Չինաստանի արտաքին քաղաքականություն
Չինաստանի դիվանագիտությունը Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետության կառավարության կողմից իրականացվող արտաքին քաղաքականության և նրա պատմության մասին է։ Չինաստանի կառավարության պաշտոնական հայտարարության համաձայն՝ Չինաստանը վարում է խաղաղության անկախ արտաքին քաղաքականություն, հակադրվում է իմպերիալիզմին, գաղութացմանը, հեգեմոնիզմին և ուժային քաղաքականությանը և պաշտպանում է երկրի անկախությունը, ինքնիշխանությունն ու արժանապատվությունը։ Ըստ Չինաստանի վարչապետ Ճոու Ընլայի առաջ քաշած խաղաղ համակեցության հինգ սկզբունքների՝ երկիրը մի կողմից կձգտի հաստատել և զարգացնել բարեկամական և համագործակցային հարաբերություններ ամբողջ աշխարհի երկրների հետ, մյուս կողմից՝ կնպաստի միջազգային նոր քաղաքական և տնտեսական կարգի հաստատմանը[1][2][3][4][5]։
2023 թվականի մարտի 6-ի դրությամբ Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետությունը դիվանագիտական հարաբերություններ է հաստատել 182 երկրի[6][7], ընդհանուր առմամբ՝ ՄԱԿ-ի 179 անդամ և ՄԱԿ-ի ոչ անդամ 3 պետությունների՝ Պաղեստինի, Կուկի կղզիների և Նյուեյի հետ։ Ըստ «Մեկ Չինաստան» սկզբունքի՝ Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետությունը դիվանագիտական հարաբերություններ չի հաստատում Չինաստանի Հանրապետությունը (Թայվան) ճանաչող որևէ երկրի հետ։
Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մաո Ցզեդունի դարաշրջան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վաղ շրջան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետության հիմնադրման առաջին օրերին Չինաստանի Կոմունիստական կուսակցությունը և Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետության կառավարությունը՝ Մաո Ցզեդունի և այլոց գլխավորությամբ, որոշում կայացրին իրականացնել «միակողմանի» ռազմավարություն՝ միանալով սոցիալիստական երկրների ճամբարին՝ Խորհրդային Միության գլխավորությամբ և պայքարել Սառը պատերազմում ԱՄՆ-ի գլխավորած կապիտալիստական երկրների ճամբարի դեմ։ Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետության հիմնադրման սկզբում երկրի կառավարության արտաքին քաղաքականությունը Խորհրդային Միության և սոցիալիստական ճամբարի այլ երկրների հետ միասնության պահպանումն էր և «միակողմանի» ռազմավարությունը։ Այս ռազմավարությամբ Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետությունը Խորհրդային Միությունից ձեռք բերեց մեծ քանակությամբ տարբեր միջոցներ և ինժեներական նախագծեր, ինչպես նաև գիտական և տեխնիկական աշխատակիցներ,և առաջին հնգամյա պլանի առաջադրանքները ժամանակից շուտ գերակատարվեցին։ Այդ շրջանում՝ 1953 թվականի մարտի 9-ին, խորհրդային առաջնորդ Ստալինի մահվան հիշատակի առթիվ, Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետությունը Թիեն Ան Մեն քաղաքի աշտարակի վրա Մաո Ցզեդունի դիմանկարը մեկ օրով փոխարինեց Ստալինի դիմանկարով[8]։
1950-ին Պեկինի կառավարությունը չինացի ժողովրդական կամավորների բանակին ուղարկեց Հյուսիսային Կորեա՝ տեղական անվտանգությունն ապահովելու նպատակով, որպեսզի աջակցեն Կորեայի ժողովրդական բանակին Կորեական պատերազմում (1950-1953)։ Կորեական պատերազմից հետո Չինաստանը փորձեց թուլացնել իր բավական սերտ հարաբերությունները Խորհրդային Միության հետ՝ բարեկամական հարաբերություններ հաստատելով Պակիստանի և Երրորդ աշխարհի այլ երկրների հետ։ Այս ամենը լարվածություն առաջացրեց Չինաստանի և Հարավարևելյան Ասիայի ու Լատինական Ամերիկայի քաղաքական կապերի միջև։
Չին-խորհրդային պառակտում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1960-ականներին Պեկինը սկսեց մեծ տարաձայնություններ ունենալ Խորհրդային Միության հետ կոմունիստական աշխարհում։ Ստալինի մահից հետո Խորհրդային Միության կոմունիստական կուսակցության գլխավոր քարտուղար Խրուշչովը լիովին հերքեց Ստալինին, և չին-խորհրդային հարաբերությունները սկսեցին փոխվել։ 1958 թվականին Խորհրդային միությունն առաջարկեց Չինաստանի նավատորմի հետ համատեղ նավատորմ ստեղծել։ Չինական կողմը կարծում էր, որ այդ քայլը կխախտի Չինաստանի ինքնիշխանությունը, և չին-խորհրդային հարաբերությունները սկսեցին վատթարանալ։ 1960-ին Չինաստանի և Խորհրդային Միության հարաբերությունները սկսեցին խզվել, և Չինաստանն աստիճանաբար բռնեց անկախ զարգացման ճանապարհը՝ իր երկրի սահմաններից ակտիվորեն դուրս հանելով հեղափոխություն և միևնույն ժամանակ բարեկամական հարաբերություններ հաստատելով Երրորդ աշխարհի երկրների հետ։ 1962 թվականին չին-հնդկական սահմանային պատերազմի ժամանակ Խորհրդային Միությունը որոշեց աջակցել Հնդկաստանին։ 1968 թվականին Խորհրդային Միության կողմից Չեխոսլովակիա ներխուժելուց և 1969 թվականին չին-խորհրդային սահմանային հակամարտությունից հետո Չինաստանը և Խորհրդային Միությունը ամբողջովին երես թեքեցին իրարից։ Խորհրդային Միության հետ թշնամանալուց հետո Մաո Ցզեդունը առաջ քաշեց «մեկ գիծ, մեկ ամբողջություն» արտաքին քաղաքականությունը և Խորհրդային Միությունը անվանեց «Խորհրդային սոցիալական իմպերիալիզմ»։ Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետությունը սկսեց շփում ունենալ Միացյալ Նահանգների և արևմտյան այլ երկրների հետ։
Հեղափոխության արտահանում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Չին-խորհրդային հակամարտությունից հետո Չինաստանի կոմունիստական կուսակցությունը և Չինաստանի կառավարությունը ավելի ու ավելի մեծ ուշադրություն դարձրեցին իրենց ռազմավարական դիրքին և սկսեցին ակտիվորեն աջակցել Կոմունիստական կուսակցությանը կամ Հարավարևելյան Ասիայի և Լատինական Ամերիկայի քաղաքական իշխանություններին[9][10][11][12][13][14][15]։ 1960-ականներից ի վեր Չինաստանի կոմունիստական կուսակցությունն ակտիվորեն երկիր սահմաններից դուրս է հանել կոմունիստական հեղափոխական ծրագրեր՝ օգնելով կոմունիստական կազմակերպություններին և կուսակցություններին տարբեր երկրներում, այդ թվում՝ Ինդոնեզիայի կոմունիստական կուսակցությանը, Մալայզիայի Կոմունիստական կուսակցությանը, Վիետնամի Կոմունիստական կուսակցությանը, Լաոսի կոմունիստական կուսակցությունը, Թայլանդի կոմունիստական կուսակցությունը, Ֆիլիպինների կոմունիստական կուսակցությունը և Բիրմայի կոմունիստական կուսակցությունը։ Չինաստանի կոմունիստական կուսակցությունը իր ազդեցությունը աշխարհի պրոլետարիատի վրա հասցրեց գագաթնակետին, բայց դա նաև հանգեցրեց լուրջ հակաչինական տրամադրությունների որոշ շրջաններում՝ պատճառելով մեծ թվով մարդկային և առարկայական կորուստներ[12][16][17]։ Դրանց թվում են 1960-ականներին Ինդոնեզիայում սեպտեմբերի 30-ի միջադեպը և 1970-ականներին Կամբոջայի ցեղասպանությունը[18][19][20][21][22]։
Գիտական վիճակագրության համաձայն, Չինաստանի օգնությունը Կամբոջայի ցեղասպանության ժամանակ կազմում էր ընդհանուր արտաքին օգնության առնվազն 90%-ը։ Միայն 1975 թվականին Չինաստանը Կամբոջային տրամադրեց առնվազն 1 միլիարդ ԱՄՆ դոլար առանց տոկոսների տնտեսական և ռազմական օգնություն և 20 միլիոն ԱՄՆ դոլարի «նվերներ»[23][24][25][26][27]։
Տըն Սյաոպինի իշխանության գալուց հետո Սինգապուրի այն ժամանակվա վարչապետ Լի Կուան Յուի առաջարկով Չինաստանի կառավարությունը դադարեցրեց հեղափոխությունների արտահանումը 1980 թվականին և դադարեցրեց օգնությունը Հարավարևելյան Ասիայի երկրների կոմունիստական կուսակցություններին[9][28]։ Բիրմայի կոմունիստական կուսակցությունը և Թաիլանդի կոմունիստական կուսակցությունը, կորցնելով Չինաստանի օգնությունը, հաջորդաբար վայր դրեցին զենքերը և հանձնվեցին Հարավարևելյան Ասիայի երկրների կառավարություններին 1980-ականների վերջին և 1990-ականների սկզբին[29]։ Ամբողջ աշխարհում մաոիստները հիմնականում կարծում են, որ Չինաստանը Հուայրընթանի հեղաշրջումից հետո ռեվիզիոնիստական երկիր էր, որը դավաճանեց Մաո Ցզեդունի մտքին։ Օրինակ, Ամերիկայի հեղափոխական կոմունիստական կուսակցությունը հայտարարեց. «1976 թվականից հետո Չինաստանի ռևիզիոնիստական ուժերը ոչ միայն շարունակեցին իրենց պիտակավորել որպես կոմունիստներ, այլ նաև ավելի կոնկրետ պնդում էին, որ իրենք են Մաո Ցզեդունի հեղափոխական մտքի և ժառանգության կրողները»[30]։
Միավորված ազգերի կազմակերպություն և Արևմուտք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1970-ականներին Չինաստանի և Խորհրդային Միության միջև թշնամության պատճառով Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետությունը սկսեց զարգացնել հարաբերությունները Միացյալ Նահանգների, Ճապոնիայի և արևմտյան կապիտալիստական այլ երկրների հետ և դարձրեց Չինաստանի Հանրապետությանը որպես ՄԱԿ-ի անվտանգության խորհրդի մշտական անդամ։ Իր հիմնադրումից ի վեր Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետությունը քրտնաջան աշխատել է, որպեսզի միջազգային հանրությունը ճանաչի այն որպես Չինաստանը ներկայացնող միակ օրինական կառավարություն։ Մինչև 1970-ական թվականները Չինաստանի Հանրապետության կառավարությունը Թայպեյում լայնորեն ճանաչվում էր միջազգային հանրության և ՄԱԿ-ի կողմից որպես Չինաստանը ներկայացնող միակ օրինական կառավարություն։ 1971 թվականին, այն բանից հետո, երբ Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետության կառավարությունն ընդունեց «ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեայի 2758 բանաձևը»՝ փոխարինելու Չինաստանի Հանրապետության կառավարությանը՝ որպես ՄԱԿ-ում Չինաստանի ներկայացուցիչ, Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետության կարգավիճակը դարձավ ավելի ու ավելի կարևոր միջազգային հարթակներում, և երկրների մեծամասնությունը խզեց Դիվանագիտական հարաբերությունները Թայպեյի հետ՝ միաժամանակ կապեր հաստատելով Պեկինի կառավարության հետ։ Ճապոնիան և Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետությունը դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատեցին 1972 թվականին։ Նույն թվականին ԱՄՆ նախագահ Նիքսոնը այցելեց Չինաստան՝ ի պատասխան Չինաստանի վարչապետ Ճոու Ընլայի։ Չինաստանի և ԱՄՆ-ի հարաբերությունները աստիճանաբար կարգավորվեցին։ Նույն թվականին Չինաստանը դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատեց նաև Միացյալ Թագավորության, Արևմտյան Գերմանիայի (Գերմանիա կոչվեց երկու Գերմանիաների վերամիավորումից հետո 1990 թվականին), Ավստրալիայի և Ֆրանսիայի (1964), Կանադայի (1970) և Իտալիայի (1970) հետ[31]։
Միացյալ Նահանգների և Խորհրդային Միության միջև Սառը պատերազմի երկբևեռ կառուցվածքի ֆոնին 1974 թվականին Մաո Ցզեդունը հրապարակավ առաջ քաշեց այսպես կոչված «երեք աշխարհների» տեսությունը[32]։ 1974 թվականի ապրիլին Տըն Սյաոպինը, Չինաստանի Պետական խորհրդի այն ժամանակվա փոխվարչապետը, մասնակցեց ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեայի 29-րդ նստաշրջանին՝ որպես չինական պատվիրակության ղեկավար։ Ելույթներ ՄԱԿ-ի ԳԱ նիստերի ժամանակ[33]։ Տըն Սյաոպինը ՄԱԿ-ի համաժողովում բացատրեց Մաո Ցզեդունի երեք աշխարհների տեսությունը և հայտարարեց.[32][33]
«Չինաստանը սոցիալիստական, ինչպես նաև զարգացող երկիր է։ Չինաստանը պատկանում է երրորդ աշխարհին։ Չինաստանը գերտերություն չէ և չի լինելու։ Ի՞նչ է գերտերությունը։ Գերտերությունը այն իմպերիալիստական երկիրն է, որը ներխուժում է, միջամտում, վերահսկում, տապալում և թալանում է այլ երկրներ և ձգտում է համաշխարհային հեգեմոնիայի։ Եթե մի օր Չինաստանը փոխի իր կարգավիճակը և դառնա գերտերություն, ինչպես նաև տիրի աշխարհին, ահաբեկելով, ներխուժելով և շահագործելով ուրիշներին, ապա ողջ աշխարհը պետք է սոցիալական իմպերալիստի պիտակ տա Չինաստանին, բացահայտի նրա սև անկյունները, ընդդիմանա նրան, և աշխատի չինացիների հետ՝ երկիրը տապալելու համար։
Տըն Սյաո Պինի դարաշրջան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բաց դռների քաղաքականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1978 թվականի նոյեմբերին Չինաստանի փոխվարչապետ Տըն Սյաոպինը այցելեց Սինգապուր և բանակցություններ վարեց Սինգապուրի այն ժամանակվա վարչապետ Լի Կուան Յուի հետ[34][35]։ Այս ժամանակահատվածում Տըն Սյաոպինը, Չինաստանի Կոմունիստական կուսակցության և Չինաստանի կառավարության անունից, ճանաչես երկրի երկու խնդիրները և խոստացավ բարելավել դրանք[9][28][36]։ Միևնույն ժամանակ, բաց դռների քաղաքականությունից հետո մայրցամաքային Չինաստանը սկսեց ստանալ մեծ քանակությամբ օգնություններ տարբեր զարգացած երկրներից։ Հոնկոնգը, Մակաոն և Թայվանը նույնպես ցուցաբերեցին մեծ աջակցություն[37][38][39][40][41][42][43][44][45][46][47]։
Բաց դռների քաղաքականությունից ի վեր, Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետության տնտեսության արագ զարգացմամբ, համապարփակ ազգային հզորության ակնհայտ բարելավմամբ և աշխարհում բազմաբևեռացման զարգացման միտումով, Չինաստանի արտաքին քաղաքականությունը նույնպես հետևել է «Խաղաղ համակեցության հինգ սկզբունքներին»՝ «դրոշը չկրել, չառաջնորդել և չդաշնակցել» և առաջարկել այնպիսի քաղաքականություններ, ինչպիսիք են «աշխարհի ամենամեծ զարգացող երկիրը», «այլ երկրների ներքին գործերին չմիջամտելը», «խաղաղ վերելքը» և «ներդաշնակ աշխարհ»։
Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետությունը միշտ արտահայտել է իր ընդդիմությունը «հեգեմոնիզմին»՝ սկզբնական շրջանում հիմնականում թիրախավոելով Միացյալ Նահանգներին, Խորհրդային Միությանը, Վիետնամին և Կուբային, բայց միևնույն ժամանակ, Պեկինի պաշտոնյաները նույնպես ընդգծել են, որ իրենց արտաքին քաղաքականությունը անկախ է ԱՄՆ-ից և Խորհրդային Միությունից։ Տըն Սյաոպինը բազմիցս առաջարկել է «Եռակողմ հարաբերություններ Չինաստանի, ԱՄՆ-ի և Խորհրդային Միության միջև»։ Արևմուտքի հետ հարաբերությունները բարելավելով հանդերձ՝ Պեկինը շարունակում էր խթանել Չմիավորման շարժումը Երրորդ աշխարհի երկրներում։
Չին-ամերիկյան հարաբերություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1979 թվականի հունվարի 1-ին ԱՄՆ-ը և Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետությունը հաստատեցին պաշտոնական դիվանագիտական հարաբերություններ, բացի այդ, ԱՄՆ-ն ընդունեց նաև Թայվանի հարաբերությունների մասին օրենքը՝ հուսալով պահպանել ստատուս քվոն Թայվանի նեղուցում[48][49]։ Հունվարի 28-ին Չինաստանի փոխվարչապետ Տըն Սյաոպինը պաշտոնական այցով մեկնել է ԱՄՆ և հանդիպել այն ժամանակվա նախագահ Ջիմի Քարթերի հետ[50][51]։
1989 թվականի հունիսի 4-ի միջադեպը որոշակի բացասական ազդեցություն ունեցավ չին-ամերիկյան հարաբերությունների վրա։ Միևնույն ժամանակ, Տըն Սյաոպինի ժամանակաշրջանից ի վեր, Միացյալ Նահանգները մեծ քանակությամբ օգնություն է տրամադրել մայրցամաքային Չինաստանին, 1998 թվականի ավարտի դրությամբ ԱՄՆ-ի՝ Չինաստանին ուղարկած օգնությունը հասել է 19,41 միլիոն ԱՄՆ դոլարի[42]։
Չին-խորհրդային հարաբերություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1978 թվականի վերջին Պեկինի կառավարությունը նույնպես մտահոգվեց Հարավարևելյան Ասիայում իր ազդեցությունն ընդլայնելու Վիետնամի փորձերով։ Ի պատասխան Վիետնամի՝ Կամբոջա ներխուժմանը և Խորհրդային Միության կողմից աջակցվող Չինաստանի վրա անդրսահմանային հարձակումներին՝ Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետությունը 1979 թվականի փետրվարից մինչև մարտ ինքնապաշտպանական հակագրոհ էր իրականացնում Վիետնամի ուղղությամբ։ Չինաստանի կառավարությունը դեռ երկարաժամկետ ռազմական օգնություն էր ցուցաբերում Կամբոջայում գտնվող Կարմիր քմերներին[52][53]։ Ավելի ուշ Չինաստանը և Խորհրդային Միությունը բախվեցին Աֆղանստան Խորհրդային Միության ներխուժման պատճառով։
Չին-խորհրդային հարաբերություններում երեք խոչընդոտ կար՝ Վիետնամի ագրեսիան Կամբոջայի դեմ, սովետական ագրեսիան Աֆղանստանի դեմ և խորհրդային զորքերի կայազորը չին-խորհրդային սահմանային տարածքում։ 1980-ականներին Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետության և արևմտյան երկրների միջև հարաբերություններն ավելի սերտացան, Չինաստանը հույս ուներ, որ արևմտյան երկրների հետ այս հարաբերությունների միջոցով կօգնի իր սեփական տնտեսական կառուցմանը և միևնույն ժամանակ կզսպի խորհրդային էքսպանսիոնիզմը։ Այդ ժամանակ Խորհրդային Միությունը Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետության կողմից համարվում էր առաջնային սպառնալիքը։
1989 թվականի մայիսին Խորհրդային Միության Կոմունիստական կուսակցության գլխավոր քարտուղար Գորբաչովը Չինաստանի նախագահ Յան Շանքունի հրավերով այցելեց Չինաստան և հանդիպեց Չինաստանի Կոմունիստական կուսակցության Կենտրոնական ռազմական հանձնաժողովի նախագահ Տըն Սյաոպինին և Չինաստանի Կոմունիստական կուսակցության Կենտրոնական կոմիտեի գլխավոր քարտուղար Ճաո Ծըյանին։ Առաջնորդների առաջին հանդիպումը հայտարարեց չին-խորհրդային հարաբերությունների վերջնական կարգավորման մասին[54][55][56]։
Հունիսի չորսի միջադեպ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1989թ.-ի hունիսի 4-ի միջադեպը Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետության դիվանագիտությունը ծանր դրության մեջ դրեց, և շատ երկրներ սահմանափակեցին դիվանագիտական կապերը Պեկինի պաշտոնյաների հետ։ Միացյալ Նահանգները և Եվրամիությունը միաժամանակ որդեգրեցին Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետության դեմ զենքի էմբարգոյի քաղաքականությունը, որը շարունակվում է մինչ օրս։ Միևնույն ժամանակ, Պեկինի կառավարությունը նույնպես դատապարտվել կամ «ափսոսանքով» և «անհանգստությամբ» է արտահայտվել աշխարհի շատ երկրների պետական իշխանությունների կողմից, բացառությամբ որոշ սոցիալիստական երկրների։ Պեկինի պաշտոնական դիվանագիտությունը ժամանակավորապես մեկուսացված է եղել այլ երկրներից։ Այնուամենայնիվ, Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետությունը շարունակեց քրտնաջան աշխատել այլ երկրների հետ իր հարաբերությունները բարելավելու համար, և 1990-ականների սկզբին հարաբերությունները շատ երկրների հետ վերականգնվեցին։
1990 թվականի դեկտեմբերին Տըն Սյաոպինը ելույթ ունեցավ Չինաստանի կոմունիստական կուսակցության կենտրոնական կոմիտեում.
|
Երրորդ աշխարհի որոշ երկրներ ցանկանում են, որ Չինաստանը դառնա առաջատարը։ Բայց մենք չպետք է առաջնորվենք, սա հիմնարար ազգային քաղաքականություն է։ Մենք չենք կարող մեզ թույլ տալ լինել առաջատար, և ինքներս բավարար ուժ չունենք։ Չինաստանը միշտ կանգնած կլինի երրորդ աշխարհի երկրների կողքին, երբեք չի ձգտի հեգեմոնիայի և երբեք չի ստանձնի առաջատարությունը։ Այնուամենայնիվ, միջազգային հարցերում ոչինչ անել հնարավոր չէ, և մենք պետք է ինչ-որ բան անենք։ Ինչու՞։ Իմ կարծիքով, մենք պետք է ակտիվորեն նպաստենք նոր միջազգային քաղաքական-տնտեսական կարգի հաստատմանը։ Մենք ոչ մեկից չենք վախենում, բայց ոչ մեկին չենք վիրավորի, գործում ենք խաղաղ համակեցության հինգ սկզբունքներին համապատասխան և հավատարիմ ենք սկզբունքային դիրքորոշմանը։ | 
|
Հունիսի 4-ի միջադեպից հետո Տըն Սյաոպինն առաջարկեց Չինաստանի դիվանագիտական ռազմավարություններ, ինչպիսիք են՝ «հանգիստ դիտել», «հանդարտությամբ հաղթահարել», «թաքցնել ուժեղ կողմերը և սպասել ժամանակին», «երբեք առաջնորդություն չվերցնել», «պաշտպանվելու գործում լավ լինել» և «տարբերություններ ստեղծել»։ Այս ռազմավարությունները հետագայում ամփոփվեցին որպես «սեփական ուժը թաքցնելու և ներուժը զարգացնելու» ռազմավարական քաղաքականություն[57][58][59]։
Սառը պատերազմի ավարտ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1991 թվականի նոյեմբերին Չինաստանը միացավ Ասիական և խաղաղօվկանոսյան տնտեսական խորհրդին (ԱԽՏԽ)։ 1991 թվականի դեկտեմբերին Խորհրդային Միությունը կազմալուծվեց, և սառը պատերազմն ավարտվեց։ Չինաստանը դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատեց նախկին խորհրդային երկրների հետ։ Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետության դիվանագիտությունը Տըն Սյաոպինի առաջարկած «սեփական ուժը թաքցնելու և ներուժը զարգացնելու» ռազմավարական քաղաքականությամբ էր առաջնորդվում։ Չինաստանն արտաքին գործերում տնտեսական համագործակցությունը համարում էր առաջնահերթություն։
Ծյանմընի շրջան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1996 թվականին Թայվանի նեղուցի երրորդ ճգնաժամը, 1999 թվականին ԱՄՆ-ի հարավսլավական դեսպանատան ռմբակոծումը և 2001 թվականին չին-ամերիկյան ինքնաթիռների բախումը ազդեցություն ունեցան չին-ամերիկյան հարաբերությունների վրա։ 2001 թվականի դեկտեմբերի 11-ին Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետությունը հաջողությամբ միացավ Առևտրի համաշխարհային կազմակերպությանը[60][61]։ 1999 ֆինանսական տարվանից մինչև 2012 ֆինանսական տարին Չինաստանին ԱՄՆ-ի օգնության ընդհանուր գումարը կազմել է մոտ 536 միլիոն ԱՄՆ դոլար[42]։
1997 թվականին Հոնկոնգի հանձնման արարողությունը, Ծյան Ծըմինը, Լի Պենը և այլ առաջնորդներ այցելեցին Հոնկոնգ՝ ականատես լինելու ինքնիշխանության հանձնմանը։ 1999 թվականին Մակաոյի հանձնման արարողության ժամանակ Ծյան Ծըմինը, Չժու Ռոնջին և այլ առաջնորդներ այցելեցին Մակաո՝ ականատես լինելու ինքնիշխանության հանձնմանը։
20-րդ դարի վերջից մինչև 21-րդ դարի սկիզբ Չինաստանը ակտիվորեն մասնակցել է տարբեր միջազգային կազմակերպություններին։ 1999 թվականին Չինաստանը դարձավ Մեծ քսանյակի հիմնադիր անդամներից մեկը[62]։ 2001 թվականի հունիսին ստեղծվել է Շանհայի համագործակցության կազմակերպությունը[63]։ 2001 թվականի դեկտեմբերի 11-ին Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետությունը պաշտոնապես միացավ Առևտրի համաշխարհային կազմակերպությանը[64][65]։
Հու Ծինթաոյի շրջան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
21-րդ դարի սկզբին Չինաստանի կոմունիստական կուսակցության կենտրոնական կոմիտեի գլխավոր քարտուղար Հու Ծինթաոն առաջ քաշեց «խաղաղ վերելք» և «խաղաղ զարգացում» հասկացությունը[66]։ 2004 թվականին լույս տեսավ «Տըն Սյաոպինի տարեգրությունը», և Կենտրոնական գրականության հրատարակչությունը հետագայում այն զարգացրեց հայտնի 20 նիշերից բաղկացած կարգախոսով՝ «Հանգիստ դիտիր, պահիր քո դիրքը, հանգիստ վարվիր դրա հետ, թաքցրու ուժդ և ժամանակդ սպասիր և արա։ Սա դարձել է Չինաստանի երկարաժամկետ դիվանագիտական դիրքորոշման ընդհանուր ուղղությունը։
2008 թվականին աշխարհում բռնկվեց ֆինանսական ցունամին։ Որպես աշխարհի միակ գերտերություն՝ Միացյալ Նահանգների համար ավելի ու ավելի դժվար էր դառնում պահպանել միաբևեռ առաջնորդությունն աշխարհում։ Չինաստանը կարևոր դեր խաղաց համաշխարհային տնտեսական ճգնաժամի վերականգնման գործընթացում։ Չինաստանի դիվանագիտությունը երկար ժամանակ հետապնդում է «Անկաշկանդ և ցածր վարկանիշ պահելու քաղաքականությունը նույնպես սկսել է աստիճանաբար փոխվել միջազգային գործերին ակտիվորեն մասնակցելու և կարևոր դեր խաղալու ուղղությամբ։
2009 թվականի հունիսին ԲՐԻԿՍ-ի երկրների ղեկավարներն իրենց առաջին հանդիպումն անցկացրին Եկատերինբուրգում (Ռուսաստան)[67]։ 2010 թվականին Չինաստանի համախառն ներքին արդյունքը (ՀՆԱ) գերազանցեց Ճապոնիային և դարձավ աշխարհի երկրորդ խոշորագույն տնտեսությունը[68][69]։ Չնայած դրան, որպես զարգացող երկիր, Չինաստանը դեռ ընդունում էր որոշ զարգացած երկրների օգնությունը. 2012 թվականի դրությամբ Չինաստանին ԱՄՆ օգնության ընդհանուր գումարը կազմում էր մոտ 556 միլիոն ԱՄՆ դոլար՝ ընդգրկելով ավելի քան 30 օգնության ծրագրեր, ինչպիսիք են տիբեթյան համայնքների մշակութային պահպանումը, ՁԻԱՀ-ի կանխարգելում և բուժում[42]։
21-րդ դարի երկրորդ տասնամյակ մտնելուց հետո չինացի առաջնորդները հաճախակի այցելություններ կատարեցին արտասահման, և Չինաստանը նույնպես սկսեց ավելի մեծ և ակտիվ դեր խաղալ ՄԱԿ-ում և այլ բազմակողմ կազմակերպություններում։ Չինաստանը փորձում էր թուլացնել լարվածությունը ասիական տարածաշրջանում, որը նպաստել է Կորեական թերակղզու կայունությանը, ինչպես նաև ամրապնդել է հարաբերությունները Հարավարևելյան Ասիայի պետությունների ասոցիացիայի երկրների հետ՝ ակտիվորեն մասնակցելով այնպիսի միջոցառումներին, ինչպիսին է Ասիայի Պոաոյի ֆորումը։
Սի Ծինպինի ժամանակաշրջան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
«Մեծ ուժերի դիվանագիտություն»[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
2012 թվականի վերջին, այն բանից հետո, երբ Սի Ծինպինը դարձավ Չինաստանի Կոմունիստական կուսակցության գլխավոր քարտուղար, որոշ լրատվամիջոցներ վերլուծեցին, որ Չինաստանի դիվանագիտությունը աստիճանաբար հրաժարվել է «սեփական ուժը թաքցնելու և ներուժը զարգացնելու» ռազմավարական քաղաքականությունից և փոխարենը հանդես է գալիս «մեծ ուժերի դիվանագիտությանմբ», և ձեռք է բերում ավելի մեծ հնարավորություններ[70][71][72][73][74]։ 2013-ի վերջին Չինաստանի կառավարությունն առաջարկեց «Մեկ գոտի, մեկ ճանապարհ» նախաձեռնությունը, որը մեծ առաջընթաց գրանցեց նախաձեռնությանը մասնակցող զարգացող և թերզարգացած երկրների տնտեսություններում[75][76], բայց նաև առաջացրեց միջազգային որոշակի վեճեր[77][78][79]։ Չինաստանի ազդեցությունը վերացնելու և Չինաստանի «Մեկ գոտի, մեկ ճանապարհ» նախաձեռնության դեմ պայքարելու նպատակով ԵՄ-ն և Միացյալ Նահանգները սկսեցին գործարկել «Կառուցել ավելի լավ աշխարհ» (Build Back Better World, B3W）[80] և «Գլոբալ կապված Եվրոպա» (A Globally Connected Europe）ծրագրերի ամերիկյան և եվրոպական տարբերակները[81]։
2016 թվականին Մեծ քսանյակի գագաթնաժողովը տեղի ունեցավ Չինաստանի Հանճոու քաղաքում[82], 2017 թվականին՝ ԲՐԻԿՍ-ի գագաթնաժողովը՝ Չինաստանի Սյամեն քաղաքում[83]։
Սի Ծինպինի օրոք Չինաստանի և Վատիկանի հարաբերությունները բարելավվել են, 2018 թվականի սեպտեմբերի 22-ին Սուրբ Աթոռը և Չինաստանը ստորագրել են եպիսկոպոսների նշանակման ժամանակավոր համաձայնագիր[84]։ 2020 թվականին երկու երկրների միջև բանակցություններից հետո համաձայնագիրը երկարաձգվեց երկու տարով[85]։
Սրված հակամարտություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
2018 թվականին սկսված չին-ամերիկյան առևտրային պատերազմը առաջացրել է միջազգային լայն ուշադրություն և հակասություններ, և չին-ամերիկյան հարաբերությունները սկսել են վատթարանալ[86][87]։ 2019 թվականի հունիսի դրությամբ, ըստ ԱՄՆ կառավարության տվյալների, 2018 թվականին ԱՄՆ-Չինաստան առևտրային դեֆիցիտը հասել է ավելի քան 410 միլիարդ ԱՄՆ դոլարի, մինչդեռ Չինաստանի կառավարության տվյալները ցույց են տվել, որ այն կազմում է ավելի քան 150 միլիարդ ԱՄՆ դոլար[88]։
2019 թվականի հունիսին Հոնկոնգում հակաչինական շարժման ընթացքում, որը հարուցվել էր փախուստի մեջ գտնվող իրավախախտների հրամանագրով, Չինաստանի Կենտրոնական հեռուստատեսությունը պնդում էր, որ 1984 թվականին ստորագրված «չինական բրիտանական համատեղ հռչակագիրը» «հնացած և անվավեր է»։ Հետագայում Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետության արտաքին գործերի նախարարությունը արտաքին կասկածների առաջ կանգնեց այն հայտարարությամբ, որ «Հոնկոնգի գործերը զուտ Չինաստանի ներքին գործերն են», ինչը հարուցեց արևմտյան հակասություններ[89][90][91][92][93][94]։։2019 թվականից ի վեր Չինաստանը և արևմտյան երկրները բախվել են Սինծյանի և Հոնկոնգի խնդրի առնչությամբ ընդդիմության հետ՝ միմյանց նկատմամբ պատժամիջոցներ կիրառելով[95][96]։ Չինաստանը և Հարավարևելյան Ասիայի երկրները ակտիվացրել են վեճերը Հարավչինական ծովի հարցի շուրջ, արյունալի հակամարտություններ են առաջացել Հնդկաստանի հետ սահմանային հարցի շուրջ, և Թայվանի նեղուցում իրավիճակը նույնպես գնալով սրվում է։
2020 թվականի մայիսի 20-ին Իտալիայում Չինաստանի դեսպան Լի Ջունհուան հարցազրույց է տվել Italian Evening Post-ին COVID-19-ի և այլ հարցերի շուրջ։ Ի պատասխան Չինաստանի դիվանագիտության մեջ հասարակական կարծիքի պատերազմը նկարագրելու համար «պատերազմական գայլ» բառի օգտագործմանը՝ դեսպան Լի Ջունհուան ասաց, որ ինքն անձամբ հավատում է, որ «պատերազմի գայլը» համապատասխան պիտակ է, և «կունգֆու պանդա» փոխաբերությունը կարող է. լինել ավելի համապատասխան. Նա մատնանշեց, որ որոշ երկրներում փոքրաթիվ քաղաքական գործիչներ և խմբեր ունեն նախապաշարմունքներ և թշնամանք Չինաստանի նկատմամբ, իսկ վերջերս նրանք դիմել են համաճարակի՝ բազմիցս լուրեր ստեղծելու և Չինաստանին արատավորելու համար՝ գործադրելով բոլոր ջանքերը՝ այն խարանելու համար։ Իհարկե, չինացի դիվանագետները պետք է հյուրընկալող երկրի ժողովրդին ու լրատվամիջոցներին ներկայացնեն ճշմարտությունը, վերականգնեն փաստերն ու պարզաբանեն իրականությունը։ Սա ոչ միայն պաշտպանում է արդարությունն ու արդարությունը Չինաստանի համար, այլ նաև պաշտպանում է միջազգային բարոյականությունը բոլոր կողմերի համար։ Ես հավատում եմ, որ ցանկացած երկրի դիվանագետներ նույն կերպ կարձագանքեն, երբ բախվեն նույն իրավիճակին[97]։ Որոշ վերլուծաբաններ կարծում են, որ գայլի մարտիկի դիվանագիտությունը նման է Մաո Ցզեդունի ժամանակաշրջանի Մշակութային հեղափոխության ոճի դիվանագիտությանը, իսկ որոշ գիտնականներ կարծում են, որ դա կառուցողական չէ հենց Չինաստանի համար[98][99][100][101]։
Դիվանագիտական ծրագիր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Խաղաղ համակեցության հինգ սկզբունքները Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետության կողմից առաջարկված ազգային արտաքին քաղաքականության ծրագիր է։ Այն առաջադրվել է Ճոու Ընլայի կողմից 1953 թվականի վերջին հնդկական պատվիրակության հետ հանդիպման ժամանակ և դարձավ Չինաստան-Հնդկաստան և Չինաստան-Մյանմարի հարաբերությունները առաջնորդող հիմնական սկզբունքները 1954 թվականին։
Բովանդակությունը հետևյալն է.
- փոխադարձ հարգանք ինքնիշխանության և տարածքային ամբողջականության նկատմամբ
- ոչ ագրեսիվություն
- միմյանց ներքին գործերին չմիջամտել
- հավասարություն և փոխադարձ շահ
- խաղաղ համակեցություն
1954 թվականի հունիսին Չինաստանի վարչապետ Ճոու Ընլայը գլխավորում էր չինական պատվիրակությունը, որը այցելում էր Հնդկաստան։ Հնդկաստանի այն ժամանակվա վարչապետ Ջավահարլալ Նեհրուն «անհանգստանում էր» Չինաստանի համար, քանի որ նա տեսնում էր Չինաստանի բարձր միջազգային հեղինակությունը «ԱՄՆ ագրեսիային դիմակայելու և Կորեային պատերազմում օգնելու» մեջ։ Պաշտոնական հայտարարության համաձայն՝ Ճոու Ընլայը «խաղաղ համակեցության հինգ սկզբունքների հիմնական միտքը բացատրել է հետևյալ կերպով․
|
|
Բոլոր երկրները՝ մեծ թե փոքր, ուժեղ թե թույլ, և անկախ իրենց սոցիալական համակարգերից, կարող են խաղաղ համակեցություն վարել։ Բոլոր երկրների ժողովուրդների ազգային անկախությունը և ինքնորոշման իրավունքները պետք է հարգվեն։ Բոլոր երկրների բնակիչները պետք է իրավունք ունենան ընտրելու իրենց ազգային համակարգը և ապրելակերպը և չպետք է միջամտված լինեն այլ երկրների կողմից։ |
|
Միջազգային հարաբերություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
2023 թվականի մարտի 6-ի դրությամբ Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետությունը դիվանագիտական հարաբերություններ ունի 182 երկրի հետ, մինչդեռ Չինաստանի Հանրապետությունը դիվանագիտական հարաբերություններ ունի 13-ի հետ (տե՛ս Թայվան)։ Ե՛վ Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետության կառավարությունը, և՛ Չինաստանի Հանրապետության կառավարությունը ենթադրում են, որ դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատած երկիրը չպետք է ճանաչի մյուս երկրի կառավարությունը որպես դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատելու նախապայման։ Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետության գործերը Հաիթիից բացի այլ երկրների հետ, որոնք դիվանագիտական հարաբերություններ չեն հաստատել, գտնվում են դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատած հարևան երկրների դեսպանատների կամ հյուպատոսությունների միաժամանակյա իրավասության ներքո։ (Օրինակ, Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետության գործերը Բութանի հետ կառավարվում է Հնդկաստանում դեսպանատան կողմից), Չինաստանի Հանրապետության հետ դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատած 13 երկրները դեռևս պահպանում են տնտեսական և առևտրային հարաբերությունները մայրցամաքային Չինաստանի հետ։
| Երկիր | Դրական | Բացասական | Ձեռնպահ | Դրական և բացասական տեսակնետների տարբերությունը |
|---|---|---|---|---|
 Ճապոնիա
|
9% |
86% |
5 | -77 |
 Շվեդիա
|
14% |
85% |
1 | -71 |
 Ավստրալիա
|
15% |
81% |
4 | -66 |
 Դանիա
|
22% |
75% |
3 | -53 |
.svg){kind=small} Միացյալ Թագավորություն
|
22% |
74% |
4 | -52 |
 ԱՄՆ
|
22% |
73% |
5 | -51 |
 Հարավային Կորեա
|
24% |
75% |
1 | -51 |
 Կանադա
|
23% |
73% |
4 | -50 |
 Նիդերլանդներ
|
25% |
73% |
2 | -48 |
 Բելգիա
|
24% |
71% |
5 | -47 |
 Գերմանիա
|
25% |
71% |
4 | -46 |
 Ֆրանսիա
|
26% |
70% |
4 | -44 |
 Իսպանիա
|
36% |
63% |
1 | -27 |
 Իտալիա
|
38% |
62% |
0 | -24 |
| Երկիր | Դրական | Բացասական | Դրական և բացասական տեսակնետների տարբերությունը |
|---|---|---|---|
| Իսպանիա
|
15% |
68% |
–53 |
| ԱՄՆ
|
22% |
70% |
–48 |
 Հնդկաստան
|
19% |
60% |
–41 |
 Թուրքիա
|
29% |
54% |
–25 |
| Ֆրանսիա
|
35% |
60% |
–25 |
 Ինդոնեզիա
|
28% |
50% |
–22 |
| Միացյալ Թագավորություն
|
37% |
58% |
–21 |
| Գերմանիա
|
20% |
35% |
–15 |
| Կանադա
|
37% |
51% |
–14 |
| Ավստրալիա
|
46% |
47% |
–1 |
 Բրազիլիա
|
45% |
38% |
7 |
 Հունաստան
|
37% |
25% |
12 |
 Պերու
|
49% |
34% |
15 |
 Ռուսաստան
|
44% |
23% |
21 |
 Մեքսիկա
|
55% |
26% |
29 |
 Քենիա
|
63% |
27% |
36 |
 Պակիստան
|
63% |
12% |
51 |
 Նիգերիա
|
83% |
9% |
74 |
 Չինաստան
|
88% |
10% |
78 |
| Երկիր | Դրական | Բացասական | Դրական և բացասական տեսակնետների տարբերությունը |
|---|---|---|---|
 Չեխիա
|
25% |
69% |
–44 |
| Ֆրանսիա
|
21% |
63% |
–42 |
 Լյուքսեմբուրգ
|
24% |
61% |
–37 |
| Գերմանիա
|
26% |
61% |
–35 |
| Շվեդիա
|
31% |
64% |
–33 |
| Իտալիա
|
29% |
60% |
–31 |
| Իսպանիա
|
29% |
59% |
–30 |
| Նիդերլանդներ
|
32% |
60% |
–28 |
| Դանիա
|
32% |
59% |
–27 |
| Բելգիա
|
34% |
61% |
–27 |
 Ավստրիա
|
34% |
57% |
–23 |
 Ֆինլանդիա
|
36% |
55% |
–19 |
 Մալթա
|
30% |
47% |
–17 |
 Սլովենիա
|
41% |
53% |
–12 |
 Լեհաստան
|
37% |
48% |
–11 |
 Հունգարիա
|
40% |
50% |
–10 |
 Պորտուգալիա
|
36% |
45% |
–9 |
 Սլովակիա
|
36% |
44% |
–8 |
 Իռլանդիա
|
39% |
47% |
–8 |
| Հունաստան
|
45% |
49% |
–4 |
| Միացյալ Թագավորություն
|
39% |
41% |
–2 |
 Էստոնիա
|
43% |
35% |
8 |
 Լիտվա
|
49% |
36% |
13 |
 Խորվաթիա
|
54% |
39% |
15 |
 Բուլղարիա
|
47% |
31% |
16 |
 Ռումինիա
|
56% |
34% |
22 |
 Լատվիա
|
51% |
29% |
22 |
 Կիպրոս
|
58% |
27% |
31 |
Խոշոր դիվանագիտական հարաբերություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բարելավվել են նաև Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետության և Ռուսաստանի հարաբերությունները։ Ռուսաստանի նախագահ Վլադիմիր Պուտինը և Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետության ղեկավար Ծյան Ծըմինը 2001 թվականի հուլիսին ստորագրել են բարեկամության և համագործակցության պայմանագիր։ 2001 թվականի հունիսին Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետության նախաձեռնությամբ Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետությունը, Ռուսաստանը, Ղազախստանը, Ղրղզստանը, Տաջիկստանը և Ուզբեկստանը ստեղծեցին Շանհայի համագործակցության կազմակերպությունը։
2008-ին աշխարհում բռնկվեց ֆինանսական ճգնաժամ, և նախագահ Բուշ կրտսերի միակողմանիությունն ավարտվեց անհաջողությամբ։ Իրավահաջորդ նախագահ Բարաք Օբաման սկսեց ավելի մեծ ուշադրություն դարձնել աշխարհը ղեկավարելուն աշխարհի այլ երկրների հետ համագործակցության միջոցով։ Միացյալ Նահանգների միաբևեռ առաջնորդությունը պահպանելը ավելի ու ավելի դժվար էր դառնում։ Հենվելով բաց դռների քաղաքականությյունից հետո ձեռք բերված բեղմնավոր տնտեսական ձեռքբերումների վրա՝ Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետությունը անփոխարինելի և կարևոր դեր էր խաղում համաշխարհային տնտեսական ճգնաժամը փրկելու գործում։ Միջազգային տնտեսական դասակարգման մեծ քսանյակը Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետության մասնակցությամբ ուներ որոշակի միջազգային կարգավիճակ։ Ճապոնիան Չինաստանի հետ հարաբերություններ էր վարում այն պայմանով, որ Շինզո Աբեի իշխանության գալուց հետո Ճապոնիա-ԱՄՆ ռազմական դաշինքով որպես առանցք կծառայեր։ 2012 թվականին Չինաստանը և Ճապոնիան ապրեցին երկկողմ հարաբերությունների դժվարին շրջան՝ լի վեճերով և լարվածությամբ։ Նրանց հարաբերություններն աստիճանաբար բարելավվեցին 2014 թվականից հետո։
Միևնույն ժամանակ, Հյուսիսային Կորեայի միջուկային զենքի հաջող զարգացումը իրադարձությունների լայն շրջանակ է առաջացրել։ Մի կողմից՝ միջուկային զենքի սպառնալիքը հասել է զսպման և խաղաղության վիճակի։ Մյուս կողմից, ԱՄՆ-ն աստիճանաբար նվազեցրել է իր ռազմական գործողությունները թերակղզու դեմ։ Չին-ամերիկյան դիվանագիտական հարաբերությունները երկարաժամկետ հեռանկարում վատթարացան։ Միևնույն ժամանակ, նախագահ Թրամփի գլխավորությամբ ԱՄՆ-ը միջազգային տուրբուլենտության դեր է խաղացել տարբեր կողմերի հետ առևտրային բախումների մեջ։ Դրանից ազդված՝ Չինաստանի և Ճապոնիայի ու հարաբերությունները Եվրոպայի, Մերձավոր Արևելքի և Ռուսաստանի հետ սկսեցին թեժանալ։
Տարածաշրջանային դիվանագիտություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Չինաստանը ցամաքային և ծովային վեճեր ունի բազմաթիվ երկրների հետ, այդ թվում՝ Վիետնամի հետ Տոնկինի ծոցում, տարածքային և տարածքային վեճեր Հարավչինական ծովի բազմաթիվ երկրների հետ, և տարածքային վեճեր Հնդկաստանի և Ճապոնիայի հետ։ Պեկինի իշխանությունները լուծել են տարածքային վեճերի մի քանի հարցեր, այդ թվում՝ 1997 թվականի նոյեմբերին Ռուսաստանի հետ ստորագրված տարածքային վեճերի փաթեթային կարգավորումը և 2004 թվականի հոկտեմբերի 14-ին ստորագրված Չին-ռուսական սահմանի արևելյան հատվածի մասին լրացուցիչ համաձայնագիրը։ Ըստ պաշտոնական հայտարարությունների՝ Համաձայնագիրն ամբողջությամբ լուծեց Չինաստանի և Ռուսաստանի միջև 4300 կիլոմետրանոց սահմանի հարցը։ 2000 թվականին Վիետնամի հետ ստորագրված պայմանագիր՝ որոշ տարածքային վեճեր լուծելու համար։ Սակայն Հարավչինական ծովի որոշ կղզիների շուրջ միջազգային վեճերը մնում են չլուծված։
Բազմակողմ դիվանագիտություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1990-ականների վերջին և 2000-ականների սկզբին Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետության արտաքին քաղաքականության հիմնական առանցքը կարծես թե Ռուսաստանի և Եվրոպայի հետ դիվանագիտական հարաբերությունների ամրապնդումն էր՝ աշխարհում Միացյալ Նահանգների ազդեցությունը սահմանափակելու նպատակով։ Սակայն սեպտեմբերի 11-ից և իրաքյան պատերազմից հետո Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետության արտաքին քաղաքականությունը փոխվել է։ Թեև ԱՄՆ-ի հարձակումները Աֆղանստանի և Իրաքի վրա կարող են հանգեցնել ամբողջ աշխարհում ամերիկյան հզորության շարունակական աճին և Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետության ավելի սերտ պաշարմանը, քանի որ ամերիկյան դիվանագիտության կենտրոնը տեղափոխվում է Մերձավոր Արևելք, Միացյալ Նահանգները հույս ունի օգտագործել Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետությունը Արևելյան Ասիայում կայունություն պահպանելու համար, քանի որ Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետությունը դիվանագիտական մեծ ջանքեր է գործադրել Կորեայի հարցում։ 2003 թվականին Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետությունը շարունակեց ամրապնդել քաղաքական և տնտեսական համագործակցությունը Հարավարևելյան Ասիայի պետությունների ասոցիացիայի հետ, իսկ ավելի ուշ Սուդանի կառավարությանը հորդորեց ընդունել ՄԱԿ-ի խաղաղապահ ուժերի ներկայությունը Դարֆուրի խնդիրը լուծելու և արդյունքների հասնելու համար։
Այս շրջանում Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետության դիվանագիտության մեջ «սեփական ուժը թաքցնելու և ներուժը զարգացնելու» երկարամյա ռազմավարական քաղաքականությունը սկսել է աստիճանաբար փոխվել միջազգային գործերին ակտիվորեն մասնակցելու և կարևոր դեր խաղալու ուղղությամբ։ Այնպիսի կազմակերպություններում, ինչպիսիք են «Տարածաշրջանային համապարփակ տնտեսական գործընկերություն»-ը, «Ասիայում փոխգործակցության և վստահության ամրապնդման միջոցառումների կոնֆերանսը», Շանհայի համագործակցության կազմակերպությունը, Զարգացման նոր բանկը և Ասիական ենթակառուցվածքի ներդրումային բանկը, Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետությունը փաստացի առաջատար ուժն է, և նրա պոտենցիալ գլոբալ ազդեցությունը չի կարելի անտեսել։ Ավելին, ակտիվ թե պասիվ, Չինաստանի տնտեսության մեծ մասշտաբի պատճառով համաշխարհային տնտեսական քաղաքականությանը չի կարող բացակայել Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետության մասնակցությունն ու համագործակցությունը։ «Մեկ գոտի, մեկ ճանապարհ» նախաձեռնության մեկնարկը բերել է բազմակողմ տնտեսական և դիվանագիտական ոլորտների խորը ալիք։
Մակարդակների սահմանում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1990-ականներից ի վեր Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետությունը իր դիվանագիտական հարաբերությունները բաժանել է տարբեր մակարդակների՝ ըստ այն երկրների միջև դիվանագիտական հարաբերությունների սերտության, որոնց հետ նա դիվանագիտական հարաբերություններ է հաստատել։
- «Գործընկերություն» - նշանակում է չհակադրվել միմյանց և հետևել ընդհանուր եզրեր փնտրելու սկզբունքին՝ պահպանելով տարբերությունները և չհարձակվելով որևէ երրորդ երկրի վրա։ Այն երկրները կամ կազմակերպությունները, որոնք գործընկերային հարաբերություններ ունեն Չինաստանի հետ, սովորաբար Չինաստանի հարևան երկրներն են կամ ունեն որոշակի միջազգային ազդեցություն։ «Գործընկերություն» նշանակում է, որ Չինաստանը և որևէ երկիր հասել են վստահության որոշակի մակարդակի, և չկան հիմնարար տարբերություններ հիմնական հարցերի շուրջ (օրինակ՝ Տիբեթ, Սինծյան, Թայվան և այլն)։ Ներկայումս Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետությունն ունի 54 գործընկեր[104][105]։
- «Ռազմավարական գործընկերություն» - նշանակում է համաշխարհային տնտեսական խնդիրների քննարկում և համագործակցություն ռազմական, ռազմավարական և միջազգային ասպարեզներում։
- «Ռազմավարական համագործակցության գործընկեր» - նշանակում է, որ բացի ռազմավարական համագործակցության բովանդակությունից, երկու կողմերը համագործակցում և աջակցում են միմյանց նաև ռազմական, ռազմավարական և տեխնիկական ասպարեզներում։
- «Բոլոր կողմերով գործընկերություն» - նշանակում է, որ գործընկերությունը ավելի սերտ, ավելի համապարփակ և ուժեղ է[106]։
- «Համապարփակ ռազմավարական գործընկերություն» - նշանակում է համագործակցել ռազմավարության բոլոր ասպարեզներում։
- «Համագործակցություն» - նշանակում է հիմնականում տնտեսության որոշակի ասպեկտներում համագործակցել։
- «Համապարփակ համագործակցություն» - նշանակում է համագործակցել տնտեսության բոլոր ոլորտներում.
- «Կառուցողական կամ ստեղծագործական գործընկերություն» - նշանակում է, որ երկու կողմերն ի սկզբանե թշնամություն են ունեցել, բայց հույս ունեն իրական գործընկերական հարաբերություններ հաստատել ՝ համագործակցության և հաղորդակցման միջոցով։
Թեև դիվանագիտական հարաբերությունների մակարդակը կարող է օգտագործվել որպես այլ երկրների հետ Չինաստանի դիվանագիտական հարաբերությունների սերտության չափանիշ, այն ճշգրիտ ցույց չի տալիս երկու երկրների իրական հարաբերությունները։
2015 թվականի մարտի 23-ին Չինաստանի զարգացման ֆորումի ճաշի ժամանակՉինաստանի Ժողովրդական Հանրապետության արտաքին գործերի նախարար Վան Ին ելույթ ունեցավ՝ նշելով, որ «վերջին տարիներին Չինաստանը բարձր է պահել խաղաղության, զարգացման դրոշը, և հավատարիմ է եղել հավասարության, ներառականության և հաղթանակի հայեցակարգերին։ Ջանքեր են գործադրվել գլոբալ գործընկերության ցանց կառուցելու համար, և մինչ այժմ տարբեր մակարդակների սերտության գործընկերություններ են հաստատվել 75 երկրների և 5 տարածաշրջանների կամ տարածաշրջանային կազմակերպությունների հետ»[107]։
Ճանապարհորդություն և մուտքի արտոնագիր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Henley&Partners խորհրդատվական ընկերության կողմից 2021 թվականի հուլիսի 6-ին անցկացված հետազոտությունը ցույց է տալիս, որ Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետության սովորական անձնագիր ունեցողների Հայնցի անձնագրային ինդեքսը 78-րդն է՝ 72-րդ տեղում Նամիբիայի և Սուրինամի հետ նույն վարկանիշով 116 երկրների և տարածաշրջանների շարքում[108]։ Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետության անձնագիրն ամենաբարձրն է դասակարգվում կոմունիստական երկրների շարքում։
Եթե Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետության սովորական անձնագիր ունեցողն ունի նաև երրորդ երկրի վիզա կամ կացության թույլտվություն (օրինակ՝ Շենգենյան վիզա կամ ԱՄՆ մշտական բնակության քարտ), ուրեմն կարող է առանց վիզայի մեկնել ավելի շատ երկրներ։ Միևնույն ժամանակ, այն երկրներից, որոնք դիվանագիտական հարաբերություններ են հաստատել Չինաստանի Հանրապետության, բայց ոչ Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետության, Հայիթիի, Սենթ Քիթսի և Նևիսի և Սենտ Լուսիանի հետ, միակողմանիորեն հրաժարվում են Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետության սովորական անձնագրերի մուտքի արտոնագրերից, մինչդեռ Պալաուն և Տուվալուն շարունակում են իրականացնել միակողմանի վայրէջքի մուտքի արտոնագրեր։
Աշխարհի երկրների մեծ մասի քաղաքացիները սովորական անձնագրերով մայրցամաքային Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետություն մուտք գործելու համար պետք է դիմեն մուտքի արտոնագրի համար։ Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետության մուտքի արտոնագրերը բաժանված են սովորական մուտքի արտոնագրերի, դիվանագիտական մուտքի արտոնագրերի, քաղաքավարության այցի մուտքի արտոնագրերի և պաշտոնական մուտքի արտոնագրերի։ Օտարերկրյա պաշտոնյաները, ովքեր ունեն Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետության դիվանագիտական մուտքի արտոնագրերի կամ ունեն դիվանագիտական անձնագիր (միայն մուտքի արտոնագրից ազատված երկրների համար), օգտվում են դիվանագիտական անձեռնմխելիությունից՝ Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետության տարածքով անցնելիս կամ մայրցամաքային Չինաստանում գտնվելու ժամանակ[109]։
2021 թվականի դրությամբ Համբարձման կղզին ներկայումս միակ տարածքն է, որը հրապարակայնորեն հայտարարել է, որ արգելելում է մուտքը Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետության անձնագիր ունեցողներին։ Քանի որ կղզու մշտական բնակչությունը մոտ 1000 է ՝ ներառյալ արբանյակները, սուզանավային օպտիկական մալուխները, Միացյալ Նահանգների և Մեծ Բրիտանիայի ռազմաօդային ուժերի բազաները, դեռևս չկա զբոսաշրջության արդյունաբերություն[110][111]։
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ «新中国外交50年（图片展）». 中华人民共和国外交部. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ դեկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 20-ին.
- ↑ «中国外交政策». 中国政府网. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ դեկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 20-ին.
- ↑ «中国独立自主的和平外交政策». 中华人民共和国常驻联合国日内瓦办事处和瑞士其他国际组织代表团. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հուլիսի 15-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 20-ին.
- ↑ «坚持和完善独立自主的和平外交政策». 中华人民共和国司法部. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ դեկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 20-ին.
- ↑ «如何理解我国独立自主的和平外交政策？». 人民网. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ ապրիլի 8-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 20-ին.
- ↑ «我友邦再斷一個 尼加拉瓜宣布與我斷交改與中共建交». Արխիվացված է օրիգինալից 2022 թ․ մայիսի 16-ին. Վերցված է 2021 թ․ դեկտեմբերի 10-ին.
- ↑ 中华人民共和国外交部. «中华人民共和国与各国建立外交关系日期简表». Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ հոկտեմբերի 28-ին. Վերցված է 2021 թ․ փետրվարի 10-ին.
- ↑ «斯大林去世时的中国：天安门前挂遗像[组图]». 中国中央电视台 (չինարեն). 2013 թ․ մարտի 6. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ մարտի 18-ին.
- ↑ 9,0 9,1 9,2 梁衡 (2011 թ․ հուլիսի 19). «揭秘：邓小平为何决定停止"输出革命"？». 凤凰网 (չինարեն). 《北京日报》. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հունիսի 29-ին.
- ↑ «马来亚共产党战败史：被遗忘在丛林中的华人革命». 凤凰网 (չինարեն). 千龙网. 2010 թ․ մարտի 1. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ մարտի 18-ին.
- ↑ 金津. «马共的革命与终结». 《二闲堂文库》. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ մարտի 18-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 10-ին.
- ↑ 12,0 12,1 «印尼总统大选：历史上的反华、排华事件». 英国广播公司. 2019 թ․ ապրիլի 17. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ փետրվարի 15-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 10-ին.
- ↑ 流亡中国的东南亚共产党遗族 Արխիվացված 2013-10-04 Wayback Machine.快乐老人报.2012-08-20
- ↑ Robert Jackson Alexander (1999). International Maoism in the developing world. Praeger. էջ 200. ISBN 978-0-275-96149-7. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հուլիսի 7-ին. Վերցված է 2014 թ․ հուլիսի 10-ին.(անգլերեն)
- ↑ Karl D. Jackson (1992-03). Cambodia, 1975-1978: Rendezvous with Death. Princeton University Press. էջ 219. ISBN 0-691-02541-X. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հուլիսի 17-ին. Վերցված է 2014 թ․ հուլիսի 10-ին.(անգլերեն)
- ↑ 章志峰 (2014 թ․ ապրիլի 25). «华侨忆红色高棉屠杀：有文化的华人必死». 人民网 (չինարեն). 《老人报》. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ հունիսի 9-ին.
- ↑ «30万华人被屠杀毛泽东为何无动于衷». 多维新闻网 (Chinese (China)). 2016 թ․ հունիսի 17. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ նոյեմբերի 4-ին.
- ↑ «邓小平为什么果断叫停对阿尔巴尼亚的援助?». 凤凰网 (չինարեն). 《炎黄春秋》. 2008 թ․ դեկտեմբերի 22. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ դեկտեմբերի 6-ին.
- ↑ 于洪君. «荒诞岁月中的荒诞外交：中国红卫兵代表团访阿记述». 香港中文大学. 《史海钩沉》. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ դեկտեմբերի 6-ին.
- ↑ «金日成为何要砸毛岸英的纪念碑？或因文革波及朝鲜». 博讯. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ նոյեմբերի 4-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 20-ին.
- ↑ «日本"文化大革命"秘档(组图)». 网易 (չինարեն). 金羊网. 2010 թ․ հուլիսի 14. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ հոկտեմբերի 11-ին. «1960年代，日本也发生一场反对美帝国主义和颂扬毛泽东思想的文化大运动，在日本被称为左翼运动。»
- ↑ 程映虹 (2008年). «毛主义和"文革"与新加坡左翼运动间的关系» (չինարեն). 当代中国研究. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 25-ին.
- ↑ Dan Levin (2015 թ․ մարտի 31). «中国何时坦然面对自身历史污点？» (պարզեցված չինարեն). 纽约时报中文网. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ հոկտեմբերի 7-ին. Վերցված է 2019 թ․ նոյեմբերի 23-ին.
- ↑ Kiernan, Ben (2008-10). The Pol Pot Regime: Race, Power, and Genocide in Cambodia Under the Khmer Rouge, 1975-79 (անգլերեն). Yale University Press. ISBN 978-0-300-14299-0. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ հուլիսի 3-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 20-ին.
- ↑ Laura, Southgate (2019 թ․ մայիսի 8). ASEAN Resistance to Sovereignty Violation: Interests, Balancing and the Role of the Vanguard State (անգլերեն). Policy Press. ISBN 978-1-5292-0221-2. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ հուլիսի 3-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 20-ին.
- ↑ 王友琴. «2016:张春桥幽灵» (PDF). 芝加哥大学. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2020 թ․ հունիսի 25-ին.
- ↑ «"十月革命"一百周年专访王友琴之二：以鸟和虫的眼睛记录历史（ RFA张敏）». Radio Free Asia (Chinese (China)). Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ նոյեմբերի 17-ին. Վերցված է 2019 թ․ նոյեմբերի 25-ին.
- ↑ 28,0 28,1 «特稿：剪不断理还乱 李光耀的中国情结» (չինարեն). 英国广播公司（BBC）. 2015 թ․ մարտի 22. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ փետրվարի 15-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 10-ին.
- ↑ 姜安 (2009). «流往海外的东南亚共产党遗族». 共产党员 (13). Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ օգոստոսի 11-ին. Վերցված է 2014 թ․ օգոստոսի 9-ին.
- ↑ 美国革命共产党宣言 Արխիվացված 2013-10-02 Wayback Machine.中华网.[2012-01-20].
- ↑ «建交国家一览表». 中华人民共和国外交部. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ հոկտեմբերի 28-ին. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 21-ին.
- ↑ 32,0 32,1 «毛泽东主席关于三个世界的理论和"一条线"战略». 中华人民共和国外交部 (չինարեն). Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ ապրիլի 7-ին.
- ↑ 33,0 33,1 «【专题报道】世界领导人在联合国留下的难忘瞬间——回顾联大一般性辩论经典时刻». 联合国新闻 (պարզեցված չինարեն). 2019 թ․ սեպտեմբերի 18. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ սեպտեմբերի 20-ին. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 21-ին.
- ↑ «1978年11月，邓小平应邀访问新加坡，在机场与新加坡总理李光耀亲切握手--邓小平纪念网». 人民网. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հունվարի 10-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 10-ին.
- ↑ «1978年11月，邓小平出访新加坡，在机场上受到李光耀总理的欢迎». 中华人民共和国商务部. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հունվարի 10-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 10-ին.
- ↑ «面对现实 实事求是:邓小平认错感动李光耀». 人民网. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ փետրվարի 4-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 10-ին.
- ↑ «谁是中国改革开放最应该感谢的国家?». 南洋视界. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ նոյեմբերի 3-ին. Վերցված է 2019 թ․ նոյեմբերի 3-ին.
- ↑ «支援改革开放39年 日本决定对华政府援助今年终止». 观察者网. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ նոյեմբերի 3-ին. Վերցված է 2019 թ․ նոյեմբերի 3-ին.
- ↑ «40年不提日本金援中国改革开放功勋 北京昨有一句表彰引感慨». RFI - 法国国际广播电台 (պարզեցված չինարեն). 2018 թ․ դեկտեմբերի 19. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ նոյեմբերի 3-ին. Վերցված է 2019 թ․ նոյեմբերի 3-ին.
- ↑ «外交官忆开放往事（19）：法国引领欧洲支持中国改革开放». 《参考消息》. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ ապրիլի 28-ին. Վերցված է 2019 թ․ նոյեմբերի 3-ին.
- ↑ «德国为什么要花数亿欧元援助中国？» (Chinese (China)). 德国之声. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ սեպտեմբերի 30-ին. Վերցված է 2019 թ․ նոյեմբերի 3-ին.
- ↑ 42,0 42,1 42,2 42,3 «发达国家对华援助"不手软"». 网易新闻中心. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ նոյեմբերի 3-ին. Վերցված է 2019 թ․ նոյեմբերի 3-ին.
- ↑ «中国还需要发达国家的政府援助吗？». 凤凰网. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ նոյեմբերի 3-ին. Վերցված է 2019 թ․ նոյեմբերի 3-ին.
- ↑ «那些年从香港引进的现代化——助力改革开放的香港智慧». 新华网. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ նոյեմբերի 3-ին. Վերցված է 2019 թ․ նոյեմբերի 3-ին.
- ↑ «"国家从未忘记"——香港在国家改革开放中的重大贡献». 中国中央人民政府. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ նոյեմբերի 3-ին. Վերցված է 2019 թ․ նոյեմբերի 3-ին.
- ↑ «澳门：40年间的变迁和贡献». 新华网. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ նոյեմբերի 4-ին. Վերցված է 2019 թ․ նոյեմբերի 4-ին.
- ↑ «台湾在大陆改革开放中的角色». 台海网. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ նոյեմբերի 4-ին. Վերցված է 2019 թ․ նոյեմբերի 4-ին.
- ↑ «中美建交与1979年邓小平副总理访美». 人民网. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ ապրիլի 8-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 20-ին.
- ↑ «美中建交40年风云录». 美国之音 (չինարեն). Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ դեկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 20-ին.
- ↑ «回忆邓小平访美访联合国». 凤凰网. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ դեկտեմբերի 7-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 20-ին.
- ↑ «邓小平访美趣闻--邓小平纪念网». 人民网. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ դեկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 20-ին.
- ↑ 塞巴斯蒂安·斯特兰高（Sebastian Strangio）. «中国的援助让柬埔寨胆量倍增». 耶鲁大学. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ մայիսի 17-ին. Վերցված է 2019 թ․ նոյեմբերի 25-ին.
- ↑ 宋梁禾 (2013). 吴仪君. «中国对柬埔寨的援助：评价及建议» (PDF). 厦门大学国际发展论坛 (6): 54-58. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2019 թ․ ապրիլի 14-ին. Վերցված է 2019 թ․ նոյեմբերի 25-ին.
- ↑ «邓小平与戈尔巴乔夫会见追忆». 中国共产党新闻网. Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ դեկտեմբերի 9-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 20-ին.
- ↑ «1989年戈尔巴乔夫访华：中苏关系拨云见日». 新浪网. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ դեկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 20-ին.
- ↑ «1989年戈尔巴乔夫访华时为何没铺红地毯？». 凤凰网. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ դեկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 20-ին.
- ↑ «冷静观察、沉着应付、韬光养晦、决不当头、有所作为». 凤凰网. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հունվարի 10-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 10-ին.
- ↑ «文扬："韬光养晦"为什么会成为长期国策？». 观察者网. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հունվարի 10-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 10-ին.
- ↑ «论邓小平"韬光养晦、有所作为"的外交战略思想». CNKI学问. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հունվարի 10-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 10-ին.
- ↑ Bob Davis. «美国允许中国加入WTO是个历史性错误？17年后仍难定论» (Chinese (China)). 华尔街日报中文网. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ նոյեմբերի 3-ին. Վերցված է 2019 թ․ նոյեմբերի 3-ին.
- ↑ «中国发展出乎意料？外媒：当初让中国加入WTO失策了». 观察者网. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ նոյեմբերի 3-ին. Վերցված է 2019 թ․ նոյեմբերի 3-ին.
- ↑ «新闻背景：关于G20，你需要知道的几件事». 新华网. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ դեկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 20-ին.
- ↑ «上海合作组织». 中华人民共和国外交部. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ դեկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 20-ին.
- ↑ «新中国峥嵘岁月｜加入世界贸易组织». 新华网. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ դեկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 20-ին.
- ↑ «China - Member information». 世界贸易组织 (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ փետրվարի 24-ին. Վերցված է 2021 թ․ հունիսի 14-ին.
- ↑ 李文 (2004 թ․ մայիսի 16). «中国和平崛起的理念与实践» (չինարեն). 《中国青年报》. Արխիվացված է օրիգինալից 2022 թ․ մայիսի 10-ին. Վերցված է 2021 թ․ հունիսի 14-ին.
- ↑ «金砖国家概况». 中华人民共和国外交部. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ նոյեմբերի 4-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 20-ին.
- ↑ «70年中国跃居世界经济增长第一引擎». 新华网. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ նոյեմբերի 3-ին. Վերցված է 2019 թ․ հոկտեմբերի 27-ին.
- ↑ «China's economy overtakes Japan» (բրիտանական անգլերեն). 英国广播公司. 2011 թ․ փետրվարի 14. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ օգոստոսի 6-ին. Վերցված է 2019 թ․ հոկտեմբերի 27-ին.
- ↑ Jane Perlez (2014 թ․ դեկտեմբերի 1). «习近平放弃韬光养晦推动大国外交» (չինարեն). 纽约时报中文网. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ դեկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 20-ին.
- ↑ «英媒：习近平放弃中国赖以成功的模式». BBC News 中文 (պարզեցված չինարեն). Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ դեկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 20-ին.
- ↑ Grant, Stan (2018 թ․ հունվարի 31). «【分析】中国"韬光养晦"的时代结束了». ABC中文 (Chinese (China)). Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ դեկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 20-ին.
- ↑ «拒绝继续韬光养晦习近平颠覆邓小平» (չինարեն). 多维新闻网. 2016 թ․ օգոստոսի 13. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ նոյեմբերի 4-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 20-ին.
- ↑ «任志强炮轰中国舍弃"韬光养晦"». Radio Free Asia (Chinese (China)). Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ դեկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 20-ին.
- ↑ «这就是"一带一路"简史！». 新华网. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ դեկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 20-ին.
- ↑ «一带一路·共建繁荣». 一带一路网. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ դեկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 20-ին.
- ↑ Keith Bradsher (2020 թ․ հունվարի 20). «"一带一路"卷土重来，中国继续扩大影响力» (պարզեցված չինարեն). 纽约时报中文网. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ դեկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 20-ին.
- ↑ «德语媒体："一带一路"引发的争议与北京的让步 | DW | 25.04.2019» (Chinese (China)). 德国之声. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ դեկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 20-ին.
- ↑ «"一带一路"对习政权最大的意义是什么？» (բրիտանական անգլերեն). 2017 թ․ մայիսի 15. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ դեկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 20-ին.
- ↑ Welle (www.dw.com), Deutsche. «剑指「一带一路」 美将启动「重建更好世界」倡议 | DW | 09.11.2021». DW.COM (Chinese (China)). Արխիվացված է օրիգինալից 2022 թ․ ապրիլի 14-ին. Վերցված է 2021 թ․ դեկտեմբերի 20-ին.
- ↑ Welle (www.dw.com), Deutsche. «欧盟拟推出基建大手笔 抗衡"一带一路" | DW | 12.07.2021». DW.COM (Chinese (China)). Արխիվացված է օրիգինալից 2022 թ․ ապրիլի 7-ին. Վերցված է 2021 թ․ դեկտեմբերի 20-ին.
- ↑ «2016年G20峰会官网». www.g20chn.org. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ ապրիլի 8-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 20-ին.
- ↑ «金砖国家领导人厦门宣言». 新华网. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հոկտեմբերի 3-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 20-ին.
- ↑ «聖座與中華人民共和國就主教任命問題簽署臨時性協議». Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ սեպտեմբերի 26-ին. Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 25-ին.
- ↑ «2020年10月22日外交部发言人赵立坚主持例行记者会». Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հոկտեմբերի 27-ին. Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 22-ին.
- ↑ «贸易战是否会将中国推向"失落的二十年"» (բրիտանական անգլերեն). 英国广播公司. 2018 թ․ մարտի 30. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ դեկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 21-ին.
- ↑ «欧盟开始批评中美贸易第一阶段协议». RFI - 法国国际广播电台 (պարզեցված չինարեն). 2020 թ․ հունվարի 18. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ նոյեմբերի 15-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 21-ին.
- ↑ «1500亿 Vs 4200亿 各说各话的美中贸易逆差» (բրիտանական անգլերեն). 英国广播公司. 2019 թ․ հունիսի 11. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ սեպտեմբերի 13-ին. Վերցված է 2019 թ․ նոյեմբերի 3-ին.
- ↑ «彭斯称要达成协议，中方须遵守《中英联合声明》 央视：该补历史课». 观察者网. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ փետրվարի 23-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 21-ին.
- ↑ «《中英联合声明》被提及 我外交部重申：香港事务纯属中国内政». 央视网. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ փետրվարի 23-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 21-ին.
- ↑ «观察：中英联合声明"失效" 中共承诺价值几何？» (բրիտանական անգլերեն). 英国广播公司. 2017 թ․ հուլիսի 1. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ փետրվարի 23-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 21-ին.
- ↑ «要闻解说 - 林何立：央视称《中英联合声明》无效违背国际规则». RFI - 法国国际广播电台 (պարզեցված չինարեն). 2019 թ․ օգոստոսի 21. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ փետրվարի 6-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 21-ին.
- ↑ «《中英联合声明》过时了吗？». Radio Free Asia (Chinese (China)). Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ դեկտեմբերի 25-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 21-ին.
- ↑ «深度解读中英联合声明深陷存废之争背后» (Chinese (China)). 多维新闻网. 2019 թ․ օգոստոսի 31. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ նոյեմբերի 4-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 21-ին.
- ↑ Verma, Pranshu (2021 թ․ մարտի 23). «美国欧盟等因新疆问题制裁中国，中国反制». 《纽约时报》 (չինարեն). Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ հունիսի 9-ին. Վերցված է 2021 թ․ հունիսի 14-ին.
- ↑ «新疆与香港议题 欧盟制裁瞄准 中国威胁硬碰硬». RFI - 法国国际广播电台 (պարզեցված չինարեն). 2021 թ․ մարտի 16. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ մարտի 20-ին. Վերցված է 2021 թ․ հունիսի 14-ին.
- ↑ Guido Santevecchi (20 maggio 2020). «Pechino rispetta l'alleanza tra l'Italia e gli Stati Uniti». Corriere della Sera. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ դեկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 22-ին.
- ↑ «中国战狼满世界咆啸 重回文革变国际孤狼？» (չինարեն). 自由亚洲电台. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ ապրիլի 9-ին. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 26-ին.
- ↑ «中國戰狼惹事 美學者：凸顯其擔憂» (չինարեն). 雅虎. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 26-ին.
- ↑ «中国驻外使节为何成为"战狼"大使？(1)：上有所好 下必甚焉». 美国之音 (չինարեն). Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ օգոստոսի 19-ին. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 26-ին.
- ↑ Brady, Anne-Marie (2020 թ․ նոյեմբերի 15). «China's new wolf warrior diplomacy is a Maoist resurrection». The Sydney Morning Herald (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ ապրիլի 25-ին. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 26-ին.
- ↑ «Sharp Drop in World Views of US, UK: Global Poll» (PDF) (անգլերեն). 英国BBC. 2017 թ․ հուլիսի 4. էջ 36. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2021 թ․ հունիսի 8-ին. Վերցված է 2021 թ․ հունիսի 23-ին.
- ↑ «China's Image in Greece (page 33)» (PDF) (անգլերեն). 歐洲晴雨表. 2018-10. էջ 33. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2021 թ․ հունիսի 3-ին.
- ↑ «中国伙伴的三六九等». 大公网. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 20-ին.
- ↑ 张寒寺 (2014 թ․ հուլիսի 21). «战略合作伙伴和全面战略合作伙伴有什么区别？». 凤凰网. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ մայիսի 2-ին. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 22-ին.
- ↑ 王毅：谱写全方位外交新篇章 Արխիվացված 2016-03-04 Wayback Machine，2014年08月06日，人民网
- ↑ «构建以合作共赢为核心的新型国际关系——外交部长王毅在中国发展高层论坛午餐会上的演讲». 中华人民共和国外交部. 2015 թ․ մարտի 23. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ սեպտեմբերի 1-ին. Վերցված է 2015 թ․ մարտի 23-ին.
- ↑ «The Henley Passport Index: Q3 2021 Global Ranking» (PDF). Henley & Partners. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2018 թ․ մայիսի 9-ին. Վերցված է 2021 թ․ հուլիսի 14-ին.
- ↑ «中华人民共和国外交特权与豁免条例». 全国人民代表大会. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ մայիսի 18-ին. Վերցված է 2016 թ․ փետրվարի 3-ին.
- ↑ Entry visas Արխիվացված 2018-11-16 Wayback Machine, Ascension Island Government.
- ↑ Entry visa information document Արխիվացված 2020-05-11 Wayback Machine, Ascension Island Government, October 2017.
Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- 中华人民共和国条约数据库Արխիվացված 2022-08-05 Wayback Machine
- The Ministry of Foreign Affairs for the People's Republic of ChinaԱրխիվացված 2006-10-10 Wayback Machine - Official website
- Videos on Chinese Foreign RelationsԱրխիվացված 2020-07-31 Wayback Machine from the Dean Peter Krogh Foreign Affairs Digital ArchivesԱրխիվացված 2012-01-12 Wayback Machine
- India-China RelationsԱրխիվացված 2020-09-08 Wayback Machine
- Assertive Pragmatism: China's Economic Rise and Its Impact on Chinese Foreign Policy - analysis by Minxin Pei, IFRI Proliferation Papers n°15, 2006
- China, Taiwan, and the Battle for Latin America
- Why China Will Keep Investing AbroadԱրխիվացված 2020-11-15 Wayback Machine The New York Times, July 20, 2009
- Korea Society Podcast: China's Rise and the Two Koreas: Politics, Economics and SecurityԱրխիվացված 2014-08-12 Wayback Machine
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Չինաստանի արտաքին քաղաքականություն» հոդվածին։ |
|
