեսակետը պանփսիխիզմի այլ տեսակներից տարբերակելու համար[8]։ Ուայթհեդի գործընթացային փիլիսոփայությունը պնդում է, որ տիեզերքի հիմնարար տարրերը «փորձառության առիթներ» են, որոնք միասին կարող են ստեղծել մարդու նման բարդ բան[4]։ Ուայթհեդի աշխատանքի վրա հիմնվելով՝ գործընթացային փիլիսոփա Միշել Վեբերը պաշտպանում է պանկրեատիվիզմը[44]։ Գոֆը «պանէքսպերիենտալիզմ» տերմինն օգտագործել է ավելի ընդհանուր առմամբ՝ պանփսիխիզմի այն ձևերին անդրադառնալու համար, որոնցում ամենուրեք ամենուրեք փորձառություն է, այլ ոչ թե միտք[1]։

Պանպրոտոպսիխիզմ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պանպրոտոպսիխիստները հավատում են, որ բարձր կարգի երևութաբանական հատկությունները (օրինակ՝ քուալիա ) տրամաբանորեն ենթադրում են պրոտոֆենոմենալ հատկություններ, գոնե սկզբունքորեն։ Սա նման է նրան, թե ինչպես են H2O մոլեկուլների մասին փաստերը տրամաբանորեն ենթադրում ջրի մասին փաստեր. ցածր մակարդակի փաստերը բավարար են բարձր կարգի փաստերը բացատրելու համար, քանի որ առաջինները տրամաբանորեն ենթադրում են երկրորդները։ Սա նաև իմաստ է հաղորդում գիտակցության միասնության վերաբերյալ հարցերին, որոնք կապված են ֆենոմենալ փորձառությունների բազմազանության և ես-ի դեֆլյացիայի հետ[45]։ Պանպրոտոպսիխիզմի կողմնակիցները կարծում են, որ «պրոտոֆենոմենալ» փաստերը տրամաբանորեն ենթադրում են գիտակցություն։ Պրոտոֆենոմենալ հատկությունները սովորաբար ընտրվում են ֆունկցիոնալ և բացասական սահմանումների համադրության միջոցով. պանֆենոմենալ հատկությունները այն հատկություններն են, որոնք տրամաբանորեն ենթադրում են ֆենոմենալ հատկություններ (ֆունկցիոնալ սահմանում), որոնք իրենք ո՛չ ֆիզիկական են, ո՛չ էլ ֆենոմենալ (բացասական սահմանում)[46]։

Պանպրոտոպսիխիզմը գովազդվում է որպես համակցման խնդրի լուծում . խնդիրը բացատրելու, թե ինչպես կարող է մանրադիտակային ֆիզիկական իրերի գիտակցությունը համակցվել՝ ամբողջ ուղեղի մակրոսկոպիկ գիտակցությունը առաջացնելու համար: Քանի որ պրոտոֆենոմենալ հատկությունները, ըստ սահմանման, գիտակցության բաղադրիչ մասերն են, ենթադրվում է, որ դրանց գոյությունը մակրոսկոպիկ մտքերի ի հայտ գալը կդարձնի պակաս խորհրդավոր[9]։ Փիլիսոփա Դեյվիդ Չալմերսը պնդում է, որ տեսակետը դժվարությունների է հանդիպում համակցման խնդրի հետ կապված: Նա կարծում է, որ դա նվազեցնում է այն խնայողությունը, որը սկզբում տեսությունը հետաքրքիր էր դարձնում[47]։

Ռասելի մոնիզմ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ռասելյան մոնիզմը չեզոք մոնիզմի տեսակ է[47][48]։ Այս տեսությունը վերագրվում է Բերտրան Ռասելին և կարող է նաև կոչվել Ռասելի պանփսիխիզմ կամ Ռասելի չեզոք մոնիզմ[9][47]։ Ռասելը կարծում էր, որ բոլոր պատճառահետևանքային հատկությունները նույնական ներքին հատկությունների արտաքին դրսևորումներ են։ Ռասելը այս նույնական ներքին հատկությունները անվանում էր որակներ։ Ինչպես նյութի արտաքին հատկությունները կարող են ձևավորել ավելի բարձր կարգի կառուցվածք, այնպես էլ կարող են ձևավորվել դրանց համապատասխան և նույնական որակներ։ Ռասելը կարծում էր, որ գիտակցական միտքը նման կառուցվածքներից մեկն է[9][49]:

Կրոնական կամ միստիկական օնտոլոգիաներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ադվայտա Վեդանտա

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ադվայտա Վեդանտան հնդկական փիլիսոփայության մեջ իդեալիզմի մի ձև է, որը կոնսենսուսային իրականությունը դիտարկում է որպես պատրանքային[50]։ Ադվայտա Վեդանտան և Պուրուշոտտամա Բիլիմորիան պնդել են, որ այն կարելի է համարել պանփսիխիզմի կամ կոսմոփսիխիզմի մի ձև[51]։

Անիմիզմ և հիլոզոիզմ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Անիմիզմը պնդում է, որ բոլոր իրերն ունեն հոգի, իսկ հիլոզոիզմը պնդում է, որ բոլոր իրերը կենդանի են[8]։ Երկուսն էլ կարելի է ողջամտորեն մեկնաբանել որպես պանփսիխիզմ, բայց երկուսն էլ կորցրել են իրենց ժողովրդականությունը ժամանակակից ակադեմիական աշխարհում[8]։ Ժամանակակից պանփսիխիստները փորձել են հեռու մնալ այս տեսակի տեսություններից՝ զգուշորեն տարբերակելով փորձառության ամենուրեքությունը և մտքի ու ճանաչողության ամենուրեքությունը[1][11]։

Պանհոգեություն և մեթեմպսիխոզ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1840-ից 1864 թվականներին ավստրիացի միստիկ Յակոբ Լորբերը պնդում էր, որ ստացել է 26 հատորանոց հայտնություն: Լորբերի հայտնությունների տարբեր գրքերում ասվում է, որ Լեյբնիցի մոնադներին շատ նման սպեցիֆիկները կազմում են բոլոր ֆիզիկական և մետաֆիզիկական ստեղծագործությունների ամենահիմնական, անկրճատելի էությունը[52][53][54][55][56]։ Լորբերի հայտնությունների համաձայն, սպեցիֆիկները աճում են բարդության և ինտելեկտի մեջ՝ ձևավորելով ինտելեկտի ավելի բարձր մակարդակի կլաստերներ, մինչև հասնեն լիովին ինտելեկտուալ մարդկային հոգու[57] Այս սցենարում համակցության խնդիրը հաղթահարելու համար օգտագործվում են պանփսիխիզմը և մետեմփսիխոզը։

Բուդդայի բնույթ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Japanese rock garden արվեստում արվեստագետը պետք է գիտակցի քարերի "ishigokoro" ('սիրտ' կամ 'մտք')–ը։[58]

Բուդդայի բնույթը Մահայանա բուդդիզմի կարևոր և բազմակողմանի ուսմունք է, որը կապված է Բուդդային հասնելու ունակության հետ[59][60]։ Հնդկական բազմաթիվ աղբյուրներում այս գաղափարը կապված է մտքի հետ, մասնավորապես՝ լուսավոր մտքի բուդդայական հայեցակարգի հետ[61]։ Որոշ բուդդայական ավանդույթներում Բուդդայի բնույթի ուսմունքը կարող է մեկնաբանվել որպես պանփսիխիզմի մի ձև ենթադրող։ Գրեհեմ Փարքսը պնդում է, որ «ավանդական չինական, ճապոնական և կորեական փիլիսոփայության մեծ մասը կարող է որակվել որպես պանփսիխիստական բնույթի»[58]։

Բուդդիզմի Հուայան, Տյանտայի և Տենդայի դպրոցները բացահայտորեն Բուդդայի բնույթը վերագրում են անշունչ առարկաներին, ինչպիսիք են լոտոսի ծաղիկները և լեռները[7]։ Այս գաղափարը պաշտպանել են այնպիսի  գործիչներ, ինչպիսին է Տյանտայի պատրիարք Չհանրանը, որը խոսել է խոտերի և ծառերի Բուդդայի բնույթի մասին[58][62]։ Նույն կերպ, Սոտո Զեն վարպետ Դոգենը պնդում էր, որ «անզգա էակները մեկնաբանում են» Բուդդայի ուսմունքները և գրել է «ցանկապատերի, պատերի, սալիկների և խճաքարերի» «մտքի» (心, shin ) մասին: 9-րդ դարի Շինգոն գործիչ Կուկայը այնքան հեռու գնաց, որ պնդեց, որ բնական առարկաները, ինչպիսիք են ժայռերն ու քարերը, Բուդդայի գերագույն մարմնավորման մասն են կազմում: Ըստ Պարկսի,Բուդդայի բնույթը «արևմտյան տերմիններով» լավագույնս նկարագրվում է որպես «հոգեֆիզիկական» մի բան[58]։

Գիտական տեսություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գիտակցական ռեալիզմ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բնական և գրեթե համընդհանուր ենթադրություն է, որ աշխարհն ունի այն հատկություններն ու պատճառահետևանքային կառուցվածքները, որոնք մենք ընկալում ենք որպես այն։ Վերաձևակերպելով Այնշտայնի հայտնի դիտողությունը, մենք բնականաբար ենթադրում ենք, որ լուսինը այնտեղ է, անկախ նրանից, թե ինչ-որ մեկը նայում է դրան, թե ոչ։ Սակայն թե՛ տեսական, թե՛ էմպիրիկ դիտարկումները գնալով ավելի են ցույց տալիս, որ սա ճիշտ չէ։

Գիտակցական ռեալիզմը տեսություն է, որը առաջարկել է Դոնալդ Հոֆմանը, ով մասնագիտանում է ընկալման մեջ։ Նա գրել է բազմաթիվ հոդվածներ այս թեմայով[63], որոնք ամփոփել է իր 2019 թվականի «Դատական փաստարկը իրականության դեմ. ինչպես է էվոլյուցիան թաքցրել ճշմարտությունը մեր աչքերից» գրքում[35]։ Գիտակցական ռեալիզմը հիմնված է Հոֆմանի նախկին օգտագործողի ինտերֆեյսի տեսության վրա ։ Միասին նրանք պնդում են, որ (1) կոնսենսուսային իրականությունը և տարածաժամանակը պատրանքային են և պարզապես «տեսակին հատուկ զարգացած օգտագործողի ինտերֆեյս» են․ (2) իրականությունը կազմված է «գիտակից գործակալների» բարդ, անչափ և անժամանակ ցանցից[64]։

Համաձայնեցված տեսակետն այն է, որ ընկալումը մարդու միջավայրի վերակառուցումն է: Հոֆմանը ընկալումը դիտարկում է որպես կառուցվածք, այլ ոչ թե վերակառուցում: Նա պնդում է, որ ընկալման համակարգերը նման են տեղեկատվական ալիքներին և, հետևաբար, ենթակա են տվյալների սեղմման և վերակառուցման: Ցանկացած տվյալ տվյալների բազմության համար հնարավոր վերակառուցումների բազմությունը բավականին մեծ է: Այդ բազմությունից այն ենթաբազմությունը, որը հոմոմորֆ է բնօրինակի նկատմամբ, փոքր է և պարտադիր չէ, որ համընկնի կամ, թվացյալ, նույնիսկ հաճախ, այն ենթաբազմության հետ, որը արդյունավետ կամ ամենահեշտ օգտագործման համար է:

Օրինակ՝ դիտարկենք գրաֆիկ, օրինակ՝ շրջանաձև դիագրամը։ Շրջաձև դիագրամը հեշտ է հասկանալ և օգտագործել ոչ թե այն պատճառով, որ այն կատարելապես համասեռ է իր ներկայացրած տվյալների հետ, այլ որովհետև այդպես չէ։ Եթե, օրինակ, մարդու մարմնի քիմիական կազմի գրաֆիկը ճիշտ նման լինի մարդու մարմնի, ապա մենք չէինք կարող հասկանալ այն։ Այն կարելի է պատկերացնել միայն այն պատճառով, որ գրաֆիկը վերացարկվում է իր առարկայի կառուցվածքից։ Այլընտրանքորեն, դիտարկենք համակարգչի վրա գրաֆիկական ինտերֆեյսը։ Գրաֆիկական ինտերֆեյսների օգտակարության պատճառն այն է, որ դրանք վերացարկվում են ցածր մակարդակի հաշվողական գործընթացներից, ինչպիսիք են մեքենայական կոդը կամ միկրոսխեմայի ֆիզիկական վիճակը։ Ընդհանուր առմամբ, թվում է, թե տվյալները մեզ համար առավել օգտակար են, երբ դրանք վերացարկվում են իրենց սկզբնական կառուցվածքից և վերափաթեթավորվում են այնպես, որ ավելի հեշտ լինի հասկանալ, նույնիսկ եթե դա գալիս է ճշգրտության գնով։ Հոֆմանը առաջարկում է «ֆիթնեսը գերազանցում է ճշմարտությանը» թեորեմը[65] որպես մաթեմատիկական ապացույց, որ իրականության ընկալումները քիչ նմանություն ունեն իրականության իրական բնույթի հետ[66]։ Դրանից նա եզրակացնում է, որ մեր զգայարանները հավատարմորեն չեն ներկայացնում արտաքին աշխարհը։

Նույնիսկ եթե իրականությունը պատրանք է, Հոֆմանը գիտակցությունը ընդունում է որպես անվիճելի փաստ։ Նա գիտակցության տարրական միավորները (որոնք նա անվանում է «գիտակից գործակալներ») ներկայացնում է որպես Մարկովյան միջուկներ ։ Չնայած տեսությունը սկզբում պանփսիխիկ չէր, նա հայտնում է, որ ինքը և իր գործընկեր Չետան Պրակաշը մաթեմատիկան ավելի խնայողաբար են համարել, եթե այդպես է[67]։ Նրանք ենթադրում են, որ իրականությունը բաղկացած է այս գիտակցական գործակալներից, որոնք փոխազդում են՝ կազմելով «ավելի մեծ և ավելի բարդ» ցանցեր[35][68]։

Ջուլիո Տոնոնին առաջին անգամ ձևակերպեց Ինտեգրված տեղեկատվության տեսությունը (IIT) 2004 թ․[69], և դրանից հետո այն անցել է երկու մեծ վերանայում[70][71]։ Տոնոնին գիտակցությանը մոտենում է գիտական տեսանկյունից և դժգոհություն է հայտնել գիտակցության փիլիսոփայական տեսություններից՝ կանխատեսողական ուժիբացակայության համար։ Չնայած իր տեսության անբաժանելի մասն է կազմում, նա խուսափում է փիլիսոփայական տերմինաբանությունից, ինչպիսիք են որակը (qualia) կամ գիտակցության միասնությունը,փոխարենը ընտրելով մաթեմատիկորեն ճշգրիտ այլընտրանքներ, ինչպիսիք են էնտրոպիայի ֆունկցիան և տեղեկատվության ինտեգրումը[69] Սա Տոնոնիին թույլ է տվել ստեղծել ինտեգրված տեղեկատվության չափման գործիք, որը նա անվանում է phi (Φ)։ Նա կարծում է, որ գիտակցությունը ոչ այլ ինչ է, քան ինտեգրված տեղեկատվություն, ուստի Φ-ն չափում է գիտակցությունը[72]: Ինչպես պարզվել է, նույնիսկ հիմանական առարկաներն ու նյութերը ունեն Φ-ի ոչ զրոյական աստիճան։ Սա կնշանակի, որ գիտակցությունը համատարած է, թեև նվազագույն մակարդակով[73]:

Փիլիսոփա Հեդդա Հասել Մյորխը Ինդիանապոլիտիկան (ITH) համարում է Ռասելյան մոնիզմի նման[74], մինչդեռ այլ փիլիսոփաներ, օրինակ՝ Չալմերսը և Ջոն Սերլը, այն համարում են պանփսիխիզմի ձև[75][76]։ IIT-ը չի պնդում, որ բոլոր համակարգերը գիտակից են, ինչի արդյունքում Տոնոնին և Քոչը նշում են, որ IIT-ը ներառում է պանփսիխիզմի որոշ տարրեր, բայց ոչ բոլորը[34]։Քոչը IIT-ը անվանել է պանփսիխիզմի «գիտականորեն կատարելագործված տարբերակ»[77]։

Այլ տեսությունների հետ կապի մասին

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Գծապատկեր, որը պատկերում է միտք–մարմին խնդրի վերաբերյալ չորս դիրքորոշումներ։ Պանփսիխիզմի տարբերակները համեմատվել են ինչպես այս դիրքորոշումներից յուրաքանչյուրի հետ, այնպես էլ հակադրվել դրանց։

Քանի որ պանփսիխիզմը ընդգրկում է տեսությունների լայն շրջանակ, այն սկզբունքորեն կարող է համատեղելի լինել ռեդուկտիվ մատերիալիզմի, դուալիզմի, ֆունկցիոնալիզմի կամ այլ տեսանկյունների հետ՝ կախված տվյալ ձևակերպման մանրամասներից[8]։

Դուալիզմ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Դեյվիդ Չալմերսը և Ֆիլիպ Գոֆը պանփսիխիզմը նկարագրել են որպես մատերիալիզմի և դուալիզմի այլընտրանք[5][9]։ Չալմերսնասում է, որ պանփսիխիզմը հարգում է ինչպես դուալիզմի դեմ պատճառահետևանքային փաստարկի, այնպես էլ դուալիզմի օգտին ընկալելիության փաստարկի եզրակացությունները[9]։ Գոֆը պնդել է, որ պանփսիխիզմը խուսափում է դուալիզմի անմիասնությունից, որի դեպքում միտքն ու նյութը գոյաբանորեն առանձին են, ինչպես նաև դուալիզմի խնդիրներից, որոնք բացատրում են, թե ինչպես են միտքն ու նյութը փոխազդում[1]։Ի տարբերություն դրա, Ուվե Մեյքսները պնդում է, որ պանփսիխիզմն ունի դուալիստական ձևեր, որոնք նա հակադրում է իդեալիստական ձևերին[78]։

Էմերգենտիզմ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պանփսիխիզմը անհամատեղելի է էմերգենտիզմի հետ[8]։ Ընդհանուր առմամբ, գիտակցության տեսությունները ընկնում են մեկ կամ մյուս հովանոցի տակ. դրանք պնդում են, որ գիտակցությունը կամ առկա է իրականության հիմնարար մակարդակում (պանփսիխիզմ), կամ որ այն ի հայտ է գալիս ավելի բարձր մակարդակներում (էմերգենտիզմ)[8]։

Իդեալիզմ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գոյություն ունի անհամաձայնություն այն մասին, թե արդյոք իդեալիզմը պանփսիխիզմի մի ձև է, թե առանձին տեսակետ։ Երկու տեսակետներն էլ պնդում են, որ գոյություն ունեցող ամեն ինչ ունի որոշակի փորձառություն։ Փիլիսոփաներ Ուիլյամ Սիգերի և Շոն Ալեն-Հերմանսոնի կարծիքով՝ «իդեալիստները լռելյայնորեն պանփսիխիստներ են»[14]։ Չարլզ Հարթշորնը հակադրել է պանփսիխիզմը և իդեալիզմը՝ ասելով, որ մինչդեռ իդեալիստները մերժում էին զգայարաններով դիտարկվող աշխարհի գոյությունը կամ այն ընկալում էին որպես Աստծո մտքի գաղափարներ, պանփսիխիստները ընդունում էին աշխարհի իրականությունը, բայց այն տեսնում էին որպես մտքերից կազմված[79]։ Չալմերսը նաև հակադրում է պանփսիխիզմը իդեալիզմի (ինչպես նաև մատերիալիզմի և դուալիզմի ) հետ[80]։ Մեյքսները գրում է, որ պանփսիխիզմի ձևակերպումները կարելի է բաժանել դուալիստական և իդեալիստական տարբերակների[78]։ Նա վերջիններս բաժանում է «ատոմիստական իդեալիստական պանփսիխիզմի», որը նա վերագրում է Դեյվիդ Հյումին, և «հոլիստական իդեալիստական պանփսիխիզմի», որը նա նախընտրում է[78]։

Չեզոք մոնիզմ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Չեզոք մոնիզմը մերժում է մտքի և նյութի երկատվածությունը՝ փոխարենը որպես հիմնարար ընդունելով երրորդ էությունը, որը ո՛չ մտավոր է, ո՛չ էլ ֆիզիկական։ Երրորդ էության բնույթի վերաբերյալ առաջարկները տարբեր են եղել, որոշ տեսաբաններ նախընտրել են այն չսահմանել։ Սա հանգեցրել է չեզոք մոնիզմի բազմազան ձևակերպումների, որոնք կարող են համընկնել այլ փիլիսոփայությունների հետ։ Չեզոք մոնիզմի այն տարբերակներում, որոնցում աշխարհի հիմնարար բաղադրիչները ո՛չ մտավոր են, ո՛չ էլ ֆիզիկական, այն բավականին տարբերվում է պանփսիխիզմից։ Այն տարբերակներում, որտեղ հիմնարար բաղադրիչները և՛ մտավոր են, և՛ ֆիզիկական, չեզոք մոնիզմը կարող է հանգեցնել պանփսիխիզմի, պանպրոտոպսիխիզմի կամ երկակի ասպեկտի տեսության[81]։

«Գիտակից միտք» գրքում Դեյվիդ Չալմերսը գրում է, որ որոշ դեպքերում «Ռասելի չեզոք մոնիզմի» և նրա հատկություններային դուալիզմի միջև եղած տարբերությունները զուտ իմաստաբանական են[47]։ Ֆիլիպ Գոֆը կարծում է, որ չեզոք մոնիզմը կարող է ողջամտորեն դիտարկվել որպես պանփսիխիզմի մի ձև՝ «այնքանով, որքանով այն երկակի ասպեկտային տեսակետ է»[1]։ Չեզոք մոնիզմը, պանփսիխիզմը և երկակի ասպեկտային տեսությունը որոշ համատեքստերում խմբավորվում են միասին կամ օգտագործվում են փոխարինելիորեն[6][47][82]։

Ֆիզիկականություն և մատերիալիզմ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Չալմերսը պանփսիխիզմը անվանում է թե՛ մատերիալիզմի, թե՛ դուալիզմի այլընտրանք[9]։ Նույն կերպ՝ Գոֆը պանփսիխիզմը անվանում է թե՛ ֆիզիկալիզմի, թե՛ նյութական դուալիզմի այլընտրանք[5]։ Մյուս կողմից, Սթրոսոնը պանփսիխիզմը նկարագրում է որպես ֆիզիկալիզմի մի ձև, որը, իր կարծիքով, միակ կենսունակ ձևն է[29]։ Պանփսիխիզմը կարող է համակցվել վերականգնողական մատերիալիզմի հետ, բայց չի կարող համակցվել վերացման մատերիալիզմի հետ, քանի որ վերջինս ժխտում է համապատասխան մտավոր ատրիբուտների գոյությունը[8]։

Փաստարկներ օգտին

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գիտակցության ծանր խնդիր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բայց թե ինչ է գիտակցությունը, մենք չգիտենք, և թե ինչպես է պատահում, որ գիտակցության այնպիսի ուշագրավ վիճակ, ինչպիսին է գիտակցության վիճակը, առաջանում է նյարդային հյուսվածքի գրգռման արդյունքում, նույնքան անբացատրելի է, որքան Ջինի հայտնվելը, երբ Ալադինը պատմության մեջ քսում էր իր լամպը, կամ բնության որևէ այլ վերջնական փաստ։

Ակնհայտ է, որ մարդու ուղեղը նման է զգացողությանը[83]։ Սա նշանակում է, որ երբ աշխարհում իրերը կազմակերպվում են որոշակի ձևով, դրանք սկսում են փորձառություն ունենալ։ Հարցերը, թե ինչու և ինչպես է այս նյութական կառուցվածքը փորձառություն ունենում, և ինչու է այն ունենում այդ հատուկ փորձառությունը, այլ ոչ թե մեկ այլ փորձառություն, հայտնի են որպես գիտակցության դժվար խնդիր[6]։ Այս տերմինը վերագրվում է Չալմերսին։ Նա պնդում է, որ նույնիսկ «գիտակցության շրջակայքում գտնվող բոլոր ընկալողական և ճանաչողական գործառույթները» հաշվի առնելուց հետո «կարող է մնալ ևս մեկ անպատասխան հարց. ինչո՞ւ է այս գործառույթների կատարումը ուղեկցվում փորձառությամբ»[84]։

Չնայած Չալմերսը գիտակցության դժվար խնդրին տվել է իր ներկայիս անվանումը, նմանատիպ տեսակետներ նախկինում էլ են արտահայտվել։ Իսահակ Նյուտոնը[85], Ջոն Լոքը[86], Գոտֆրիդ Լայբնիցը[87], Ջոն Ստյուարտ Միլը[88], Թոմաս Հենրի Հաքսլին[89], Վիլհելմ Վունդտը[4], բոլորը գրել են մտքի և նյութի երրորդ դեմքի ֆունկցիոնալ նկարագրությունների և առաջին դեմքի գիտակցական փորձի թվացյալ անհամատեղելիության մասին։ Նմանապես, ասիացի փիլիսոփաներ, ինչպիսիք են Դհարմակիրտին և Գիֆենգ Զոնգմին, քննարկել են այն խնդիրը, թե ինչպես է գիտակցությունը առաջանում անգիտակից նյութից[90][91][92][93]։ Նման զգացողություններ արտահայտվել են փիլիսոփայական ուսումնասիրությունների միջոցով, ինչպիսիք են այլ մտքերի խնդիրը, սոլիպսիզմը, բացատրական բացը, փիլիսոփայական զոմբիները և Մերիի սենյակը ։ Այս խնդիրները Չալմերսին ստիպել են պանփսիխիզմը համարել դժվար խնդրի կենսունակ լուծում[9][82][94], չնայած նա որևէ մեկ տեսակետի կողմնակից չէ[82]։

Բրայան Ջոնաթան Գարեթը դժվար խնդիրը համեմատել է վիտալիզմի հետ ՝ այն այժմ արդեն հերքված վարկածի, որ կյանքն անբացատրելի է և կարող է հասկանալ միայն որոշակի կենսական ուժի առկայության դեպքում։ Նա պնդում է, որ տվյալ ժամանակի ընթացքում գիտակցությունը և դրա էվոլյուցիոն ծագումը կհասկանան այնպես, ինչպես կյանքն է հիմա հասկացվում[95]։ Դանիել Դենեթը ծանր խնդիրը անվանել է «կռահում» և պնդել է, որ գիտակցական փորձառությունը, ինչպես սովորաբար է այն հասկացվում, ընդամենը բարդ ճանաչողական իլյուզիա է[96][97]։ Պատրիսիա Չերչլենդը, ով նույնպես էլիմինատիվ մատերիալիստ է, պնդում է, որ փիլիսոփաները պետք է ավելի համբերատար լինեն․ նեյրոգիտությունը դեռ իր վաղ փուլերում է, ուստի Չալմերսի ծանր խնդիրը վաղաժամ է։ Հստակություն կգա ուղեղի մասին ավելի շատ իմանալուց, ոչ թե մետաֆիզիկական ենթադրություններից[98][99]։

Լուծումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Գիտակից միտքը» (1996) աշխատության մեջ Չալմերսը փորձում է պարզել, թե ինչու է այս դժվար խնդիրը այդքան բարդություն առաջացնում։ Նա եզրակացնում է, որ գիտակցությունը չի կարող հանգեցվել ցածր մակարդակի ֆիզիկական փաստերի, ինչպես որ ֆիզիկայի հիմնարար օրենքներն են չեն կարող հանգեցվել ցածր մակարդակի ֆիզիկական փաստերի։ Հետևաբար, գիտակցությունը պետք է ընդունվի որպես ինքնուրույն հիմնարար և ուսումնասիրվի որպես այդպիսին։ Ինչպես իրականության հիմնարար հատկությունները ամենուրեք են (նույնիսկ փոքր առարկաները զանգված ունեն), այնպես էլ գիտակցությունը կարող է լինել, չնայած նա դա համարում է բաց հարց[47]։

Մահկանացու հարցեր (1979) գրքում Թոմաս Նագելը պնդում է, որ պանփսիխիզմը բխում է չորս նախադրյալներից[1][28]՝

  • P1․ Գոյություն չունի հոգևոր հարթություն կամ անջատված հոգի. գոյություն ունեցող ամեն ինչ նյութական է:
  • P2․ Գիտակցությունը չի կարող հանգեցվել ցածր մակարդակի ֆիզիկական հատկությունների:
  • P3․ Գիտակցությունը գոյություն ունի։
  • P4․ Նյութի բարձր կարգի հատկությունները (այսինքն՝ առաջացող հատկությունները), գոնե սկզբունքորեն, կարող են հանգեցվել դրանց ցածր մակարդակի հատկությունների։

Մինչև առաջին նախադրյալի ընդունումը, գիտակցության հնարավոր բացատրությունների շրջանակը լիովին բաց է։ Յուրաքանչյուր նախադրյալ, եթե ընդունվի, նեղացնում է հնարավորությունների այդ շրջանակը։ Եթե փաստարկը հիմնավոր է, ապա վերջին նախադրյալի համաձայն՝ պանփսիխիզմը միակ մնացած հնարավորությունն է։

  • Եթե (P1)-ը ճիշտ է, ապա կամ գիտակցությունը գոյություն չունի, կամ այն գոյություն ունի ֆիզիկական աշխարհում։
  • Եթե (P2)-ը ճիշտ է, ապա կամ գիտակցությունը գոյություն չունի, կամ այն (ա) գոյություն ունի որպես նյութի առանձին հատկություն, կամ (բ) հիմնարարապես պայմանավորված է նյութով։
  • Եթե (P3)-ը ճիշտ է, ապա գիտակցությունը գոյություն ունի և կամ (ա) նյութի իր սեփական հատկությունն է, կամ (բ) կազմված է ուղեղի նյութից, բայց տրամաբանորեն չի բխում դրանից։
  • Եթե (P4)-ը ճիշտ է, ապա (բ)-ն սխալ է, և գիտակցությունը պետք է լինի նյութի իր սեփական եզակի հատկությունը։

Հետևաբար, եթե բոլոր չորս նախադրյալներն էլ ճշմարիտ են, գիտակցությունը նյութի իր յուրահատուկ հատկությունն է, և պանսսիխիզմը ճշմարիտ է[4][28]։

Միտք–մարմին խնդիր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Դուալիզմը խնդիրը դարձնում է անլուծելի, իսկ մատերիալիզմը ժխտում է ուսումնասիրության ենթակա որևէ երևույթի, և, հետևաբար, ցանկացած խնդրի գոյությունը։

2015 թվականին Չալմերսը առաջարկեց միտք-մարմին խնդրի հնարավոր լուծում ՝ թեզիսի, հակադրության և սինթեզի բանավեճային ձևաչափի միջոցով[9]։ Նման փաստարկների նպատակն է վիճաբանության կողմերի (թեզը և հակադրությունը) համար փաստարկելը, դրանց թերություններն ու առավելությունները կշռադատելը, ապա դրանք հաշտեցնելը (սինթեզ): Չալմերսի թեզը, հակադրությունը և սինթեզը հետևյալն են.

  1. Թեզ՝ մատերիալիզմը ճշմարիտ է. ամեն ինչ հիմնարարապես ֆիզիկական է։
  2. Հակադրություն՝ դուալիզմը ճշմարիտ է. ամեն ինչ հիմնարար առումով ֆիզիկական չէ։
  3. Սինթեզ. պանփսիխիզմը ճշմարիտ է։

(1) Չալմերսի փաստարկի կենտրոնական կետը ֆիզիկական աշխարհի պատճառահետևանքային փակումն է ։ Նյուտոնի շարժման օրենքը հակիրճ բացատրում է այս երևույթը. յուրաքանչյուր գործողության համար կա հավասար և հակառակ արձագանք ։ Պատճառն ու հետևանքը սիմետրիկ գործընթաց են։ Գիտակցությունը տեղ չունի ֆիզիկական աշխարհի վրա որևէ պատճառահետևանքային ուժ գործադրելու, եթե այն ինքնին ֆիզիկական չէ։

(2) Մի կողմից, եթե գիտակցությունը անջատ է ֆիզիկական աշխարհից, ապա այն տեղ չունի որևէ պատճառահետևանքային ուժ գործադրելու աշխարհի վրա (իրավիճակ, որը փիլիսոփաները անվանում են էպիֆենոմենալիզմ ): Եթե գիտակցությունը պատճառահետևանքային դեր չի խաղում, ապա անհասկանալի է, թե ինչպես է Չալմերսը կարողացել գրել այս հոդվածը: Մյուս կողմից, գիտակցությունը չի կարող հանգեցվել ուղեղի ֆիզիկական գործընթացներին:

(3) Պանփսիխիզմն ունի մատերիալիզմի բոլոր առավելությունները, քանի որ այն կարող է նշանակել, որ գիտակցությունը ֆիզիկական է, միաժամանակ խուսափելով էպիֆենոմենալիզմի ճիրաններից: Որոշակի փաստարկներից հետո Չալմերսը այն ավելի է նեղացնում մինչև Ռասելյան մոնիզմ՝ եզրակացնելով, որ մտքերը, գործողությունները, մտադրությունները և հույզերը կարող են լինել պարզապես նեյրոհաղորդիչների, նեյրոնների և գլիալ բջիջների հատկությունները[9]։

Հիմնական խնդիր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ֆիզիկան մաթեմատիկական է ոչ թե այն պատճառով, որ մենք շատ բան գիտենք ֆիզիկական աշխարհի մասին, այլ որովհետև մենք շատ քիչ գիտենք. մենք կարող ենք բացահայտել միայն դրա մաթեմատիկական հատկությունները։ Մնացածի համար մեր գիտելիքները բացասական են։

Միայն գիտակցության խնդիրը լուծելու փոխարեն, Ռասելը փորձեց լուծել նաև նյութի խնդիրը, որը, հավանաբար, անվերջ ռեգրեսիայի խնդրի մի ձև է։

(1) Շատ գիտությունների նման, ֆիզիկան աշխարհը նկարագրում է մաթեմատիկայի միջոցով։ Ի տարբերություն այլ գիտությունների, ֆիզիկան չի կարող նկարագրել այն, ինչ Շոպենհաուերը անվանել է մաթեմատիկայի «հիմնավորող օբյեկտ»[100]։ Տնտեսագիտությունը հիմնված է ռեսուրսների բաշխման վրա, իսկ բնակչության դինամիկան՝ այդ բնակչության մեջ անհատների վրա։ Սակայն ֆիզիկան հիմնող օբյեկտները կարող են նկարագրվել միայն մաթեմատիկայի միջոցով[101]։ Ռասելի խոսքերով՝ ֆիզիկան նկարագրում է «որոշակի հավասարումներ, որոնք տալիս են դրանց փոփոխությունների վերացական հատկություններ»։ Երբ խոսքը վերաբերում է նկարագրելուն, թե «ինչն է փոխվում, և ինչից է այն փոխվում՝ դեպի, այս հարցում ֆիզիկան լռում է»[49]։ Այլ կերպ ասած՝ ֆիզիկան նկարագրում է նյութի արտաքինհատկությունները, բայց ոչ թե դրանք հիմնող ներքին հատկությունները[102]։

(2) Ռասելը պնդում էր, որ ֆիզիկան մաթեմատիկական է, քանի որ «մենք կարող ենք հայտնաբերել միայն մաթեմատիկական հատկություններ»։ Սա ճիշտ է գրեթե ըստ սահմանման. եթե միայն արտաքին հատկություններն են արտաքինից դիտարկելի, ապա դրանք կլինեն միակ հայտնաբերվածները[49]։ Սա Ալֆրեդ Նորթ Ուայթհեդին հանգեցրեց այն եզրակացության, որ ներքին հատկությունները «ներքին առումով անհայտ են»[4]։

(3) Գիտակցությունը շատ նմանություններ ունի ֆիզիկայի այս ներքին հատկությունների հետ։ Այն նույնպես չի կարող ուղղակիորեն դիտարկվել արտաքին տեսանկյունից։ Եվ այն նույնպես, կարծես, հիմնավորում է բազմաթիվ դիտարկելի արտաքին հատկություններ. ենթադրաբար, երաժշտությունը հաճելի է այն լսելու փորձի շնորհիվ, իսկ քրոնիկ ցավը խուսափվում է ցավի փորձի շնորհիվ և այլն։ Ռասելը եզրակացրեց, որ գիտակցությունը պետք է կապված լինի նյութի այս արտաքին հատկությունների հետ։ Նա այս ներքին հատկությունները անվանեց էական հատկություններ ։ Ինչպես արտաքին ֆիզիկական հատկությունները կարող են կառուցվածքներ ստեղծել, այնպես էլ դրանց համապատասխան և նույնական էական հատկությունները կարող են ստեղծվել։ Գիտակցական միտքը, պնդում էր Ռասելը, այդպիսի կառուցվածքներից մեկն է[49]։

Այս դատողության գիծն օգտագործող պանփսիխիզմի կողմնակիցների թվում են Չալմերսը, Աննակա Հարիսը[103] և Գեյլեն Սթրոուսոնին։ Չալմերսը պնդել է, որ ֆիզիկայի արտաքին հատկությունները պետք է ունենան համապատասխան ներքին հատկություններ. հակառակ դեպքում տիեզերքը կլիներ «հսկայական պատճառահետևանքային հոսք», որը ոչինչ չէր կարող «կապել պատճառահետևանքային կապի» հետ, ինչը նա համարում է տրամաբանական անհնարինություն։ Նա գիտակցությունը տեսնում է որպես այդ դերի խոստումնալից թեկնածու[47]։ Գեյլեն Սթրոուսոնը Ռասելի պանփսիխիզմը անվանում է «իրական ֆիզիկալիզմ»։ Նա պնդում է, որ «փորձառականը, որը հատկապես դիտարկվում է որպես այդպիսին», նշանակում է, որ ինչ-որ բան ֆիզիկական է։ Ինչպես զանգվածը էներգիա է, այնպես էլ Սթրոուսոնը կարծում է, որ գիտակցությունը «պարզապես» նյութ է[104]։

Մաքս Թեգմարկը, տեսական ֆիզիկոսը և մաթեմատիկական տիեզերքի վարկածի ստեղծողը, համաձայն չէ այս եզրակացությունների հետ։ Նրա կարծիքով, տիեզերքը ոչ միայն նկարագրելի է մաթեմատիկայով, այլև մաթեմատիկա է . ֆիզիկան տնտեսագիտության կամ բնակչության դինամիկայի հետ համեմատելը հակասականություն է։ Մինչ բնակչության դինամիկան կարող է հիմնված լինել անհատների վրա, այդ մարդիկ հիմնված են «զուտ մաթեմատիկական օբյեկտների» վրա, ինչպիսիք են էներգիան և լիցքը։ Տիեզերքը, հիմնարար իմաստով, կազմված է ոչնչից[101]։

Քվանտային մեխանիկա

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2018 թվականի հարցազրույցում Չալմերսը քվանտային մեխանիկան անվանել է «մագնիս նրանց համար, ովքեր ցանկանում են տեղ գտնել մտքի խենթ հատկությունների համար», բայց ոչ ամբողջովին առանց հիմքի[105]։ Դիտման (և ընդլայնմամբ, գիտակցության) և հարությունային ֆունկցիայի փլուզումի միջև հարաբերությունը հայտնի է որպես չափման խնդիր։ Կարծես ատոմները, ֆոտոնները և այլն գտնվում են քվանտային սուպերպոզիցիաում (այսինքն՝ միաժամանակ շատ հակասական վիճակներում կամ վայրերում), մինչև որոշակի ձևով չափվեն։ Այս գործընթացը հայտնի է որպես հարությունային ֆունկցիայի փլուզում։ Կոպենհագենի քվանտային մեխանիկայի մեկնաբանության համաձայն, որը մեկնաբանություններից ամենահինն է և ամենաշատը դասավանդվողը[106][107], հենց դիտման ակտն է փլուզում ֆունկցիան։Էրվին Շրյոդինգերը հայտնի կերպով ձևակերպել է Կոպենհագենի մեկնաբանության անսովոր հետևանքները մտային փորձի մեջ, որն այժմ հայտնի է որպես Շրյոդինգերի կատու : Նա պատկերացնում է մի տուփ, որը պարունակում է կատու, թույնով լի սրվակ, ռադիոակտիվ նյութ և Գեյգերի հաշվիչ : Սարքավորումը կարգավորված է այնպես, որ երբ Գեյգերի հաշվիչը հայտնաբերի ռադիոակտիվ քայքայում, սրվակը կփշրվի՝ թունավորելով կատուին։ Եթե և մինչև Գեյգերի հաշվիչը չհայտնաբերի մեկ ատոմի ռադիոակտիվ քայքայումը, կատուն կպահպանվի։ Գեյգերի հաշվիչի կողմից հայտնաբերված ռադիոակտիվ քայքայումը քվանտային իրադարձություն է. յուրաքանչյուր քայքայում համապատասխանում է ռադիոակտիվ նյութի մեկ ատոմի քվանտային վիճակի անցմանը։ Շրյոդինգերի ալիքային հավասարման համաձայն, մինչև դրանք չդիտարկվեն, քվանտային մասնիկները, ներառյալ ռադիոակտիվ նյութի ատոմները, գտնվում են քվանտային վիճակի վերադրման մեջ. ռադիոակտիվ նյութի յուրաքանչյուր չչափված ատոմ գտնվում է քայքայված և չքայքայված քվանտային վերադրման մեջ։ Սա նշանակում է, որ մինչ տուփը մնում է փակ, և դրա պարունակությունը չի դիտարկվում, Գեյգերի հաշվիչը նույնպես գտնվում է հայտնաբերված քայքայման և չհայտնաբերված քայքայման վիճակների վերադրման մեջ. սրվակը գտնվում է և՛ փշրված, և՛ չփշրված վերադրման մեջ, իսկ կատուն՝ մեռած և կենդանի վերադրման մեջ։ Սակայն, երբ տուփը բացվում է, դիտորդը գտնում է կատու, որը կամ մեռած է, կամ կենդանի. վիճակների վերադրում չկա։ Քանի որ կատուն այլևս վիճակների վերադրման մեջ չէ, ապա ռադիոակտիվ ատոմը (ոչ սրվակը, ոչ էլ Գեյգերի հաշվիչը) այլևս չի գործում։ Հետևաբար, Շրյոդինգերի ալիքային ֆունկցիան այլևս չի գործում, և ատոմը նկարագրող ալիքային ֆունկցիան՝ և դրա վիճակների վերադրումը, ասում են, որ «փլուզվել է». ատոմն այժմ ունի միայն մեկ վիճակ, որը համապատասխանում է կատուի դիտարկվող վիճակին։ Սակայն մինչև դիտորդը չբացի տուփը և դրանով չհանգեցնի ալիքային ֆունկցիայի փլուզմանը, կատուն և՛ մեռած է, և՛ կենդանի։ Սա հարցեր է առաջացրել այն մասին, թե, ինչպես Ջոն Ս. Բելն է ասում, «որտեղ է սկսվում և ավարտվում դիտորդը»[108]։

Չափման խնդիրը մեծ մասամբ բնութագրվել է որպես դասական ֆիզիկայի և քվանտային մեխանիկայի բախում: Բոմը պնդում էր, որ դա, ավելի շուտ, դասական ֆիզիկայի, քվանտային մեխանիկայի և ֆենոմենոլոգիայի բախում է . նկարագրության բոլոր երեք մակարդակները, կարծես, դժվար է հաշտեցնել, կամ նույնիսկ հակասական[24] Չալմերսը, չնշելով հատուկ քվանտային մեխանիկայի մասին, գրել է, որ եթե երբևէ հայտնաբերվի բոլորի տեսություն, այն կլինի «հոգեբանական-ֆիզիկական օրենքների» հավաքածու, ոչ միայն ֆիզիկական օրենքների[47]։ Չալմերսին ոգեշնչելով՝ Բոմը և Պիլկանենը հենց դա էլ ձեռնարկեցին իրենց պանպրոտոպսիխիզմում: Չալմերսը, որը քննադատում է Կոպենհագենի մեկնաբանությունը և գիտակցության քվանտային տեսությունների մեծ մասը, սա անվանել է «Գաղտնիքի նվազագույնի հասցնելու օրենք»[84]։

Շրոդինգերի կատուն միաժամանակ մահացած և կենդանի քվանտային սուպերպոզիցիայում
Կոպենհագենի քվանտային մեխանիկայի մեկնաբանության համաձայն, Շրոդինգերի կատուն մահացած և կենդանի է մինչև դիտարկում կամ չափում.

Քվանտային մեխանիկայի բազմաշխարհային մեկնաբանությունը դիտարկումը չի ընդունում որպես ալիքային ֆունկցիայի փլուզման կենտրոնական գործոն, քանի որ այն հերքում է, որ փլուզումը տեղի է ունենում: Բազմաշխարհային մեկնաբանության համաձայն, ինչպես կատուն և՛ մեռած է, և՛ կենդանի, դիտորդը տեսնում է և՛ մեռած, և՛ կենդանի կատու: Չնայած դիտարկումը այս դեպքում կենտրոնական դեր չի խաղում, դիտարկման վերաբերյալ հարցերը դեռևս արդիական են քննարկման համար: Ռոջեր Փենռոուզի խոսքերով՝

Ես չեմ հասկանում, թե ինչու գիտակից էակը պետք է տեղյակ լինի գծային վերադրման մեջ առկա այլընտրանքներից միայն «մեկի» մասին։ Ի՞նչն է գիտակցության մեջ, որ ասում է, որ գիտակցությունը չպետք է «գիտակցի» մեռած և կենդանի կատվի այդ գայթակղիչ գծային համադրությանը։ Ինձ թվում է, որ գիտակցության տեսությունը անհրաժեշտ կլինի, որպեսզի բազմության աշխարհայացքը համապատասխանեցվի իրականում դիտարկվողի հետ։

Չալմերսը կարծում է, որ «Գիտակից միտքը»(1996) գրքում ուրվագծված պանփսիխիզմի նախնական տարբերակը հենց դա է անում: Հակված լինելով բազմաթիվ աշխարհների մեկնաբանությանը՝ իր մաթեմատիկական խնայողության պատճառով, նա կարծում է, որ պանփսիխիզմի հատկությունների դուալիզմի իր տարբերակը կարող է լինել այն տեսությունը, որը Պենրոուզը փնտրում է: Չալմերսը կարծում է, որ տեղեկատվությունը կարևոր դեր կխաղա գիտակցության ցանկացած տեսության մեջ, քանի որ միտքն ու ուղեղն ունեն համապատասխան տեղեկատվական կառուցվածքներ: Նա ֆիզիկայի հաշվողական բնույթը համարում է տեղեկատվության կենտրոնական դերի լրացուցիչ ապացույց և ենթադրում է, որ ֆիզիկապես իրականացվողտեղեկատվությունը միաժամանակ ֆենոմենալ կերպով իրականացվում է . բնության մեջ և՛ օրինաչափությունները, և՛ գիտակցական փորձը տեղեկատվության հիմքում ընկած բնույթի արտահայտություններ են: Տեսությունը ենթադրում է պանփսիխիզմ և նաև լուծում է Փենռոուզի առաջադրած խնդիրը: Չալմերսի ձևակերպմամբ՝ ցանկացած տրված դիրքում տեղեկատվությունը ֆենոմենալ կերպով իրականացվում է, մինչդեռ վերադրման տեղեկատվական վիճակը որպես ամբողջություն՝ ոչ[94]։

Քվանտային մեխանիկայի պանփսիխիստական մեկնաբանություններն առաջ են քաշել այնպիսի փիլիսոփաներ, ինչպիսիք են Ուայթհեդը[4], Շան Գաոը[109], Մայքլ Լոքվուդ[4], և Հոֆմանը, ով ճանաչողական գիտնական է[110]։ Պրոտոպանփսիխիստական մեկնաբանություններ են առաջադրել Բոեմն ու Պիլքկանենը[24]։

Թեգմարկը պաշտոնապես հաշվարկել է նեյրոնների "դեկոհերենցիայի մակարդակները", և պարզել է, որ ուղեղը «դասական համակարգ է, ոչ թե քվանտային» և որ քվանտային մեխանիկան «կոնսցիոսնիսի հետ ոչ մի հիմնարար կապ չունի»[111]։ Հագանը և այլք քննադատում են Թեգմարկի գնահատումը և ներկայացնում են վերանայված հաշվարկ, որը տալիս է դեկոհերենցիայի մակարդակների շրջանակ, որը ֆիզիոլոգիական տեսանկյունից կարևոր է[112]։

2007 թվականին Սթիվեն Փինքերը քննադատել է գիտակցության բացատրությունները, որոնք կիրառվում են քվանտային ֆիզիկայի միջոցով, ասելով․ «իմ ընկալմամբ, սա նշանակում է, որ քվանտային մեխանիկան իսկապես տարօրինակ է, և գիտակցությունը նույնպես տարօրինակ է, ուրեմն, գուցե, քվանտային մեխանիկան կարող է բացատրել գիտակցությունը»․ տեսակետ, որը կրկնում է ֆիզիկոս Սթիվեն Հոքինգը[113][114]։ 2017 թվականին Փենռոուզը մերժեց այս բնութագրումները, նշելով, որ տարաձայնությունները վերաբերում են քվանտային մեխանիկայի բնույթին[114]։

Դեմ բերվող փաստարկներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տեսական խնդիրներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պանփսիխիզմի քննադատություններից մեկը այն է, որ այն չի կարող փորձարարականորեն ստուգվել[9]։ Այս քննադատության հետևանքն այն է, որ պանփսիխիզմը չունի կանխատեսողական ուժ։ Տոնոնին և Կոխը գրում են․ «Բացի պնդելուց, որ նյութն ու գիտակցությունը մեկ բան են, [պանփսիխիզմը] քիչ կառուցողական բան ունի ասելու և չի առաջարկում որևէ դրական օրենք, որը կբացատրի, թե ինչպես է միտքը կազմակերպված և գործում»[34]։

Ջոն Սերլը պնդել է, որ պանփսիխիզմի անհերքելիությունն ավելի խորն է, քան սովորական անհերքելիությունը. այն անհերքելի է, քանի որ «այն չի հասնում կեղծ լինելու մակարդակին։ Այն խիստ իմաստով անիմաստ է, քանի որ պնդմանը որևէ հստակ պատկերացում չի տրվել»[75]։ Համապատասխանության և հստակեցման անհրաժեշտությունը ընդունում է Դեյվիդ Սկրբինան, պանփսիխիզմի կողմնակից[19]:15։

Պանփսիխիզմի շատ կողմնակիցներ իրենց փաստարկները հիմնավորում են ոչ թե փորձարարական աջակցությամբ, այլ պանփսիխիզմի տեսական արժանիքներով։ Չալմերսը ասում է, որ թեև տեսության համար ուղղակի ապացույց չկա, բայց նաև ուղղակի ապացույց չկա դրա դեմ, և որ «կան անուղղակի պատճառներ՝ լայն տեսական բնույթի, այս տեսակետը լրջորեն ընդունելու համար»[9]։ Չնայած Տոնոնիի և Կոխի քննադատությանը պանփսիխիզմի հանդեպ, նրանք նշում են, որ այն գիտակցությունը ներառում է ֆիզիկական աշխարհում այնպես, որ «գեղագիտականորեն միասնական» է[34]։

Առնչվող քննադատություններից մեկը այն է, ինչը շատերին թվում է տեսության տարօրինակ բնույթը[9]։ Գոֆը մերժում է այս առարկությունը[1], չնայած նա ընդունում է, որ պանփսիխիզմը հակասական է, նա պնդում է, որ Այնշտայնի և Դարվինի տեսությունները նույնպես հակասական են։ «Ի վերջո,- գրում է նա,- դուք պետք է դատեք տեսակետը ոչ թե դրա մշակութային ասոցիացիաներով, այլ դրա բացատրական ուժով»[30]։

Հոգեկան պատճառահետևանքային կապի խնդիրը

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Փիլիսոփաները, ինչպիսին է Չալմերսը, պնդում են, որ գիտակցության տեսությունները պետք է կարողանան պատկերացում տալ ուղեղի և մտքի մասին՝ խուսափելու համար մտավոր պատճառահետևանքային կապի խնդրից[9][115]։ Եթե նրանք չկարողանան դա անել, տեսությունը կենթարկվի էպիֆենոմենալիզմին[115], մի տեսակետ, որը հաճախ քննադատվում է որպես անհավանական կամ նույնիսկ ինքն իրեն հակասող[94][116][117]։ Պանփսիխիզմի կողմնակիցները (հատկապես նրանք, ովքեր ունեն չեզոք մոնիստական հակումներ) հույս ունեն շրջանցել այս խնդիրը՝ այն մերժելով որպես կեղծ երկատվածություն . միտքն ու նյութը նույն մետաղադրամի երկու կողմերն են, իսկ մտավոր պատճառահետևանքային կապը պարզապես մտքի ներքին հատկությունների արտաքին նկարագրությունն է[118]։ Ռոբերտ Հաուելը պնդել է, որ բոլոր պատճառահետևանքային ֆունկցիաները, միևնույն է, հաշվառվում են դիսպոզիցիոնալ կերպով (այսինքն՝ գիտության կողմից նկարագրված վարքագծերի տեսանկյունից), ինչի հետևանքով ֆենոմենալությունը մնում է պատճառահետևանքային առումով անգործուն[119]։ Նա եզրակացնում է․ «Սա մեզ կրկին թողնում է էպիֆենոմենալ կվալիաների հետ, պարզապես շատ անսպասելի վայրում»[119]։ Նեյտրալ մոնիստները մերժում են միտք-մարմին փոխազդեցության նման երկատված տեսակետները[48][118]։

Համադրության խնդիր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Համադրության խնդիրը (որը կապված է կապակցման խնդրի հետ) կարող է վերագրվել Ուիլյամ Ջեյմսին,[11], սակայն այն իր ներկայիս անունը ստացել է Ուիլյամ Սիգերի կողմից 1995 թվականին[11][120]։ Խնդիրը առաջանում է գիտակցության թվացյալ անվերադրելի բնույթի և դրա համատարածության միջև առկա լարվածությունից։ Եթե գիտակցությունը համատարած է, ապա պանփսիխիզմում յուրաքանչյուր ատոմ (կամ յուրաքանչյուր բիթ, կախված պանփսիխիզմի տարբերակից) ունի դրա նվազագույն մակարդակը։ Այդ դեպքում, ինչպես ձևակերպում է Քիթ Ֆրենկիշը, այս «փոքրիկ գիտակցությունները» ինչպես են «համադրվում»՝ ստեղծելու ավելի մեծ գիտակցական փորձառություններ, օրինակ՝ «ցավի սրունքը», որը նա զգում է իր ծնկում[121]։ Այս առարկությունը զգալի ուշադրություն է գրավել[1][11][121], և շատերը փորձել են պատասխանել դրան[103][122]։ Առաջարկված պատասխաններից ոչ մեկը լայն ընդունում չի ստացել[11]։

Այս խնդրին առնչվող հասկացությունները ներառում են դասական սորիտես պարադոքսը (կուտակումներ և օրգանական ամբողջություններ), մերիոլոգիան (մասերի և ամբողջությունների փիլիսոփայական ուսումնասիրությունը), Գեշտալտ հոգեբանությունը և Լայբնիցի «vinculum substantiale» հասկացությունը։

Նշումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 1,12 1,13 1,14 Goff, Philip; Seager, William; Allen-Hermanson, Sean (2017). «Panpsychism». In Zalta, Edward N. (ed.). Stanford Encyclopedia of Philosophy. Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 15-ին.
  2. ↑ 2,0 2,1 Bruntrup, Godehard; Jaskolla, Ludwig (2017). Panpsychism: Contemporary Perspectives. New York, NY: Oxford University Press. էջ 365. ISBN 978-0-19-935994-3.
  3. ↑ 3,0 3,1 Koch, Christof (2014 թ․ հունվարի 1). «Is Consciousness Universal?». Scientific American. doi:10.1038/scientificamericanmind0114-26. Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 13-ին.
  4. ↑ 4,00 4,01 4,02 4,03 4,04 4,05 4,06 4,07 4,08 4,09 4,10 4,11 4,12 4,13 4,14 4,15 Seager, William; Allen-Hermanson, Sean (2001 թ․ մայիսի 23). «Panpsychism» (անգլերեն).
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 Goff, Philip (2017). «The Case for Panpsychism». Philosophy Now. Վերցված է 2018 թ․ հոկտեմբերի 3-ին.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 Weisberg, Josh. «The Hard Problem of Consciousness». Internet Encyclopedia of Philosophy. ISSN 2161-0002. Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 11-ին.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 Clarke, D. S. (2004). Panpsychism: Past and Recent Selected Readings. State University of New York Press.
  8. ↑ 8,00 8,01 8,02 8,03 8,04 8,05 8,06 8,07 8,08 8,09 8,10 8,11 8,12 8,13 8,14 8,15 8,16 Skrbina, David. «Panpsychism». Internet Encyclopedia of Philosophy. ISSN 2161-0002. Վերցված է 2019 թ․ մայիսի 1-ին.
  9. ↑ 9,00 9,01 9,02 9,03 9,04 9,05 9,06 9,07 9,08 9,09 9,10 9,11 9,12 9,13 Chalmers, David (2015). [http://consc.net/papers/panpsychism. pdf «Պանփսիխիզմ և Պանպրոտոփսիխիզմ»]. In Alter, Torin; Nagasawa, Yugin (eds.). Գիտակցությունը ֆիզիկական աշխարհում․ Ռասելիական մոնիզմի տեսանկյուններ. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-992735-7. Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 15-ին. {{cite book}}: Check |chapter-url= value (օգնություն); line feed character in |chapter-url= at position 37 (օգնություն)
  10. ↑ Clarke, David S. (2012). Panpsychism and the Religious Attitude (անգլերեն). Albany, NY: State University of New York Press. էջ 1. ISBN 978-0-7914-5685-9.
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 11,4 11,5 Chalmers, David (2017). «The Combination Problem for Panpsychism» (PDF). In Brüntrup, Godehard; Jaskolla, Ludwig (eds.). Panpsychism: Contemporary Perspectives. New York: Oxford University Press. էջեր 179–214. Վերցված է 2019 թ․ ապրիլի 28-ին.
  12. ↑ Aristotle. De Anima 411a7–8.
  13. ↑ Plato, Timaeus, 29/30; 4-րդ դար BCE
  14. ↑ 14,0 14,1 Berkeley, George (1948–57, Nelson) Robinson, H. (ed.) (1996). "Principles of Human Knowledge and Three Dialogues", pp. ix–x & passim. Oxford University Press, Oxford. 0192835491.
  15. ↑ «Panpsychism» . Encyclopædia Britannica (անգլերեն). Vol. 20 (11th ed.). 1911. էջ 681.
  16. ↑ Ford, Marcus P. (1981). William James: Panpsychist and Metaphysical Realist. Transactions of the Charles S. Peirce Society, Vol. 17, No. 2. pp. 158–170.
  17. ↑ Rogers, Arthur Kenyon. (1922). English and American Philosophy Since 1800: A Critical Survey. New York: Macmillan. p. 326
  18. ↑ Robinson, Daniel Sommer. (1932). An Introduction to Living Philosophy. New York, Thomas Y. Crowell Company. p. 200
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 19,3 Skrbina, David. (2005). Panpsychism in the West. MIT Press. 0-262-19522-4.
  20. ↑ Carus, Paul. (1893). "Panpsychism and Panbiotism". The Monist. Vol. 3, No. 2. pp. 234–257. JSTOR 27897062
  21. ↑ Calvert, Ernest Reid. (1942). The Panpsychism of James Ward and Charles A. Strong. Boston University.
  22. ↑ Blamauer, Michael. (2011). The Mental as Fundamental: New Perspectives on Panpsychism. Ontos. p. 35. 978-3-86838-114-6
  23. ↑ Bohm, David (1990). «A new theory of the relationship of mind and matter». Philosophical Psychology. 3 (2): 271–286. doi:10.1080/09515089008573004.
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 Pylkkänen, Paavo T. I. (2006). Mind, Matter and the Implicate Order (PDF). Berlin: Springer. էջ 38. ISBN 9783540480587. S2CID 34480497. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2019 թ․ նոյեմբերի 4-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունիսի 1-ին.
  25. ↑ Auxier, Randall; Herstein, Gary (2017). The Quantum of Explanation: Whitehead's Radical Empiricism. Routledge. էջեր 39–49, 66–81. ISBN 978-1138700161.
  26. ↑ Nagel, Thomas (1979), "Panpsychism", in Nagel, Thomas (1979). Mortal questions. London: Canto. էջեր 181–195.
  27. ↑ Coleman, Sam (2018). «The Evolution of Nagel's Panpsychism» (PDF). Klesis. 41. Վերցված է 2019 թ․ սեպտեմբերի 19-ին.
  28. ↑ 28,0 28,1 28,2 Nagel, Thomas (1979). Մահկանացու հարցեր. Cambridge University Press.
  29. ↑ 29,0 29,1 Strawson, Galen (2006). "Realistic Monism: Why Physicalism Entails Panpsychism". Journal of Consciousness Studies. Volume 13, No 10–11, Exeter, Imprint Academic pp. 3–31.
  30. ↑ 30,0 30,1 Cook, Gareth (2020 թ․ հունվարի 14). «Does Consciousness Pervade the Universe? – Philosopher Philip Goff answers questions about 'panpsychism'». Scientific American. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 14-ին.
  31. ↑ Seager, William (2006). «The Intrinsic Nature Argument for Panpsychism» (PDF). Journal of Consciousness Studies. 13 (10–11): 129–145. Վերցված է 2019 թ․ փետրվարի 7-ին.
  32. ↑ Papineau, David. «The Problem of Consciousness» (PDF). In Kriegel, Uriah (ed.). Oxford Handbook of the Philosophy of Consciousness. Oxford University Press. Վերցված է 2019 թ․ սեպտեմբերի 24-ին.
  33. ↑ «Episode 25, Philip Goff and David Papineau Debate: 'Can Science Explain Consciousness?' (Part II)» (Podcast). The Panpsycast Philosophy Podcast. 2017 թ․ սեպտեմբերի 3. Event occurs at 00:27:17. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ սեպտեմբերի 25-ին. Վերցված է 2019 թ․ սեպտեմբերի 25-ին. «Ոչ, պատահեց, ես կարծում եմ, որ սա խենթ բան չէ։ Ես բավականին համակրանքով եմ վերաբերվում պանψυχիզմին։ Բայց ոչ այն պատճառներով, որոնք դուք [Philip Goff] տալիս եք։»
  34. ↑ 34,0 34,1 34,2 34,3 Tononi, Giulio; Koch, Christof (2015 թ․ մարտ). «Consciousness: here, there and everywhere?». Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences. 370 (1668): 20140167. doi:10.1098/rstb.2014.0167. PMC 4387509. PMID 25823865.
  35. ↑ 35,0 35,1 35,2 CircleSoft. «The Case Against Reality». The Book Room at Byron (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ օգոստոսի 10-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 1-ին.
  36. ↑ Kirkus Reviews. «Conscious: A Brief Guide to the Fundamental Mystery of the Mind». Kirkus Reviews. Վերցված է 2019 թ․ սեպտեմբերի 19-ին.
  37. ↑ Epstein, Dmitry (2019 թ․ օգոստոսի 23). «Annaka Harris's 'Conscious' and the Trap of Dualism». Areo Magazine. Վերցված է 2019 թ․ սեպտեմբերի 19-ին.
  38. ↑ Brown, R.S. (2020). Groundwork for a Transpersonal Psychoanalysis: Spirituality, Relationship, and Participation. Abingdon, UK; New York: Routledge.
  39. ↑ Lucas, Rebecca Garcia (2005). «For Love of Matter: A Contemporary Panpsychism by Freya Mathews». Environmental Values. 14 (4): 523–524. doi:10.1177/096327190501400410.
  40. ↑ Iovino, Serenella; Oppermann, Serpil (2014). Material Ecocriticism. Bloomington, Indiana: Indiana University Press. էջ 285. ISBN 978-0-253-01395-8.
  41. ↑ Steffes, David M. (2007). «Panpsychic Organicism: Sewall Wright's Philosophy for Understanding Complex Genetic Systems». Journal of the History of Biology. 40 (2): 327–361. doi:10.1007/s10739-006-9105-5. PMID 18175605. S2CID 3255830.
  42. ↑ Nagasawa, Yujin; Wager, Khai (2016 թ․ դեկտեմբերի 29), «Panpsychism and Priority Cosmopsychism», Panpsychism (ամերիկյան անգլերեն), Oxford University Press, էջեր 113–129, doi:10.1093/acprof:oso/9780199359943.003.0005, ISBN 9780199359943.
  43. ↑ Goff, Philip (2017 թ․ օգոստոսի 24). «Consciousness and Fundamental Reality». Oxford Scholarship Online (ամերիկյան անգլերեն). 1. doi:10.1093/oso/9780190677015.001.0001. ISBN 9780190677015.
  44. ↑ Տես, օրինակ՝ իր Whitehead's Pancreativism. The Basics (Նախաբան՝ Nicholas Rescher, Frankfurt / Paris, Ontos Verlag, 2006)
  45. ↑ Frith, Chris (2012). «The Unity of Consciousness: Binding, Integration, and Dissociation». academic.oup.com. doi:10.1093/acprof:oso/9780198508571.001.0001. ISBN 978-0-19-850857-1.
  46. ↑ Chalmers, David (2013). «Panpsychism and Panprotopsychism» (PDF). consc.net.
  47. ↑ 47,0 47,1 47,2 47,3 47,4 47,5 47,6 47,7 David Chalmers (1996) The Conscious Mind: In Search of a Fundamental Theory, pp. 153–156. Oxford University Press, New York, 0-19-511789-1.
  48. ↑ 48,0 48,1 Irvine, Andrew David (2020), «Բերտրան Ռասել», in Zalta, Edward N. (ed.), The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Summer 2020 ed.), Metaphysics Research Lab, Stanford University, Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 31-ին.
  49. ↑ 49,0 49,1 49,2 49,3 Alter, Torin; Pereboom, Derk (2019), «Russellian Monism», in Zalta, Edward N. (ed.), The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Fall 2019 ed.), Metaphysics Research Lab, Stanford University, Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 31-ին.
  50. ↑ «Vedanta, Advaita | Internet Encyclopedia of Philosophy» (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 1-ին.
  51. ↑ Vaidya, Anand; Bilimoria, Purushottama (2015). «Advaita Vedanta and the Mind Extension Hypothesis: Panpsychism and Perception». Journal of Consciousness Studies. 22 (7–8): 201–225.
  52. ↑ Lorber, Jakob (1847 թ․ հունվարի 30). «Earth and Moon» (PDF). Inner-word.com. էջ 50.
  53. ↑ Lorber, Jakob (1847 թ․ փետրվարի 9). «Earth and Moon» (PDF). Inner-word.com. էջ 64.
  54. ↑ Lorber, Jakob (1847 թ․ մարտի 4). «Earth and Moon» (PDF). Inner-word.com. էջ 102.
  55. ↑ Lorber, Jakob (1847 թ․ մարտի 6). «Earth and Moon» (PDF). Inner-word.com. էջ 107.
  56. ↑ Lorber, Jakob (1847 թ․ մարտի 8). «Earth and Moon» (PDF). Inner-word.com. էջ 110.
  57. ↑ Hoffmann, Albert (2019). «Intelligence, the foundation of matter» (PDF). One Flock One Shepherd Community. AK Hoffmann. էջեր 5–9.
  58. ↑ 58,0 58,1 58,2 58,3 Parks, Graham. "The awareness of rocks". Skrbina David, ed. Mind that Abides. Chapter 17.
  59. ↑ «Why Buddha Nature is one of the most important understandings in Mahayana Buddhism and why Tathagatagarbha Buddha Nature is not the soul». Buddha Weekly: Buddhist Practices, Mindfulness, Meditation (ամերիկյան անգլերեն). 2017 թ․ հունիսի 25. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 1-ին.
  60. ↑ «Definition of BUDDHA-NATURE». www.merriam-webster.com (անգլերեն). Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 1-ին.
  61. ↑ Wayman, Alex and Hideko (1990), The Lion's roar of Queen Srimala, p. 42. Delhi: Motilal Banarsidass Publishers
  62. ↑ Groner, Paul, 1946– (2000). Saichō : the establishment of the Japanese Tiandai School : with a new preface. Honolulu: University of Hawai'i Press. ISBN 0-8248-2371-0. OCLC 44650918.{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  63. ↑ Հրապարակումներ, Դոնալդ Դ. Հոֆման։
  64. ↑ Amanda Gefter (2016 թ․ ապրիլի 21). «Էվոլյուցիոն փաստարկ իրականության դեմ». Quanta Magazine (անգլերեն). Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 1-ին.
  65. ↑ Prakash, Stephens, Hoffman, Singh, Fields. "Fitness Beats Truth in the Evolution of Perception". http://cogsci.uci.edu/~ddhoff/FBT-7-30-17.
  66. ↑ «Վիրտուալ միջերեսի փորձառությունը». Big Think (անգլերեն). 2019 թ․ օգոստոսի 9. Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 31-ին.
  67. ↑ «Making Sense Podcast #178 – Իրականության պատրանքը». Sam Harris (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 1-ին.
  68. ↑ Fields, Chris; Hoffman, Donald; Prakash, Chetan; Singh, Manish. Գիտակցական գործակալների ցանցեր․ ֆորմալ վերլուծություն և կիրառություն ճանաչողության մեջ.
  69. ↑ 69,0 69,1 Tononi, Giulio (2004 թ․ նոյեմբերի 2). «Գիտակցության տեղեկատվության ինտեգրման տեսություն». BMC Neuroscience. 5 (1): 42. doi:10.1186/1471-2202-5-42. ISSN 1471-2202. PMC 543470. PMID 15522121.
  70. ↑ Oizumi, Masafumi; Albantakis, Larissa; Tononi, Giulio (2014 թ․ մայիսի 8). «Ֆենոմենոլոգիայից դեպի գիտակցության մեխանիզմներ․ Ինտեգրված տեղեկատվության տեսություն 3.0». PLOS Computational Biology. 10 (5): e1003588. Bibcode:2014PLSCB..10E3588O. doi:10.1371/journal.pcbi.1003588. ISSN 1553-734X. PMC 4014402. PMID 24811198.
  71. ↑ Tononi, Giulio (2015 թ․ հունվարի 22). «Ինտեգրված տեղեկատվության տեսություն». Scholarpedia (անգլերեն). 10 (1): 4164. Bibcode:2015SchpJ..10.4164T. doi:10.4249/scholarpedia.4164. ISSN 1941-6016.
  72. ↑ Mayner, William G. P.; Marshall, William; Albantakis, Larissa; Findlay, Graham; Marchman, Robert; Tononi, Giulio (2018). «Py Phi: Ինտեգրված տեղեկատվության տեսության գործիքակազմ». PLOS Computational Biology. 14 (7): e1006343. arXiv:1712.09644. Bibcode:2018PLSCB..14E6343M. doi:10.1371/journal.pcbi.1006343. PMC 6080800. PMID 30048445.
  73. ↑ Mørch, Hedda Hassel (2019 թ․ հոկտեմբերի 1). «Արդյո՞ք գիտակցության ինտեգրված տեղեկատվության տեսությունը համատեղելի է ռասելյան պանփսիխիզմի հետ». Erkenntnis (անգլերեն). 84 (5): 1065–1085. doi:10.1007/s10670-018-9995-6. hdl:10852/71730. ISSN 1572-8420. S2CID 126396603.
  74. ↑ Mørch, Hedda Hassel (2019). «Արդյո՞ք գիտակցության ինտեգրված տեղեկատվության տեսությունը համատեղելի է ռասելյան պանփսիխիզմի հետ։». Erkenntnis. 84 (5): 1065–1085. doi:10.1007/s10670-018-9995-6. hdl:10852/71730. S2CID 126396603.
  75. ↑ 75,0 75,1 Searle, John. «Կարո՞ղ է ինֆորմացիոն տեսությունը բացատրել գիտակցությունը?». The New York Review of Books.
  76. ↑ «Ինչպե՞ս բացատրել գիտակցությունը | Դեյվիդ Չալմերս – YouTube». www.youtube.com. Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 31-ին.
  77. ↑ Keim, Brandon (2013 թ․ նոյեմբերի 14). «Նեյրոգիտնականի արմատական տեսությունը այն մասին, թե ինչպես են ցանցերը դառնում գիտակից». Wired.
  78. ↑ 78,0 78,1 78,2 Meixner, Uwe (2016). «Idealism and Panpsychism». In Brüntrup, Godehard; Jaskolla, Ludwig (eds.). Panpsychism: Contemporary Perspectives. New York: Oxford University Press. ISBN 978-0199359943.
  79. ↑ Hartshorne, Charles (1950). «Panpsychism». In Ferm, Vergilius (ed.). A History of Philosophical Systems. New York: Rider and Company. էջեր 442–453. Վերցված է 2019 թ․ մայիսի 6-ին.
  80. ↑ Chalmers, David J. (2020). «Idealism and the Mind-Body Problem» (PDF). In Seager, William (ed.). The Routledge Handbook of Panpsychism. Routledge. ISBN 978-1138817135. Վերցված է 2019 թ․ դեկտեմբերի 2-ին.
  81. ↑ Stubenberg, Leopold (2016). «Neutral monism». In Zalta, Edward N. (ed.). Stanford Encyclopedia of Philosophy. Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 15-ին.
  82. ↑ 82,0 82,1 82,2 Chalmers, David J. (2003). «Գիտակցությունը և դրա տեղը բնության մեջ» (PDF). In Stich, Stephen P.; Warfield, Ted A. (eds.). The Blackwell Guide to Philosophy of Mind (1st ed.). Malden, MA: Blackwell Publishing Ltd. ISBN 978-0631217756. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2017 թ․ հոկտեմբերի 3-ին. Վերցված է 2018 թ․ հունվարի 21-ին.
  83. ↑ Նագել, Թոմաս։ "Ինչպիսին է լինել չղջիկ?": The Philosophical Review LXXXIII, 4 (հոկտեմբեր 1974), էջեր 435–450։
  84. ↑ 84,0 84,1 Չալմերս, Դևիդ Ջ. (1995). «Դիմակայելով գիտակցության խնդրին». Journal of Consciousness Studies. 2 (3): 200–19.
  85. ↑ Goff, Philip; Seager, William; Allen-Hermanson, Sean (2020), «Panpsychism», in Zalta, Edward N. (ed.), The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Summer 2020 ed.), Metaphysics Research Lab, Stanford University, Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 3-ին.
  86. ↑ Lisman, John E. (2017 թ․ հունիսի 23). «Լոքի տեսլականը գիտակցության ծանր խնդրի վերաբերյալ և դրա հետևանքները նեյրոգիտության ու համակարգչային գիտության համար». Frontiers in Psychology. 8: 1069. doi:10.3389/fpsyg.2017.01069. ISSN 1664-1078. PMC 5481348. PMID 28690580.
  87. ↑ Kulstad, Mark; Carlin, Laurence (2020), «Լայբնիցի մտքի փիլիսոփայությունը», in Zalta, Edward N. (ed.), The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Fall 2020 ed.), Metaphysics Research Lab, Stanford University, Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 3-ին.
  88. ↑ Միլ, Ջոն Ստյուարտ։ «Տրամաբանության համակարգ» (1843), Գիրք V, Գլուխ V, Բաժին 3։
  89. ↑ Huxley, Thomas Henry; Youmans, William Jay (1868). Ֆիզիոլոգիայի և հիգիենայի տարրերը․ դասագիրք կրթական հաստատությունների համար (անգլերեն). D. Appleton.
  90. ↑ Չալմերս, Դևիդ Ջ․ Գիտակցության ծանր խնդիրը համատարած է՞։
  91. ↑ Արնոլդ, Դան (2015) Մտքի փիլիսոփայության ծանր խնդիրը բուդդայական իդեալիզմի լույսի ներքո, Սթիվեն Էմանուել (խմբ․), Philosophy's Perennial Questions: Comparing Buddhist and Western Approaches։
  92. ↑ Բրայան Վան Նորդեն, Բուդդայականությունը գալիս է Չինաստան (անգլերեն), Վերցված է 2021 թ․ դեկտեմբերի 29-ին.
  93. ↑ Թիվալդ, Ջասթին; Վան Նորդեն, Բրայան Վ. (խմբ․) (2005), Ընթերցումներ ուշ շրջանի չինական փիլիսոփայությունից, էջ 101։ Hackett Publishing։
  94. ↑ 94,0 94,1 94,2 Դևիդ Չալմերս։ Գիտակցված միտքը․ հիմնարար տեսության որոնման մեջ։ Նյու Յորք․ Օքսֆորդի համալսարանի հրատարակչություն, 1996։
  95. ↑ Garrett, Brian Jonathan (2006). «Ինչ է մեզ սովորեցնում վիտալիզմի պատմությունը գիտակցության և «ծանր խնդրի» մասին». Philosophy and Phenomenological Research (անգլերեն). 72 (3): 576–588. doi:10.1111/j.1933-1592.2006.tb00584.x. ISSN 1933-1592.
  96. ↑ Dennett, Daniel. "The Zombic Hunch: Extinction of an Intuition?" ROYAL INSTITUTE OF PHILOSOPHY MILLENNIAL LECTURE. Նոյեմբերի 28, 1999։
  97. ↑ Dennett, Daniel (2016). «Իլյուզիոնիզմը որպես գիտակցության ակնհայտ կանխադրված տեսություն» (PDF). Imprint Academic.
  98. ↑ «26-րդ առանձնահատուկ դասախոսություն ուղեղի, ուսուցման և հիշողության մասին Պատրիսիա Չերչլենդի հետ – YouTube». www.youtube.com. Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 31-ին.
  99. ↑ Baggini, Julian (2019 թ․ հոկտեմբերի 8). «Խելքից դուրս․ փիլիսոփա Պատրիսիա Չերչլենդի արմատական մոտեցումը մարդկային գիտակցության ուսումնասիրությանը» (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 31-ին.
  100. ↑ Schopenhauer, A. Der Welt als Wille und Vorstellung. Book II, § 17.
  101. ↑ 101,0 101,1 Tegmark, Max (2014). Մեր մաթեմատիկական տիեզերքը: Իմ որոնումը իրականության վերջնական բնույթի համար. New York: Vintage Books. էջեր 162–164.
  102. ↑ Marshall, Dan; Weatherson, Brian (2018), «Ներքին ընդդեմ արտաքին հատկությունների», in Zalta, Edward N. (ed.), The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Spring 2018 ed.), Metaphysics Research Lab, Stanford University, Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 4-ին.
  103. ↑ 103,0 103,1 Harris, Annaka (2020 թ․ փետրվարի 27). «Գիտակցությունը կենտրոնացված չէ ես-ի վրա». Nautilus. Վերցված է 2022 թ․ հուլիսի 7-ին.
  104. ↑ Strawson, Galen (1999). «Ինքնությունը». In Gallagher, Shaun; Shear, Jonathan (eds.). Models of the Self. Exeter: Imprint Academic. էջեր 1–24.
  105. ↑ «Episode 25: David Chalmers on Consciousness, the Hard Problem, and Living in a Simulation, 49:10 – Sean Carroll». www.preposterousuniverse.com. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 2-ին.
  106. ↑ Siddiqui, Shabnam; Singh, Chandralekha (2017 թ․ մայիսի 1). «How diverse are physics instructors' attitudes and approaches to teaching undergraduate level quantum mechanics?». European Journal of Physics. 38 (3): 035703. Bibcode:2017EJPh...38c5703S. doi:10.1088/1361-6404/aa6131. ISSN 0143-0807.
  107. ↑ Wimmel, Hermann (1992). Quantum Physics & Observed Reality: A Critical Interpretation of Quantum Mechanics (անգլերեն). World Scientific. ISBN 978-981-02-1010-6.
  108. ↑ «Չափման խնդիր – Վիքիցիտատ». en.wikiquote.org. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 3-ին.
  109. ↑ Gao, Shan (2008). «A quantum theory of consciousness». Minds and Machines. 18 (1): 39–52. doi:10.1007/s11023-007-9084-0. S2CID 22587697.
  110. ↑ Hoffman, D. (2019). The Case Against Reality: Why Evolution Hid the Truth from Our Eyes. pp. 94–115, 123–124. New York, NY: Norton & Co.
  111. ↑ Tegmark, Max (2000 թ․ հուլիսի 4). «Why the brain is probably not a quantum computer» (PDF). Information Sciences. 128 (3–4): 155–179. doi:10.1016/S0020-0255(00)00051-7.
  112. ↑ Hagan, S.; Hameroff, S. R.; Tuszynski, J. A. (2002 թ․ հունիսի 10). «Quantum computation in brain microtubules: Decoherence and biological feasibility». Physical Review E. 65 (6): 061901. arXiv:quant-ph/0005025. doi:10.1103/PhysRevE.65.061901. Վերցված է 2025 թ․ հուլիսի 11-ին.
  113. ↑ Pinker, Steven (2007 թ․ հունվարի 29). «The Brain: The Mystery of Consciousness». Time (ամերիկյան անգլերեն). ISSN 0040-781X. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ փետրվարի 20-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 2-ին.
  114. ↑ 114,0 114,1 «Roger Penrose On Why Consciousness Does Not Compute». Nautilus | Science Connected (ամերիկյան անգլերեն). 2017 թ․ ապրիլի 27. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 17-ին.
  115. ↑ 115,0 115,1 Chalmers, David (1996). Գիտակից միտքը. Հիմնական տեսության որոնման մեջ. Նյու Յորք: Oxford University Press. էջեր 158–60, 172–203. ISBN 0-19-510553-2. OCLC 33101543.
  116. ↑ Lycan, William G., խմբ. (1990-01-01). Mind and Cognition: A Reader. Քեմբրիջ, Մասաչուսեթս, ԱՄՆ: Basil Blackwell. 978-0631160762.
  117. ↑ Churchland, Paul M. (1989-01-01). A Neurocomputational Perspective: The Nature of Mind and the Structure of Science. Քեմբրիջ, Մասաչուսեթս: MIT Press. 978-0262031516.
  118. ↑ 118,0 118,1 Stubenberg, Leopold (2018), «Նեյտրալ մոնիզմ», in Zalta, Edward N. (ed.), The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Fall 2018 ed.), Metaphysics Research Lab, Stanford University, Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 31-ին.
  119. ↑ 119,0 119,1 Howell, Robert (2014). «Ռասելյան մոնիստի խնդիրները մենթալ պատճառահետևանքայնության հետ» (PDF). The Philosophical Quarterly. 65 (258): 22–39. doi:10.1093/pq/pqu058. ISSN 0031-8094. Վերցված է 2019 թ․ մայիսի 19-ին.
  120. ↑ Seager, William (1995). «Գիտակցություն, ինֆորմացիա և պանփսիխիզմ». Journal of Consciousness Studies. 2 (3): 272–288.
  121. ↑ 121,0 121,1 Frankish, Keith (2016 թ․ սեպտեմբերի 20). «Ինչու պանփսիխիզմը հավանաբար սխալ է». The Atlantic. Վերցված է 2019 թ․ մարտի 20-ին.
  122. ↑ Chalmers, David (2016), Brüntrup, Godehard; Jaskolla, Ludwig (eds.), «Համադրության խնդիրը պանփսիխիզմի համար», Panpsychism, Oxford University Press, Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 31-ին.

Գրականություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Պանփսիխիզմ&oldid=10473048» էջից