Չինագիտություն
| Ենթակատեգորիա | արևելագիտություն, Արևելյան Ասիայի ուսումնասիրություններ  | |
|---|---|---|
| Մասն է | արևելագիտություն | |
| Ուսումնասիրման առարկա | չինարեն | |
| Ով է կիրառում | չինագետ | |
Չինագիտություն (չին. 华学, փինյին huá xué - խուա սյուե)[1], Չինաստանագիտություն, գիտակարգ, որը վերաբերում է Հան ազգի տարբեր կողմերի ուսումնասիրությանը, ներառյալ չինացիների պատմությունը, քաղաքականությունը, հասարակությունը, գրականությունը, փիլիսոփայությունը, տնտեսությունը և այլն, ներառյալ արտերկրում ապրող չինացիների ուսումնասիրությունը։ Չինացիների կողմից չինագիտության ուսումնասիրությունը սովորաբար կոչվում է ազգային ուսումնասիրություն։
Չինաստանի ազգային ուսումնասիրության և Չինաստանից դուրս չինագիտության համագործակցության շնորհիվ միայն մենք կարող ենք ավելի խորը պատկերացում կազմել չինական մշակույթի առեղծվածների և գաղտնիքների մասին։ Չինացի գիտնականները պետք է բաց լինեն աշխարհի առջև, որպեսզի կարողանան ևս մեկ քայլ առաջ գնալ՝ ներշնչելու և կենսունակ դարձնելու հին ավանդույթներն ու մտածողության հիմքերը[2]։ 21-րդ դարում չինագիտությունը լայնորեն տարածվել է իր տնտեսական և ռազմավարական նշանակության պատճառով և դարձել է մասնագիտություն աշխարհի բազմաթիվ համալսարաններում։
Հետազոտության ոլորտ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Չինագիտությունը սկզբում պարզապես Չինաստանի հնագույն մշակույթի ուսումնասիրություն էր։ Այն հիմնականում ուսումնասիրում էր հին չինական գրականությունը և փիլիսոփայությունը, գրականությունը, հնչյունաբանությունը և պատմագիտությունը՝ չներառելով ժամանակակից Չինաստանի հետազոտությունը։ Երկրորդ աշխարհամարտից հետո այն աստիճանաբար սկսեց ուսումնասիրել նաև ժամանակակից Չինաստանը։ Դրա շնորհիվ չինագիտությունը կարելի է բաժանել հնագույն և ժամանակակից չինագիտության։ Հնագույն չինագիտությունը, ըստ տարբեր բաժանումների, հիմնականում վերաբերում է Չինաստանին, որը ուսումնասիրվել է 1850, 1911 կամ 1949 թվականներից առաջ, իսկ այդ թվականներից հետո համարվում է ժամանակակից չինագիտության ոլորտ։
Արևելաասիական չինագիտություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Արևելաասիական չինագիտությունը կենտրոնացած է Վիետնամի, Կորեական թերակղզու և Ճապոնական կղզիների վրա՝ ներառյալ վիետնամական չինագիտությունը, կորեական չինագիտությունը և ճապոնական չինագիտությունը, ինչպես նաև ռուսական մոնղոլ-մանջուրական հետազոտությունները, ճապոնական գաղութային ճապոներեն գրականությունը և Ռյուկյուի (կղզիների խումբ Արևելաչիանական ծովում) բանասիրությունը: Այն ուսումնասիրում է Չինաստանի ամբողջ մշակութային բովանդակությունը՝ հնագույն ժամանակներից մինչև մեր օրերը[1]։
Ճապոնական չինագիտություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ճապոնիան Սույ և Թան դինաստիաներից սկսած ուսումնասիրել է չինական դասական գրքերը և պետական համակարգը՝ ունենալով ամենախորը կապերը չինական բանասիրության հետ։ Մեյձիի հեղափոխությունից առաջ Ճապոնիայի արիստոկրատիան և հասարակությունը Թան դինաստիայի ամեն ինչի ընդօրինակումն ընկալում էին որպես նորաձևություն։ Ճապոնիայի գաղութներում և վասալային վարչակարգերում, ինչպիսիք էին Մանջուրիան, Վան Ծինվեյի ազգային կառավարությունը և Թայվանը, ճապոնալեզու գրականությունը նույնպես ներկայացնում էր այդ ժամանակաշրջանի Չինաստանի հետազոտությունները, որոնք տարբերվում էին Չինաստանի մայրցամաքային տեսանկյունից։ Ռյուկյուն հնուց եղել է անկախ պետություն, և միայն Մեյձիի հեղափոխությունից հետո է միացվել Ճապոնիային, որից հետո տարածքում սկսվեց օգտագործվել ճապոներենը։ Ռյուկյուում մինչև ճապոներենի տարածվելը օգտագործվել է չինարեն, ուստի ռյուկյույան բանասիրությունը միաժամանակ ներառում է հին չինարենի և ճապոներենի գրականությունը։
Ըստ Սուճոուի համալսարանի պրոֆեսորի, ճապոնական ժողովրդի սեփական ճապոնական-չինական պոեզիան բաժանված է հետևյալ փուլերի՝ Հանլին շրջանում (646-1192) ներառվում են պատմական Մյոտո, Նարա և Հեյան երեք շրջանները, որտեղ հիմնական բանաստեղծը եղել է Քուքայը։ Ծառաստանային շրջան (1191–1602), ընդգրկում է պատմական Կամակուրայի, Ճապոնիայի Հյուսիսային ու Հարավային արքունիքների, Մուրոմաչիի և Մոմոյամայի չորս ժամանակաշրջանները, իսկ գլխավոր բանաստեղծը Ծյուեհայ Ճոնծինն էր։ Կոնֆուցիական շրջան (1603–1868) հիմնականում ընդգրկում է Տոկուգավա շոգունատի ժամանակաշրջանը մինչև Մեյձիի հեղափոխությունը, իսկ գլխավոր բանաստեղծներն էին Իշիկավա Ջոզանը և Օգիու Սորային։ Գիտական շրջան (1868-ից սկսած), ընդգրկում է Մեյձիի հեղափոխությունից հետո ընկած ժամանակաշրջանը։ Հիմնական բանաստեղծներն են Կոկուբուն Սեյգայը, Օկակուրա Տենշինն, Նացումե Սոսեկին և Յոկոյամա Տայսեցուն[3]։
Ճապոնացի սամուրայ Իջիչի Կիան գրել է «Չինագիտության տարեգրությունը», որտեղ նկարագրել է կոնֆուցիոսական ուսմունքի ծագումը և մանրամասն ներկայացրել Ճապոնիայի տարբեր դարաշրջաններում դրա զարգացման իրավիճակը։ Վանական Ծյուն Նայը (1199 թվական) ճանապարհորդեց Սոն դինաստիայի շրջանում և գնեց բազմաթիվ կոնֆուցիական գրքեր, որոնք վերադարձրեց Ճապոնիա։ Նա վերադարձավ 1008 գլուխ բուդդիստական գրքերով, 819 գլուխ աշխարհիկ գրքերով, 96 գլուխ վանական գրքերով և 256 գլուխ կոնֆուցիական և դաոսական գրքերով։ Սուգավարան Միչիզանեն, Միյոշի Քիյոթսուրան, Սուգավարան Բունշի, Մինամոտո Նովա (կամ Մինամոտո Կամեhիրո), Քսունհիրո, Ֆուջիվարա Կինտո, Օօ Մասաֆուսա և այլք, բոլորը հմուտ էին չինագիտության մեջ[4]։
1949 թվականին հիմնված Ճապոնիայի Չինական գիտությունների միությունը խոշոր ազգային միություն է, որի նպատակն է ուսումնասիրել Չինաստանին առնչվող գիտական թեմաներ, ներառյալ չինական փիլիսոփայությունը, չինական գրականությունը և չինարենը։ Ճապոնիան նաև հիմնադրել է մի շարք այլ հաստատություններ, այդ թվում՝ Ճապոնիայի ժամանակակից Չինաստանի ուսումնասիրությունների միությունը, Ճապոնիայի Արտաքին առևտրի խթանման կազմակերպության Ասիական տնտեսական հետազոտությունների ինստիտուտը, Վասեդա համալսարանի ժամանակակից Չինաստանի ուսումնասիրությունների ինստիտուտը և այլ կազմակերպություններ[5]։
Կորեական չինագիտություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Վերջին տարիներին Հարավային Կորեան կարևոր դեր է խաղում Արևելյան Ասիայի չինագիտության ոլորտում։ Հարավային Կորեայում չինագիտության ուսումնասիրությամբ զբաղվող հիմնական կազմակերպություններն են՝ Հարավային Կորեայի Չինական Գիտությունների Միությունը, Կորեայի համալսարանի Ասիական հարցերի հետազոտությունների ինստիտուտը, Սեուլի համալսարանի Չինական գիտությունների հետազոտությունների կենտրոնը և այլ հաստատություններ[5]։
Վիետնամական չինագիտություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Վիետնամը, որպես չինագիտության մշակութային շրջանակի անդամ, նույնպես մշտապես նվիրված է չինագիտության ուսումնասիրությանը, հատկապես չին-վիետնամական լեզվաբանության ուսումնասիրությանը։
Եվրոպական չինագիտություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Եվրոպական չինագիտությունը հիմնականում բաժանվում է երկու ուղղությունների. առաջինը կրոնի և միսիոներների միջոցով ուսումնասիրում է Չինաստանի մշակութային հարցերը, երկրորդը ուսումնասիրում է ժամանակակից Չինաստանի խնդիրները[1]։ 19-րդ դարի սկզբին երկու չինագիտության վարպետներ ֆրանսիացի Լեմոյնեն և գերմանացի Կլաբրոդը, հիմնադրեցին Ասիայի ասոցիացիան և հրատարակեցին «Ասիական ուսումնասիրությունների թերթ» ամսագիրը։ 1823 թվականին հիմնադրվել է բրիտանական Թագավորական ասիական գիտությունների միությունը, որը հրատարակել է «Թագավորական ասիական գիտությունների միության հայտարարություն»-ը։ Սա կարելի է դիտարկել որպես չինագիտության հիմնադրման տարի։ Այսուհետև, Բրիտանիայում, Նիդեռլանդներում և Շվեդիայում սկսվեց չինագիտության ուսումնասիրությունը, իսկ Նիդեռլանդցի գիտնական Գուստաֆ Շլեգելը դարձավ առաջինը, ով ուսումնասիրեց Չինական աստղագիտությունը։
Եվրոպայում Չինաստանն ուսումնասիրող հիմնական հաստատությունները ներառում են Քեմբրիջի համալսարանի Արևելյան Ասիայի հետազոտությունների ինստիտուտը, Օքսֆորդի համալսարանի Չինական կենտրոնը, Լոնդոնի Քինգս քոլեջի չինական հետազոտությունների ինստիտուտը, Ֆրանսիական հասարակական գիտությունների բարձրագույն դպրոցի ժամանակակից Չինաստանի հետազոտությունների կենտրոնը, Ֆրանսիայի Արևելյան հիմնադրամը, Փարիզի Չինական գիտությունների ինստիտուտը, Բեռլինի ազատ համալսարանի Արևելյան Ասիայի բաժինը, Հայդելբերգի համալսարանի Չինական գիտությունների ինստիտուտը, Բեռլինի Հումբոլդտի համալսարանի Չինական գիտությունների բաժինը, Համբուրգի համալսարանի Չինական լեզվաբանության բաժինը, Վիեննայի համալսարանի Չինական հետազոտությունների բաժինը, Լեյդենի համալսարանի Չինական լեզվաբառագիտության բաժինը, Բրյուսելի ազատ համալսարանի ժամանակակից Չինաստանի հետազոտությունների ինստիտուտը, Չեխիայի Չարլզ համալսարանի Չինական գիտությունների բաժինը և Վարշավայի համալսարանի Արևելյան հետազոտությունների ինստիտուտը։ Առնչվող գիտական ամսագրերը հիմնականում ներառում են՝ Բրիտանական «Չինաստանի եռամսյակ», Ֆրանսիական «Ֆրանսիական չինագիտություն», Գերմանական «Ասիայի հետազոտություններ», Գերմանական «Ժամանակակից Չինաստան» և այլ ամսագրեր[5]։
Ռուսաստանում Չինաստանի ուսումնասիրությամբ զբաղվող հիմնական կազմակերպությունները ներառում են՝ Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիայի Արևելքի հետազոտությունների ինստիտուտը, Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիայի Արևելագիտության ինստիտուտը, Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիայի Արևելյան գրականության ինստիտուտը (Սանկտ Պետերբուրգ), Մոսկվայի համալսարանի Ասիա-Աֆրիկա ֆակուլտետը, Սանկտ Պետերբուրգի համալսարանի Արևելյան բաժինը։ Առնչվող գիտական ամսագրերը հիմնականում ներառում են՝ «Հեռավոր Արևելքի հարցեր», «Արևելք» և այլ ամսագրեր[5]։
| Տարի | Երկիր | Կազմակերպություն | Նշումներ |
|---|---|---|---|
| 1814 թվականի դեկտեմբերի 11 | Ֆրանսիա | Ֆրանսիայի ակադեմիա | Ֆրանսիայի առաջին չինագիտության պրոֆեսորն էր Ռեմուշան |
| 1840 թվականի Օփիումի պատերազմից հետո | Անգլիա | Քեմբրիջի համալսարան | Լոնդոնի համալսարանի Ասիայի և Աֆրիկայի ուսումնասիրման դպրոց, նաև հայտնի է որպես Արևելքի դպրոց, ունի Եվրոպայում առաջատար չինագիտության հետազոտական կենտրոն |
| 1875 թվական | Նիդերլանդներ | Լեյդենի համալսարան | 1890 թվականին, հայտնի չինագետ Կաո Դիի կողմից հիմնադրված «Տեղեկագիրը» դարձավ Արևմուտքում առաջին մասնագիտական չինագիտության պարբերականը |
| 1912 թվական | Գերմանիա | Ֆրիդրիխ Վիլհելմի կայսրության համալսարան | Չինաստանում գրեթե երեք տասնամյակ կյանք է ունեցել Վեյ Լի Սյանի կողմից հիմնադրված Ֆրանկֆուրտի «Չինագիտության ասոցիացիան», որը հիմնադրվել է Պեկինի Ֆու Ժեն համալսարանում՝ «Սերիկայի հուշարձաններ»-ի հիմնադրմամբ |
| 19-րդ դարի վերջ | Շվեդիա | Գյոտեբորգի համալսարան | Հետազոտող Սվեն Հեդինի կողմից արևմտյան Չինաստանի ուսումնասիրությունը, որին հաջորդեց չինացի լեզվաբան Բեռնարդ Կարլգրենը, ով առաջինն էր վերականգնել միջին և վաղ չինարենի արտասանությունը |
| 1741 թվականի մարտի 23 | Ռուսաստան | Սանկտ Պետերբուրգի գիտությունների ակադեմիա | Իլարիոն Ռոսոխինը եղել է չինագիտության դասախոս, իսկ Չինաստանի Քանսի արքայի ժամանակաշրջանում ռուսական արևելյան ուղղափառ եկեղեցու առաքելությունը զբաղվում էր չինագիտության ուսումնասիրություններով, մինչդեռ Ալեքսեևի ժամանակներում այս ոլորտում նա գիտական մեծ ձեռքբերումներ է գրանցվել |
Իտալական չինագիտություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Եվրոպական չինագիտության առաջացումը կարելի է հաշվարկել 13-րդ դարի Մարկո Պոլոյի ժամանակաշրջանից։ Պատմական աղբյուրները ցույց են տալիս, որ Եվրոպայի համակարգված չինագիտության ուսումնասիրությունը առաջին անգամ ձևավորվել է 16-րդ դարում, երբ քարոզիչներ Լի Մատաոուն, Նան Խուայրընը և Անտուան Թոմասը (Antoine Thomas), փորձել են մտցնել քրիստոնեությունը Չինաստանի տարածքում: Հետևաբար, սկզբնական չինագիտությունը հիմնականում դիտվում էր որպես չինական մշակույթի և քրիստոնեության համադրման գործընթաց:
Լուսավորության դարը ժամանակաշրջան էր, երբ մեծ հետաքրքրություն կար նոր աշխարհներ հայտնաբերելու և ուսումնասիրելու հարցում։ Այն պատմությունները և նամակները, որոնք նախկինում տարածվել էին կրոնավորների միջև, ներառվել են «Հիսուսի միաբանների Չինաստանի նամակներ» (Lettres édifiantes et curieuses) ժողովածուում և լայնորեն տարածվել են Եվրոպայում։ Ցին կայսրությունը ցնցեց բոլոր նրանց, ովքեր ցանկանում էին ճանաչել այս երկիրը, իսկ այդ ընթացքում չինագիտության մասնագետները սկսեցին տարածել Չինաստանի փիլիսոփայությունը, էթիկան, իրավունքի համակարգը և գեղեցկության ընկալումները Արևմուտքում։ Թեև այս ներկայացումը անխուսափելիորեն միակողմանի և աղավաղված էր, այն ժամանակ այն իսկապես պահում էր բազմաթիվ փոքր վաճառողներին, ովքեր ապրում էին «Չինական արհեստագործական ապրանքների» վաճառքով, և, իհարկե, նաև որոշ ժամանակ առաջացրել էր լայն քննարկումներ։ Այդ ժամանակ Չինաստանը հաճախ նկարագրվում էր որպես լուսավորյալ միապետություն։
17-րդ դարի կեսերին, Մին դինաստիայի վերջում և Ցին կայսրության սկզբում, Նապոլիի թագավորությունից եկած կաթոլիկ միսիոներ Մատթեո Ռիպան 1711-1723 թվականներին ծառայում էր Քանսի կայսեր Մանցին արքունիքում որպես նկարիչ։ Վերադառնալով Նեապոլ, նա իր հետ բերեց չորս երիտասարդ չինացի հավատացյալներ, որպես չինարեն ուսուցիչներ, ովքեր կազմեցին Նեապոլի «Չինական քոլեջի» (Collegio dei Cinesi)[6] հիմքը: 1732 թվականին այն հաստատվեց Հռոմի Պապ Կղեմես Յոթերորդի կողմից՝ նպատակ ունենալով միսիոներներին չինարեն ուսուցանել՝ Չինաստանում միսիոներական գործունեությունը խթանելու համար[6]։ Դպրոցը մի շրջան անվանվեց Թագավորական Ասիական ակադեմիա (1868-1888), ապա դարձավ Նեապոլի Արևելյան համալսարան[7]։
Իտալիայում ժամանակակից չինագիտական հետազոտությունները սկսվել են համեմատաբար ուշ։ Վենետիկի համալսարանը, Հռոմի համալսարանը և Նեապոլի Արևելյան համալսարանը համարվում են Իտալիայի երեք հիմնական չինագիտական կենտրոնները[8]։ Հիմնական ամսագրերը ներառում են Հռոմի համալսարանի «Արևելյան Ասիայի հետազոտությունների ամսագիր»-ը, Վենետիկի համալսարանի «Վենետիկի ասիական հետազոտություններ»-ը և Նեապոլի Արևելյան համալսարանի «Արևելյան ակադեմիայի տարեգիրք»-ը[7]։
Ռուսական չինագիտություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ռուսաստանում Չինաստանի վերաբերյալ ուսումնասիրությունները սովորաբար կոչվում են չինագիտություն կամ Չինաստանի ուսումնասիրություն (синология կամ китаеведение) և միշտ էլ հանդիսացել են արևելագիտության (востоковедение) կարևոր բաղկացուցիչ մասը[9]։ Ռուսաստանը Չինաստանի հյուսիսային հարևանն է, և դա նրան տարածքային առավելություն է տվել մոնղոլական և մանջուրական ուսումնասիրությունների համար։ Այդ ուսումնասիրություններն ունեն երկար պատմություն և հարուստ գիտական ժառանգություն։ Հետագայում մոնղոլերենը կիրիլյան այբուբենով գրելաձև ստանալուց հետո լեզվի յուրացումը ավելի հեշտացրին։ Հիմնականում հետազոտություններն ընդգրկում են Լյաո, Ծին, Յուեն և Ցին դինաստիաների ժամանակաշրջանների ալթայական լեզուների և գրավոր աղբյուրների ուսումնասիրությունը։
Յոնճընի վեցերորդ տարում (1728 թվական) «Կյախտայի պայմանագրի» ստորագրումից հետո Չինաստանի և Ռուսաստանի միջև պաշտոնական շփումներ սկսվեցին։ Ռուս ուղղափառ միսիոներական խումբը և 41 ուսանող ուղարկվեցին Պեկին՝ խորությամբ ուսումնասիրելու չինական մշակույթը և յուրացնելու մի շարք լեզուներ, այդ թվում՝ մանջուրերեն, չինարեն, տիբեթերեն և մոնղոլերեն։ Հետագայում այս ուսանողներից մի քանիսը դարձան հայտնի չինագետներ, ինչպիսիք են Իլարիոն Ռոսոխինը, Ալեքսեյ Լեոնտևը և Պիչուրինը։
Ռուսական վաղ շրջանի չինագիտության ուսումնասիրության կենտրոնը գտնվում էր Պեկինում, այնուհետև աստիճանաբար տեղափոխվեց Սանկտ Պետերբուրգի համալսարան՝ ձևավորելով Պետերբուրգյան դպրոցը։ Սյանֆընի հինգերորդ տարում (1855 թվական) Սանկտ Պետերբուրգի համալսարանում ստեղծվեց Արևելագիտության ֆակուլտետը, որտեղ ամենանշանավոր չինագետը, որի չինական անունը Վան Սիլի էր, ռուսերեն թարգմանեց «Երգերի գիրք»-ը («Աֆորիզմներ»), «Լյաո Ճայի ֆանտաստիկ պատմությունները» և տանջական վեպ «Լի Վա Ճուան»-ը, ինչպես նաև «Մանջուր-ռուսական մեծ բառարանը»։
Ֆրանսիական չինագիտություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Լյուդովիկոս 14-ի (Լուի 14) ժամանակաշրջանում, Ֆրանսիայի գիտությունների ակադեմիայի կողմից միսիոներներ ուղարկվեցին Չինաստան՝ ուսումնասիրություններ իրականացնելու։ Ժոզեֆը հրապարակել է «Փաստերի գրքին նախորդող ժամանակաշրջանը և Չինական առասպելների կապը», Ժան Բատիստ Դյու Ալդը կազմել է «Չինական կայսրության ամբողջական պատմությունը»։ Վոլտերը նույնպես եղել է «Չինական նամակների ժողովածուի» ընթերցողը: «Չինացի որբը» (L'orphelin chinois) յուենյան դրամայի ընթերցանության ժամանակ նա նույնպես արտահայտել է իր անսահման ձգտումը դեպի այդ կախարդական երկիրը:
Ֆրանսիայի 1795 թվականի սահմանադրության համաձայն՝ հաջորդ տարի հիմնադրվեց Ազգային Արևելյան Լեզուների և Մշակույթների Դպրոցը (ֆրանսերեն՝ l'école des Langues orientales Vivantes): Չինաստան երբեք չայցելած ֆրանսիացի Ժան-Բատիստ Դյու Ալդը (Jean-Baptiste Du Halde) 1725 թվականին հրապարակեց չորս հատորից կազմված նկարազարդ «Չինաստանի նկարագրությունը» (Description de la Chine) գիրքը: Այս գրքի նյութերի մեծ մասը հիմնված էր նրա և քրիստոնյա միսիոներների միջև փոխանակված նամակների բովանդակության վրա: Այս գիրքը իր ժամանակին մեծ հեղինակություն ուներ և անմիջապես թարգմանվեց ու հրապարակվեց չորս լեզուներով։
Ֆրանսիայի «Չինագիտության երեք մեծերը» համարվում են Ժյուլ Ժուլյենը (Jules Julien), Էդուարդ Շավաննը (Édouard Chavannes) և Փոլ Փելիոն ( Paul Pelliot)[10]։ Սառը պատերազմի ընթացքում ֆրանսիացի չինագետ Ժակ Գերնեթը (Jacques Gernet) խստորեն քննադատեց քաղաքական միջամտությունը չինագիտությանը՝ թե՛ ձախից, թե՛ աջից՝ պաշտպանելով չինագիտության եզակի, սակայն գիտական մոտեցումը։ Նա նաև կտրուկ ծաղրեց այն մասնագետներին, ովքեր փորձում էին պաշտպանել չինագիտությունը, ինչպիսին էր Ալեն Պեյրեֆիթը:
Գերմանական չինագիտություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]17-18-րդ դարերի Հիսուսի միաբանության միսիոներների թարգմանությունները Եվրոպայում առաջացրին Չինաստանի հանդեպ հետաքրքրություն, իսկ Գոթֆրիդ Լայբնիցը և այլ գերմանացի լուսավորության մտածողներ նույնպես ազդվել են դրանից։ Հաշվարկների գյուտարար գոթֆրիդ Լայբնիցը չափազանց հետաքրքրված էր չինական փիլիսոփայությամբ, հատկապես «Փոփոխությունների գրքով»: Նա հայտնաբերեց պարզ թվերի կատարյալ հաջորդականություն «Փոփոխությունների գրքում», ինչպես նաև բուն չինարենից հանեց լեզվական իդեալական և խորը կանոններ, որը մաթեմատիկայի էությունն է՝ գտնելով պարադոքսներ:
19-րդ դարի վերջից մինչև 20-րդ դարի սկիզբը Գերմանիայում չինագիտությունը մասնագիտացավ և դարձավ գիտական ոլորտ՝ հիմնադրվեցին ամբիոններ և գիտական հաստատություններ, իսկ Օտտո Ֆրանկի և այլ չինագետների շնորհիվ Գերմանիայում չինագիտությունը աստիճանաբար հասավ իր ամբողջական զարգացմանը։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո Գերմանիայի համալսարանները կրկին սկսեցին կառուցել և նորից բացել չինագիտական ամբիոններ, իսկ ի հայտ եկան Հայնիշը, Ֆու Վուքուանը և այլ չինագետներ։ Արևելյան Գերմանիան հիմնականում շարունակեց լեզվաբառագիտական ավանդույթները, հատկապես բառարանների և գրականության ոլորտում, կենտրոնանալով հին չինարենի և Թուրֆանի ձեռագրերի վրա։ Արևմտյան Գերմանիայի չինագիտությունը կենտրոնացել էր քաղաքականության, հասարակության և տնտեսության վրա, իսկ ՄԱԿ-ի հետ փոխգործակցությունը հաճախակի էր[11]։ Գերմանիայի «Չինագիտության երեք մեծերը» համարվում են Ֆոգերբերը, Ֆու Վուքուանը և Մա Հանմաոն[10]։
Բրիտանական չինագիտություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]17-18-րդ դարերում բրիտանական միսիոներները, ինչպիսիք են Ռոբերտ Մորիսոնը, մեծ ներդրում ունեցան չինագիտության ամբիոնների ստեղծման գործում, իսկ 1810-1830 թվականներին Ջեյմս Լեգը Արևելյան Հնդկական ընկերության Գուանճոու առևտրական գրասենյակում անցկացրեց բրիտանացիների առաջին չինարենի դասերը։ 1834 թվականին Գուանճոու առևտրական գրասենյակի դուրս գալուց առաջ, նա մոտ մեկ դար շարունակեց չինարենի դասավանդումը, ինչը ունեցավ երկարատև ազդեցություն։ Գուանճոու առևտրական գրասենյակը նույնիսկ կարելի է համարել Բրիտանիայի առաջին չինագիտության հաստատությունը։ 1837 թվականին Ջոն սթենթոնը, որպես չինարենի դասավանդման ամբիոնի հիմնադրելու պայման, նվիրեց Լոնդոնի համալսարանին Ջեյմս Լեգի անձնական հավաքածուում գտնվող 10,000 չինական գիրք, որոնք նա բերել էր Չինաստանից։ Իսկ համալսարանը առաջին դասախոսության պրոֆեսոր նշանակեց Ջեյմս Լեգի ուսանողին[12]։
Բրիտանական չինագիտությունը ակնհայտորեն ուշ է սկսվել Եվրոպայի մայրցամաքից, և սկզբում հիմնականում հենվում էր այլ եվրոպական լեզուներից չինագիտական գրականության թարգմանությունների միջոցով՝ չինական գիտելիքներ ստանալու համար։ Հետագա զարգացումները հիմնականում կենտրոնացած էին առևտրային և դիվանագիտական գործածման վրա, իսկ մաքուր ակադեմիական ուսումնասիրությունները հետ մնացին Ֆրանսիայի, Գերմանիայի, Ռուսաստանի և այլ խոշոր չինագիտական երկրների համեմատ։ 19-20-րդ դարերում սկսվեց աստիճանաբար փոխվել չինագիտության նկատմամբ երկարատև անտեսումը, ընդլայնվեց ուսումնասիրության ոլորտը, և թարգմանվեցին բազմաթիվ հին և ժամանակակից գրականության ստեղծագործություններ[13]։
Շվեդական չինագիտություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Շվեդիան առաջին երկիրն էր Հյուսիսային թերակղզում, որը կապ հաստատեց Չինաստանի հետ[14]։ Շվեդական չինագիտությունը հասնում է 1690-ական թվականներ, երբ Ուփսալայի համալսարանի գիտնականները հրատարակեցին Չինաստանի պատմության վերաբերյալ ակադեմիական աշխատություններ: 1840-1950 թվականների միսիոներների ակադեմիական գործունեությունը, 19-րդ դարի վերջի և 20-րդ դարի սկզբի ժամանակակից գիտական մեթոդների առաջընթացը, ինչպես նաև պրոֆեսորներ Բեռնարդ Կարլգրենի և Գյորան Մալքվիստի ներդրումները նպաստեցին շվեդական չինագիտության աստիճանական հասունացմանը[15]։ Շվեդական չինագիտության հիմնադիրը՝ Գյոտեբորգի համալսարանի ռեկտոր Բեռնարդ Կարլգրենը, մասնագիտացել է չինարենի հնչյունաբանության, բարբառագիտության, բառարանագիտության և բանասիրության ոլորտներում[16]։ Դրանից հետո Շվեդիայում Չինաստանի հետ կապված հետազոտությունների բոլոր կարևոր դերերը գրեթե զբաղեցվել են Բեռնարդ Կարլգրենի աշակերտների կողմից՝ ձևավորելով մի յուրահատուկ «ակադեմիական ընտանիք»։ Շվեդիայում չինագիտության ուսուցումն ու հետազոտությունը հիմնականում կենտրոնացած են Ստոկհոլմի համալսարանում և Լունդի համալսարանում[17]։
Չեխական չինագիտություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Չեխ միսիոներ Կառել Սլավիչեկը Չինաստանում իր միսիոներական գործունեությամբ հիմք դրեց չեխա-չինական վաղ մշակութային փոխանակմանը։ 19-րդ դարի կեսերից մինչև 20-րդ դարի սկիզբը համարվում է չեխական չինագիտության ձևավորման և զարգացման նախնական փուլը[18]։ 19-րդ դարում Չեխիայում ծնվեց չինագիտության հիմնադիր Ռուդոլֆ Դվորժակը, ով թարգմանեց և ներկայացրեց «Լուն Յու» («Աֆորիզմներ») և «Լաո Ցզի» («Տաո տը Ցին») աշխատությունները։ Չեխական չինագիտության հիմնադիրը Յարոսլավ Պրուշեկն է։ 20-րդ դարում, Պրուշեկի առաջնորդությամբ ձևավորվեց Պրահայի չինագիտության դպրոցը[19]։ 20-րդ դարի 60-ականներին, Պրուշեկը Հարվարդի համալսարանում վարում էր այցելու պրոֆեսորի պաշտոն, որտեղ հաստատեց բարեկամություն Ֆեյ Ճընցինի հետ և դարձավ Լիոու Ֆանի ուսուցիչը։ Ֆեյ Ճընցինը մահանալուց առաջ իր բոլոր չինարենի գրքերը նվիրեց Հարվարդի համալսարանի գրադարանին, իսկ բոլոր անգլերեն գրքերը նվիրեց Չեխիայի հասարակական գիտությունների ակադեմիայի Արևելյան ուսումնական հաստատության Ֆեյ Ճընցինի գրադարանին[19]։ Պրահայի չինագիտության դպրոցը դարձավ Արևմուտքում Չինաստանի ժամանակակից գրականության ուսումնասիրության առաջամարտիկը, որտեղ ծնվեցին մի շարք կարևոր չինագետներ, ինչպիսիք են՝ Բերտան, Դանան, Միլենան, Վան Հեդան, Շը Լուոֆուն, Կաո Լիքըն և ուրիշներ[20]։
Հոլանդական չինագիտություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]17-րդ դարի կեսից սկսած, հոլանդական չինագիտությունը անցել է մի քանի փուլերով։ Լեյդենի համալսարանի Արևելյան Ասիայի բաժինը դեռ 19-րդ դարում սկսել էր սովորեցնել չինարեն, իսկ ուսանողները պատրաստվում էին դառնալ Հոլանդական Արևելյան Հնդկաստանի գաղութային վարչության մասնագետներ։ 19-րդ դարի վերջից մինչև 20-րդ դարի առաջին կեսը, Լեյդենի համալսարանում չինագիտության ոլորտում նշանակվել է չորս պրոֆեսոր։ 1876 թվականին Լեյդենի համալսարանում հաստատվեց չինագիտության առաջին պրոֆեսորի պաշտոնը։ Հոլանդական չինագիտության հիմնադիրն է չինագետ գիտնական Շլեգելը, ով 1876-ից 1902 թվականներին դասավանդել է Լեյդենի համալսարանում և եղել Հոլանդիայի առաջին պրոֆեսորը, ով դասավանդել է ինչպես ճապոներեն, այնպես էլ չինարեն։ 1930 թվականին Լեյդենի համալսարանը հիմնեց չինագիտության հետազոտական ինստիտուտը[21]։ Ամստերդամի համալսարանը Հոլանդական չինագիտության երկրորդ մեծագույն կենտրոնն է՝ Լեյդենի համալսարանից հետո[22]։
Հյուսիսային Ամերիկայի չինագիտություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Հյուսիսային Ամերիկայի չինագիտությունը հիմնականում կենտրոնանում է ժամանակակից Չինաստանի քաղաքականության, տնտեսության, մշակույթի և հասարակության ուսումնասիրության վրա[1]։ ԱՄՆ-ի չինագիտությունը ցույց է տալիս անցում Եվրոպական սինոլոգիայի ավանդական լեզվաբառագիտական ուսումնասիրումից դեպի սոցիալական գիտությունների մեթոդներով իրականացվող հետազոտական մոտեցում։ Այն նաև անցում է կատարում պարզ ակադեմիական ուսումնասիրություններից՝ վերածվելով ուսումնասիրությունների, որոնք բացահայտորեն ծառայում են ԱՄՆ-ի և Արևմուտքի գլոբալ ռազմավարությանը և ազգային շահերին։ 1949 թվականին ՉԺՀ (Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետություն) հիմնադրումից հետո, ԱՄՆ-ի կառավարությունը, հիմնադրամները և ակադեմիական հաստատությունները սկսել են կարևորել ժամանակակից Չինաստանի ուսումնասիրությունները։ ԱՄՆ-ի ազդեցության ներքո Կանադայում աստիճանաբար ստեղծվեցին Ասիա-Խաղաղօվկիանոսյան հիմնադրամը, Կանադայի Բրիտանական Կոլումբիայի համալսարանի Չինաստանի ուսումնասիրությունների կենտրոնը և այլ կազմակերպություններ, որոնք կենտրոնացած են ժամանակակից Չինաստանի քաղաքականության վերաբերյալ միջդիսցիպլինար ուսումնասիրությունների վրա[5]։
Ամերիկյան չինագիտություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]18-րդ դարի ԱՄՆ-ի հիմնադրման ժամանակահատվածում, հիմնադիր հայրերը, ինչպիսիք են Ֆրանկլինը, Փեյնը, Ջեֆերսոնը, ինչպես նաև 19-րդ դարի գերազանցության ներկայացուցիչներ Էմերսոնը և Թորոն, բոլորը մեկ անգամ ուսումնասիրել են չինական գրականությունը։ ԱՄՆ-ն շարունակաբար ուղարկել է միսիոներներ տարբեր ոչ արևմտյան երկրներ՝ տեղանքն ուսումնասիրելու համար, իսկ Չինաստան հասած միսիոներները փոխանցում էին չինական գիտելիքները ԱՄՆ-ին։ Ուիլյամ Ուելսը ամենավաղ ամերիկացի բողոքական միսիոներներից էր Չինաստանում և ամերիկյան չինագիտության վաղ չինագետներից: Նա հետագայում դարձավ չինագիտության առաջին պրոֆեսորը Յեյլի համալսարանում: Ամերիկյան կոնգրեգացիոն միսիոներ Թիմոթի Ռիչարդի ներկայացուցչական աշխատությունները ներառում են «Չինաստանում գյուղական կյանքի սոցիոլոգիական ուսումնասիրությունները»[23]։
20-րդ դարում, չինագետները աստիճանաբար հեռացան միսիոների կարգավիճակից և ստեղծեցին վստահելի ստանդարտ հետազոտական համակարգ։ Չինագետների կողմից առաջադրված քաղաքական առաջարկները նույնպես ազդել են քաղաքականության վրա, ինչպիսին է Ջոն Քինգ Ֆերբանկը Միացյալ Նահանգներում: Նրա «Չինաստան. Ավանդույթներ և փոփոխություն» աշխատությունը հաստատում է, որ ժամանակակից Չինաստանում կան երկու հիմնական ուղիներ՝ մեկը՝ արտաքին ուժերի շարունակական ներխուժումն ու պայմանագրերի ստորագրումը, իսկ մյուսը՝ Չինաստանի ներքին զարգացումը, որը համապատասխանում է «հարված-պատասխան» մոդելին[23]։ Հյուսիսային Ամերիկայի չինագիտության տոհմածառում առաջին սերնդի չինագետն է Ֆեյ Ճընցինը, երկրորդ սերնդի չինագետներն են Հերբերտը, Ջոն Քինգ Ֆերբանկը, Մարի Ռայթը և այլք, իսկ երրորդ սերնդի չինագետներն են չինագիտության երեք մեծերը՝ Հարվարդի համալսարանի պրոֆեսոր Ֆիլիպ Քունը, Կալիֆոռնիայի համալսարանի Բերկլի մասնաճյուղի պրոֆեսոր Ֆրեդերիկ Ուեյքմենը և Յեյլի համալսարանի պրոֆեսոր Ջոնաթան Սփենսը[24][25]։
ԱՄՆ-ում ներկայացուցչական գիտահետազոտական հաստատությունները ներառում են Հարվարդի համալսարանի չինական ուսումնասիրությունների Ֆեյ Ճընցին կենտրոնը, Հարվարդ-Յենցին ինստիտուտը, ԱՄՆ-Չինաստան հարաբերությունների ազգային կոմիտեն, Միչիգանի համալսարանի չինական հետազոտությունների կենտրոնը, Կալիֆոռնիայի համալսարանի չինական հետազոտությունների կենտրոնը և Բրուքինգս ինստիտուտի Չինաստանի կենտրոնը։ Առնչվող ակադեմիական հանդեսները հիմնականում ներառում են՝ «Ժամանակակից Չինաստան», «Այժմյա Չինաստան», «Չինաստանի տնտեսական ակնարկներ», «Չինաստանի քաղաքական հետազոտություններ» և այլն[5]։
Կանադական չինագիտություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]19-րդ դարի կեսից սկսած, Կանադացի միսիոներները ժամանեցին Չինաստան, որտեղ հիմնեցին 270 դպրոց և 30 հիվանդանոց, Չինաստանում սկսեցին բուժմիջնորդական աշխատանքը և մասնագիտական բուժքույրերի մասնագիտությունը։ Այս միսիոներները հայրենիք վերադարձնելուց հետո, իրենց գրքերով, հիշողություններով և նամակներով դրեցին Կանադայի չինագիտության ուսումնասիրությունների հիմքերը։ 1950-ականների սկզբին, միսիոներների հետնորդները հիմնեցին Կանադա-Չինաստան բարեկամության ասոցիացիան։ 1960-ականներին, միսիոներների վաղ շրջանի հրատարակությունների հիման վրա, չինագիտության ուսումնասիրությունները աստիճանաբար աշխուժացան, հիմնականում կենտրոնանալով գրականության և պատմության համատեղ պատմողական տեքստերի, հին լեզուների և հնագույն առարկաների ուսումնասիրության վրա։ Այս շրջանում չինագիտության ուսումնասիրությունները դեռ հիմնականում վերաբերում էին Չինաստանի հնագույն տեքստերին, կարևորելով տեքստերի մանրակրկիտ ուսումնասիրությունը և մեկնաբանությունը։ Այնուհետև, տասը Կանադայի հիմնական համալսարաններ անընդմեջ հիմնեցին Ասիական բաժիններ կամ Ասիական կենտրոններ, սկսեցին կարևորել ժամանակակից Չինաստանի ուսումնասիրությունները[26]։
Դունխուանագիտություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]20-րդ դարի սկզբին հայտնաբերվեց Դունխուան գրադարանի քարանձավը և տիբեթերեն, մոնղոլերեն և այլ լեզուներով մեծ թվով ձեռագրեր և մշակութային մասունքներ: Արևմտյան չինագետները, Դունխուան կատարած հետազոտությունների ընթացքում, ավարեցին մեծ քանակությամբ արժեքավոր իրեր, ինչի արդյունքում ձևավորվեց Դունխուանագիտությունը, և դա նպաստեց չինագիտության հետազոտությունների նոր զարգացմանը։
Ճապոնացի գիտնական Ջունշան Ինաբան շատ վաղ հետազոտություններ է անցկացրել Ցին դիանստիայի և Մանջուրիայի պատմության վերաբերյալ: 1981 թվականի մայիսի 26-ին ճապոնացի գիտնական Ֆուջիեդա Ակիրան Հյուսիսարևմտյան Նորմալ համալսարանում ունեցած ելույթում ասաց, որ որոշ գիտնականներ ասացին, որ «Դունխուանը Չինաստանում է, իսկ Դունխուանագիտությունը Ճապոնիայում է» (կամ «Դունխուանը Չինաստանում է, իսկ Դունխուանագիտությունը օտար երկրներում է»)[27]։ Պետք է նշել, որ եղել են կարծիքներ, որ ճապոնացի գիտնականները կարող են գերազանցել Չինաստանը չինագիտական հետազոտություններում[28]։
Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 «《汉学400年》». 北京日报. 腾讯网. Արխիվացված օրիգինալից 2018年2月9日-ին. Վերցված է 2005年12月30日-ին.
- ↑ «《汉学是什么》». 新浪网. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ նոյեմբերի 5-ին. Վերցված է 2007年4月22日-ին.
- ↑ 吳雨平(2008)《橘與枳：日本漢詩的文體學研究》北京：中國社科院，頁廿七至卅七
- ↑ 葉國良、陳明姿(合編), 明姿陈《日本漢學研究續探: 文學篇》，臺灣大學出版中心
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 «国外中国学的流变、现状与思考» (PDF). 中国社会科学网.
- ↑ 6,0 6,1 «Archivio storico e Collegio dei Cinesi». Università degli Studi di Napoli L’Orientale (իտալերեն). 2023 թ․ մայիսի 26. Վերցված է 2025 թ․ հունվարի 18-ին.
- ↑ 7,0 7,1 «義大利漢㈻研究的現況——從歷史觀點» (PDF). 漢學研究通訊.
- ↑ «一位坚定的中西文化交流的推动者：意大利汉学家李集雅教授». philosophy.fudan.edu.cn. Վերցված է 2025 թ․ հունվարի 18-ին.
- ↑ «境外当代中国研究». hprc.cssn.cn. Վերցված է 2025 թ․ հունվարի 5-ին.
- ↑ 10,0 10,1 «终生推崇中国文化，推动中德文化交流——海外汉学家见知录之十三 – 国学网» (Chinese (China)). Վերցված է 2025 թ․ հունվարի 5-ին.
- ↑ «讲座 | 阿梅龙教授：德国汉学的起源、历史发展与现状-中华文化与国际传播». fhss.uic.edu.cn. Վերցված է 2025 թ․ հունվարի 5-ին.
- ↑ 英國東印度公司廣州商館的漢語教學及其影響 Արխիվացված 2020-11-05 Wayback Machine 譚樹林 孔令雲 澳門特區政府文化局
- ↑ «英国汉学六百年——以英国汉学的发展看中英文化文学之交流». 国际汉学研究.
- ↑ «汉学研究». lib.nus.edu.sg. Վերցված է 2025 թ․ հունվարի 5-ին.
- ↑ «國立臺灣大學文學院». liberal.ntu.edu.tw. Վերցված է 2025 թ․ հունվարի 5-ին.
- ↑ «瑞典汉学的开山人物高本汉——海外汉学家见知录之十五 – 国学网» (Chinese (China)). Վերցված է 2025 թ․ հունվարի 5-ին.
- ↑ 应用. «瑞典当代中国研究». hprc.cssn.cn. Վերցված է 2025 թ․ հունվարի 5-ին.
- ↑ «20世紀捷克漢學研究的回顧與反思». 臺灣教育研究資訊網.
- ↑ 19,0 19,1 «普实克——捷克汉学奠基者--国际--人民网». world.people.com.cn. Վերցված է 2025 թ․ հունվարի 5-ին.
- ↑ «高利克汉学事业展现他者思想洞见-中国社会科学网». www.cssn.cn. Վերցված է 2025 թ․ հունվարի 5-ին.
- ↑ «荷兰莱顿大学汉学研究群体». 社会科学文献出版社.
- ↑ «荷兰的中国学研究：现状、焦点与评价» (PDF). 中国日报.
- ↑ 23,0 23,1 «1.1 总序 | 最早的美国汉学研究始于何时？-三联生活网». www.lifeweek.com.cn. Վերցված է 2025 թ․ հունվարի 5-ին.
- ↑ «【道中华】史景迁：一个酷爱讲中国故事的外国人，被称为"汉学三杰"｜海外汉学家系列之⑤». www.neac.gov.cn. Վերցված է 2025 թ․ հունվարի 5-ին.
- ↑ «孔飞力弟子忆先师：那一代美国汉学家，他培养的学生最多». 澎湃新闻.
- ↑ «刘静教授：加拿大的汉学发展-全球汉籍合璧工程». hanjihebi.sdu.edu.cn. Վերցված է 2025 թ․ հունվարի 5-ին.
- ↑ 劉進寶 《歷史研究》2007年第3期
- ↑ 王钟翰《我为什么专攻清史与满族史》一文載：“我最敬重的另一位史学大师就是洪煨莲先生……反对华北独立的‘一二·九’爱国学生运动停课两个月之后，史学方法课复课的第一堂课，洪师缓步走进课堂……大声慷慨激昂地对我们说：现在你们知道了吧，我们中国人在军事上打不过日本人，但在作学问上我们不能不跟他们比一个高低！洪师又说，日本人很骄傲，他们说汉学中心根本不在中国。从本世纪初以来，国际学术界所谓的汉学中心，最早是在英国伦敦，有著名学者斯坦因，后来是在法国巴黎，有著名敦煌学者伯希和，日本人像白鸟库吉等有名的蒙古语言学家以及内藤虎次郎掌握沈阳崇谟阁满文老档的清史专家，他们很想把汉学中心抢到日本东京去，我们要争一口气。……当时我们全班不到十人，洪师的一席话深深震撼着我们每一个人的心，……我个人下定从事清史满族史的决心，就是从这时开始的。”
Արտաքին հղումներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- 夏芊若，“汉学家谈汉学”，中国青年报，2005年1月12日. 链接Արխիվացված 2007-03-14 Wayback Machine
- 20世纪国际汉学的趋势与偏向Արխիվացված 2012-10-29 Wayback Machine
- 《士與中國文化》，余英時著，聯經出版社出版。
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Չինագիտություն» հոդվածին։ |
| ||||||||||||
