Չորրորդ պատ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից

Չորրորդ պատ, երևակայական կապ դերասանների ու հանդիսատեսի միջև` ավանդական «եռապատ» թատրոնում[1][2]։ Տերմինը հորինել է Դենի Դիդրոն, 18-րդ դարում, սակայն այն սկսել է շրջանառվել միայն 19-րդ դարում` այսպես ասած` «թատերական ռեալիզմի» ի հայտ գալու հետ[3]։ Ավելի ուշ տերմինն սկսել է օգտագործվել ոչ միայն թատերական, այլև` արվեստի այլ տեսակներում` գրականության մեջ, կինեմատոգրաֆիայում, կոմիքսներում, համակարգչյային խաղերում` հորինված ցանկացած աշխարհի և հանդիսատեսի մեջ երևակայական սահմանը բնութագրելու համար[4]։

Չորրորդ պատի փլուզում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Դերասանի գործողությունները, որոնք անմիջականորեն ուղղված են հանդիսատեսին բեմից կամ էկրանից, կոչվում են «չորրորդ պատի կոտրում»[1][5]։ Տվյալ տեխնիկան հատկապես տարածված է կատակերգություններում և մուլտֆիլմերում, սակայն օգտագործվում է նաև լուրջ, դրամատիկական ստեղծագործություններում (օրինակ, Յուջին Օ'Նիլի փորձարարական «Տարօրինակ միջերգ» պիեսում գլխավոր հերոսը կիսվում է իր նվիրական մտքերով` դիմելով հանդիսատեսին)։

Համարվում է, որ «չորրրոդ պատի կոտրումը» թույլ է տալիս հանդիսատեսին ավելի խորը ներթափանցել գործողությունների հորինված աշխարհ, հավատալ, որ տեղի ունեցողն իրական իրադարձություն է[2]։

Գեղարվեստական գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Օգտագործելով այս մեթոդը` հեղինակներն ստիպում են իրենց կերպարներին ուղղակի դիմել ընթերցողներին կամ էլ լիրիկական շեղումներ անել։ Օրինակ, Ջասպեր Ֆֆորդեի «Չորրորդ արջ» վեպում հերոսները քննարկում են մի վատ կատակ, որը գրել է հեղինակը. «Չեմ հավատում, որ նա մարսել է սա»[6]։ Նմանատիպ տեխնիկայի մեկ այլ ձև են առաջին դեմքով գրված վեպերը, որտեղ պատմողը ընթերցողին է դիմում անմիջականորեն։ Այդպիսի օրինակներ կարելի է գտնել Շառլոթ Բրոնտեի «Ջեյն Էյր» վեպում, Լեմոնի Սնիկետի «33 դժբախտություն» գրքում։ Առաջին դեմքից պատումի շնորհիվ հերոսի մտքերը հասանելի են դառնում ընթերցողին, ինչը թույլ է տալիս հեղինակին արտահայտել իր ներքին դատողություններն ու զգացմունքները, ինչպես նաև` հերոսների դիտարկումները։

Երբեմն ստեղծագործություններում առկա է հեղինակի կերպարը, որին դիմում են սովորական հերոսները։ Օրինակ, Սթիվեն Քինգի «Սև աշտարակ» շարքում հերոսները մի քանի անգամ հանդիպում են Քինգին[7]։

Թատրոն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Չորրորդ պատի կոտրումը» թատրոնում կապված է ապարտի ավանդական ակնարկների հետ, որոնք թատերական բեմադրության մեջ ուղղված են հանրությանը։ Այդ տեխնիկան լայնորեն օգտագործում էր անտիկ թատրոնում, ինչպես նաև` չորրորդ պատի կոտրմանն իր պիեսներում մեծապես ձգտել է Շեքսպիրը[8]։ Օրինակ, Միջամառային գիշերվա երազ կատակերգությունն ավարտվում է հետևյալ բառերով.

Բարի գիշեր, ձեզ, բարեկամներ։

Դուք ծափահարեք, իսկ Ռոբինը

Կվճարի ձեզ` ինչպես կկարողանա։

Կինեմատոգրաֆ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կինոյում այս տեխնիկայի կիրառման առաջին դեպքերից է Մարքս եղբայրների «Գողեր և որսորդներ» (1930) ֆիլմը, որտեղ Գրաուչոն ընդհատում է երկխոսությունն ու կիսվում է հանդիսատեսի հետ իր մտքերով` մոտենալով տեսախցիկին[9]։ Այդ ժամանակից ի վեր ռեժիսորներն ավելի ու ավելի են «կոտրում չորրորդ պատը»` իրենց հերոսների միջոցով ուղղակիորեն դիմելով դիտողներին` ակնարկներով կամ էլ տեսախցիկին ուղղված պարզ հայացքով։ Մեթոդի կիրառումը հանդիպում է նաև Ժան Լյուկ Գոդարի մոտ, օրինակ` նրա «Վերջին շնչում» ֆիլմում։ Ավելի ուշ շրջանի օրինակ է համարվում Մարտական ակումբ ֆիլմը[10]։ Ֆիլմի վերջում վերադառնալով առաջին տեսարանին` կադրի հետևից ձայնը փոխանակ ասելու` «Ես չեմ կարողանում ոչ մի բանի մասին մտածել», ասում է` «Ես դեռ չեմ կարողանում ոչ մի բանի մասին մտածել»։ Դրան հաջորդում է «Ահ, հետահայաց հումոր» սարկաստիկ ակնարկը[11]։

Ավստրիացի կինոռեժիսոր Միխայել Հանեկեն իր «Հետաքրքիր խաղեր» թրիլլերում ցույց է տալիս ժամանակակից կինեմատոգրաֆիայում «չորրորդ պատը կոտրելու» ամենավառ օրինակներից մեկը։ Մշտապես ուշադրությունը շեշտադրելով էկրանի մյուս կողմում հանդիսատեսի ներկայությանը` ռեժիսորը հանդիսատեսին դարձնում է ոչ թե տեղի ունեցածի վկա, այլ ավելի շուտ` դրա մասնակից[12]։ Ռեժիսորը հասնում է հանդիսատեսի` սյուժեի մեջ ներգրավվածությանը և տեղի ունեցածի` իրականության զգացողությանը։ Չսահմանափակվելով դեպի տեսախցիկն ուղղված հայացքներով` գլխավոր հերոսը պարբերաբար դիմում է հանդիսատեսին. «Դուք, հավանաբար, արդեն կուզեիք ավարտել այս ֆիլմի դիտումը»։ Ֆիլմի հերոսների հետ դաժան հաշվեհարդար նախատեսելով` նա հետաքրքրվում է հանդիսատեսից, թե նրանք ում համար գրազ կգային, մի պահ վերցնում է հեռակառավարման վահանակն ու ֆիլմը մի քանի րոպե առաջ է տալիս։ Ֆիլմի ուղիղ 80-րդ րոպեին ֆիլմի գլխավոր հերոսն արտաբերում է «Մենք դեռ չենք հասել անգամ լիամետրաժ ֆիլմի ստանդարտ տևողությանը» արտահայտությունը, իսկ վերջին տեսարանում չարագործները քննարկում են ֆիլմի բնությունն ու իրական ու հորինած աշխարհների կապի խնդիրը[13][14]; հարցազրույցի ժամանակ Հանեկեն նշել է, որ ֆիլմով ինքը ցանկացել է ցույց տալ, թե որքան հեշտ է մանիպուլացնել հանդիսատեսին[15]։

«Չորրորդ պատի կոտրման» դասական օրինակ է դարձել Վուդի Ալլենի Էննի Հոլլ ֆիլմը[16]», որի հերոսներն անընդհատ դիմում են իրենց հիշողություններին։ Հատկանշական տեսարան է, երբ գլխավոր կերպար Սինգերը, չտանելով հայտնի փիլիսոփա Մարշալ Մաքլյուենից արված սխալ մեջբերումը, կադր է բերում հենց իրեն` փիլիսոփային, որը հաճույքով ուղղում է սխալը[17]։

Կինոյում այս տեխնիկայի կիրառման քննադատները, սակայն, հերոսների դիմելը հանդիսատեսին աննորմալ են համարում տվյալ ժանրի համար` նշելով, որ այն կործանում է կինոյի «տեսողական պատրանքը»[18]։

Հեռուստատեսություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

20-րդ դարի վերջին ԱՄՆ-ում անցկացված հետազոտությունը ցույց է տվել, որ կատակերգական հեռուստաշոուները, որոնցում կիրառվում է «չորրորդ պատի կոտրումը», շատ ավելի են դուր գալիս հանդիսատեսին, քան դրանց ավանդական նմանակները։ Հետազոտության հեղինակները հանգել են այն եզրակացությանը, որ լսարանը սիրում է իրեն զգալ մեդիայի մաս, իսկ ներգրավվածության զգացումը լսարանին դիմելիս ավելանում է[19]։

Բրիտանական կատակերգական «Մոնտի Պայտոնի թռչող կրկեսը» սերիալը բազմիցս դիմել է «չորրորդ պատի կոտրմանը»[20], օրինակ.

  • Ջունգլիներում կորած կերպարների խումբը գիտակցում է, որ իրենք փրկված են` նկատելով օպերատորների տեսախցիկները։
  • Իսպանացի ինկվիզիտորները շտապում են, քանի որ լուսագրերն սկսվել են, և սերիան մոտենում է ավարտին։
  • Կերպարները ստուգում են սցենարը, քանի որ չեն հիշում, թե ինչ պետք է կատարվի հաջորդ տեսարանում։
  • Կերպարի մեկնաբանություններից. «Սա եթերաշրջանի ավարտն է, կարող էին ավելի զվարճալի մի բան հորինել»։

Ժամանակակից հեռուստատեսությամբ ևս հաճախ օգտագործվում է «չորրորդ պատի կոտրումը»։ Դրա վառ օրինակ է «Թղթե տնակ» սերիալը, որտեղ գլխավոր հերոս Ֆրենկ Անդերվուդի կոչը հանդիսատեսին դարձել է պատումի անբաժանելի մաս։ Հերոսը դիտողին բացատրում է իր քայլերը, ծանոթացնում է նրան իր ծրագրերին, և անգամ, թվում է, թե զգացմունքներ ունի լսարանի հանդեպ[21]։ Այսպես, դրվագներից մեկում վշտացած Անդերվուդը դիմում է տեսախցիկին. «Իսկ դու՞ ինչ ես նայում»[22]։ Դա կապ է ստեղծում կերպարների ու հանդիսատեսի միջև, որն ստիպում է ապրումակցել հերոսի ճակատագրին։

Բրիտանական Շերլոկ հեռուստասերիալի հեղինակները նույնպես հասկացրել են, որ հետաքրքրվում են իրենց լսարանով` բավականին հետաքրքիր ձևով ցույց տալով կերպարների ու իրական աշխարհի միջև կապը։ Այսպես, Շերլոկի թռիչքից հետո, որի դերը կատարում է Բենեդիկտ Քամբերբեչը, սերիալի երկրպագուները վաղ կանխատեսումներ էին անում այն մասին, որ հերոսը կարող է ողջ մնալ։ Ասես երկրպագուներին տեղափոխելով սերիալի սյուժե` դրա հեղինակները սյուժեի մեջ մտցրել են Շերլոկի ֆան-ակումբը, որի մասնակիցները կիսվում էին իրենց մտքերով այն մասին, թե խուզարկուն ինչպես կարող է ողջ մնալ։ Տարբերակներից շատերը հենց վերցված էին սերիալի իրական ֆան ակումբի քննարկումներից[23]։ Ավելին, ցույց տալով, թե ինչպես ինտերնետ տարածությունը կարող է միավորել իրականն ու հորինվածը, սերիալի հեղինակները վերստեղծել են դոկտոր Վաթսոնի համացանցային բլոգը, որը սերիալն ու դրա լսարանն ավելի է մոտեցրել իրար[24]։

«Չորրորդ պատի քանդման» օգտագործում կարելի է տեսնել այնպիսի հեռուստասերիալներում, ինչպիսիք են «Համայնք», «Ստուդիա 30», «Սիմփսոնները», «Գերբնական», «Օֆիս», «Դանդաղ զարգացում» և այլ սերիալներ[25][26]։

Մուլտիպլիկացիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Չորրորդ պատի քանդման տեխնիկան ակտիվորեն օգտագործվում է մուլտիպլիկացիայում[27]։ Այսպես, Warner Bros.-ի կարճամետրաժ մուլտիպլիկացիոն ֆիլմերի հերոսներ Բագզ Բաննին և Դաֆի Դաքը պարբերաբար կոտրում են չորրորդ պատը` դիմելով հանդիսատեսին, իսկ որոշ ֆիլմերում պատմությունների մուլտիպլիկացիոն բնույթն ընդգծվում և խաղարկվում է կերպարների` բեմադրող նկարիչների հետ ունեցած փոխազդեցության կամ` սցենարի հեղինակին ուղղված ակնարկների միջոցով։ Թեքս Էյվերիի շատ մուլտֆիլմերում («The Early Bird Dood It!», «Who Killed Who?», «King-Size Canary» և այլն) չորրորդ պատը ջարդվում է կերպարի` հանդիսատեսին ուղղակի դիմումով, ինչպես նաև` հերոսների` անիմացիոն կադրի սահմաններից դուրս գալով։

Համակարգչային խաղեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Համակարգչային խաղերի ինքնին ինտերակտիվ բնույթը ենթադրում է խաղացողի ակտիվ ներգրավվածություն գործողություններում, և համակարգչային խաղերը հաճախ դիմում են խաղացողին (առաջարկելով գրել կերպարի անունը, բնակավայրի անվանումը և այլն, խնդրելով սեղմել որևէ կոճակ)։ Սակայն այս գործողությունները չորրորդ պատի կոտրում չեն համարվում մինչև այն պահը, քանի դեռ խաղի կերպարները չեն դիմում խաղացողին անմիջականորեն կամ չեն արտահայտում այն գիտակցումը, ոչ իրենք խաղի մեջ են[28]։

Այս օրինակն ակտիվորեն կիրառվում է, օրինակ, լավ հայտնի Blizzard Entertainment ընկերության խաղերում։ Այսպես, «The Lost Vikings» խաղում գլխավոր հերոսներն սկսում են կատակել և դիմում են խաղացողին` նրա անգործության դեպքում, հերոսներից մեկն ասում է ընկերներին. «Ինձ թվում է` ինձ անընդհատ ինչ-որ մեկը նայում է։ Այ այնտեղից, ապակու հետևից», իսկ ի պատասխան մյուս կերպարն ասում է. «Իսկ ինձ թվում է, թե ինչ-որ օտար մեկը ղեկավարում է իմ բոլոր շարժումները»։ Warcraft II-ում, Warcraft III: Reign of Chaos-ում, Starcraft-ում, Starcraft II-ում, Heroes of the Storm-ում մարտական միավորի կամ հերոսի վրա մկնիկի բազմաթիվ կտկտոցների դեպքում նրանք սկսում են դժգոհություն արտահայտել խաղացողի հանդեպ և ակնարկներ են անում նրա մասին։

Մաքս Պեյնը, համանուն խաղի հերոսը, գտնվելով վալկիրինի ազդեցության տակ, նախ գիտակցում է, որ ինքը կոմիքսների կերպար է, իսկ հետո այն, որ ինքը համակարգչային խաղի կերպար է։

Չորրորդ պատի կոտրման մեթոդը պարբերաբար օգտագործվում է Metal Gear շարքում. կերպարներն ուղղակիորեն դիմում են խաղացողին` նախատելով նրան այն հարցում, որ նա շատ ժամանակ է ծախսում` տվյալ մակարդակն անցնելու համար, կամ էլ` վատ խաղի համար, գերչարագործ Psycho Mantis-ը ստիպում է խաղացողին կառավարման վահանակը միացնել 2-րդ մուտքից և այլն։

Doki Doki Literature Club! տեսողական նովելում խաղի վերջին Մոնիկան, հասկանալով, որ ինքը խաղի մեջ է, դիմում է ոչ թե գլխավոր հերոսին, այլ` խաղացողին։ Նա վերջինիս սեր է խոստովանելու։ Մոնիկան կարող է իմանալ ուղիղ եթերի կամ խաղի տեսագրման մասին և վախեցնել հանդիսատեսին ճիչով։ Նա խաղացողին կկոչի ըստ սարքի վրա առկա անվան։ Չորրորդ պատի քանդումը կարելի է դիտարկել նաև Մոնիկայի բանաստեղծություններում, իսկ խաղի չորրորդ գործողության ժամանակ չորրորդ պատը կքանդի նաև Սայորին։

Կոմիքսներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

DC կոմիքսների գերչարագործ Ջոկերը պարբերաբար քանդում է չորրորդ պատը. նա կոմիքսների էջերից դիմում է խմբագրին կամ նկարչին, որոշ դեպքերում փոխազդում է իր սեփական տեքտսի հետ։ «Emperor Joker» մինի սերիայում Ջոկերն անգամ ընթերցողի փոխարեն շրջում է էջը[29]։

Չորրորդ պատի կոտրման տեխնիկան պարբերաբար օգտագործվում է Marvel կոմիքսի հերոս Դեդփուլի կողմից (մասնավորապես, նա գիտակցում է, որ ինքը հորինված կերպար է, և իր գործողությունները հորինված պատմություն են)։

Marvel-ի մեկ այլ հերոս` Կին Հալքը, բազմիցս կոտրել է չորրորդ պատը. նա պարբերաբար շփվում է պատմողի հետ, դեպքերից մեկում, բարկանակով, կոտրում է տեքստով շրջանակը և պատմողին դուրս է նետում էջի սահմաններից, իսկ 100-րդ թողարկման մեջ պաատսխանելով այն հարցին, թե արդյո՞ք ինքը կարող է տեսնել չորրորդ պատի միջով, ասում է` ոչ։

«Սքոթ Պիլգրիմ» կոմիքսի հերոսներն առհասարակ անընդհատ են կոտրում չորրորդ պատը[7]։

«Հինգերորդ պատ»[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Հինգերորդ պատ» տերմինի կիրառումն սկսվել է ավելի ուշ և սահմանում է անտեսանելի պատը քննադատների (ընթերցողների) և հորինված աշխարհի միջև[30]։ Կարող է նշանակել նաև պատը հենց դիտողների միջև` դիտման ժամանակ։

«Հինգերորդ պատի» կոտրման խնդրին են նվիրված եղել մի քանի սեմինարներ Գլոբուս թատրնում 2004 թվականին[31]։

«Հինգերորդ պատ» են անվանում նաև հեռուստացույցը, քանի որ այն թույլ է տալիս տեսնել սենյակի չորս պատերից դուրս գտնվող աշխարհը[32][33], ինչպես նաև էկրանը, որի վրա երևակվում են ստվերների թատրոնի կերպարները[34]։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ 1,0 1,1 Bell, Elizabeth S. (2008), Theories of Performance, Los Angeles: Sage, էջ 303, ISBN 9781412926379.
  2. ↑ 2,0 2,1 Wallis, Mick; Shepherd, Simon (1998), Studying plays, London: Arnold, էջ 214, ISBN 0340731567.
  3. ↑ «The Fourth Wall and the Third Space» by John Stevenson, creator or Playback Theatre.
  4. ↑ «Четыре причины разрушить «четвертую стену»». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ դեկտեմբերի 22-ին. Վերցված է 2016 թ․ դեկտեմբերի 22-ին.
  5. ↑ Abelman, Robert (1998), Reaching a critical mass: a critical analysis of television entertainment, Mahwah, N.J.: L. Erlbaum Associates, էջեր 8–11, ISBN 0805821996.
  6. ↑ Jasper Fforde. The Fourth Bear: a Nursery Crime. — Penguin Books, 2007. — 378 p.
  7. ↑ 7,0 7,1 Четвёртая стена и как её ломают Стена? Какая стена?
  8. ↑ Salingar, Leo (1972). Shakespeare and the Traditions of Comedy. Cambridge: Cambridge University Press.
  9. ↑ Martin A. Gardner. The Marx Brothers as Social Critics: Satire and Comic Nihilism in Their Films. — McFarland, 2009. — p. 5.
  10. ↑ Fight Club to Ferris Bueller: 13 films and TV shows that break the Fourth Wall Christopher Hooton
  11. ↑ vvord.ru сценарий фильма «Бойцовский клуб»
  12. ↑ Искусство нуждается в свидетелях В. Баева
  13. ↑ [1] Funny Games 4th Wall SceneՅուԹյուբում
  14. ↑ [2] Remote SceneՅուԹյուբում
  15. ↑ Interview: Funny Games Director Michael Haneke
  16. ↑ ‘Annie Hall’ and Woody Allen’s Experimental Visual Film Style Արխիվացված 2015-09-29 Wayback Machine by Brad Becker-Parton
  17. ↑ [3] Woody Allen and Marshall McLuhan destroy the 4th wall in Annie HallՅուԹյուբում
  18. ↑ Breaking the Fourth Wall: Direct Address in the Cinema Tom Brown
  19. ↑ When Characters Speak Directly to Viewers: Breaking the Fourth Wall in Television Արխիվացված 2016-03-04 Wayback Machine By Philip J. Auter and Donald M. Davis
  20. ↑ Darl Larsen. Monty Python’s Flying Circus: An Utterly Complete, Thoroughly Unillustrated, Absolutely Unauthorized Guide to Possibly All the References.- Scarecrow Press, 2008. — p. 16
  21. ↑ Medium — House of Card’s fourth wall by Zach Seward
  22. ↑ [4] House of Cards - What are you looking at?ՅուԹյուբում
  23. ↑ Sherlock and the Power of Fan Fiction by Alfred Joyner
  24. ↑ «The Personal Blog of Dr. John H. Watson». Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հուլիսի 28-ին. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 16-ին.
  25. ↑ The Most Fourth Wall-Breaking Moments in Television History Charlie Jane Anders
  26. ↑ «Community: Breaking the Fourth Wall and the Last Taboo». Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ սեպտեմբերի 11-ին. Վերցված է 2020 թ․ հուլիսի 1-ին.
  27. ↑ «Приемы: четвёртая стена». Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ հուլիսի 1-ին. Վերցված է 2020 թ․ հուլիսի 1-ին.
  28. ↑ Как разрушают четвёртую стену в видеоиграх
  29. ↑ «Breaking The Fourth Wall / Comic Books». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ դեկտեմբերի 24-ին. Վերցված է 2020 թ․ հուլիսի 1-ին.
  30. ↑ Hunte, Lynette; Lichtenfels, Peter (2005), Shakespeare, Language, and the Stage, London: Arden Shakespeare, էջ 1, ISBN 1904271499.
  31. ↑ Knowles, Richard Paul (2006), «Shakespeare, Language and the Stage, The Fifth Wall: Approaches to Shakespeare from Criticism, Performance and Theatre Studies (review)», Shakespeare Quarterly, 57 (2): 235–237, doi:10.1353/shq.2006.0060.
  32. ↑ Newcomb, Horace (2004), Encyclopedia of Television (2nd ed.), New York: Fitzroy Dearborn, ISBN 1579583946.
  33. ↑ Koepnick, Lutz P. (2007), Framing Attention: Windows on Modern German Culture, Baltimore: Johns Hopkins University Press, ISBN 0801884896.
  34. ↑ Kent, Lynne (2005), Breaking the Fifth Wall: Enquiry into Contemporary Shadow Theatre, Queensland University of Technology Creative Industries Faculty.

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Չորրորդ պատ» հոդվածին։
 ⛭ 
  Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Չորրորդ_պատ&oldid=9746520» էջից