Jump to content

Չիայի սերմ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Չիայի սերմ
Ուտելի սերմեր Խմբագրել Wikidata
Ենթակատեգորիագրենաժ, seed Խմբագրել Wikidata
Էներգետիկ արժեք486 կալորիա Խմբագրել Wikidata
Natural product of taxonSalvia hispanica Խմբագրել Wikidata
Չիայի սերմերը խոշորացված պլանով

Չիայի սերմերը (/tʃiːə/ CHEE-ah) Salvia hispanica-ի ուտելի սերմերն են, անանուխի ընտանիքի (Lamiaceae) ծաղկող բույս, որը բնիկ է կենտրոնական և հարավային Մեքսիկայում,[1] կամ հարակից Salvia columbariae, Salvia polystachia կամ Salvia: tiliifolia։ Չիայի սերմերը օվալաձև և մոխրագույն են՝ սև և սպիտակ բծերով, ունեն մոտ 2 միլիմետր տրամագիծ (0,08 դյույմ): Սերմերը հիգրոսկոպիկ են, թրջելիս ներծծում են իրենց քաշից մինչև 12 անգամ ավելի հեղուկով և պատվում են լորձաթաղանթով, որը չիայի հիմքով մթերքներին և ըմպելիքներին տալիս է յուրահատուկ գելային հյուսվածք։

Կան ապացույցներ, որ բերքը լայնորեն մշակվել է ացտեկների կողմից մինչկոլումբոսյան ժամանակներում և եղել է մեսոամերիկյան մշակույթների հիմնական սնունդը: Չիայի սերմերը փոքր մասշտաբով մշակվում են իրենց նախնիների հայրենիքում՝ կենտրոնական Մեքսիկայում և Գվատեմալայում, ինչպես նաև առևտրային ճանապարհով ամբողջ Կենտրոնական և Հարավային Ամերիկայում:

Նկարագրություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Չիայի սերմ՝ 2 մմ
Չիայի սերմեր

Սովորաբար, չիայի սերմերը փոքր, հարթ և ձվաձև են՝ միջինը՝ 2,1 մմ × 1,3 մմ × 0,8 մմ, մեկ սերմի միջին քաշը՝ 1,3 մգ։[2] Դրանք խայտաբղետ են՝ շագանակագույն, մոխրագույն, սև և սպիտակ: Սերմերը հիդրոֆիլ են, թրջելիս ներծծում են իրենց քաշից մինչև 12 անգամ գերազանցող հեղուկով, նրանք պատվում են լորձաթաղանթի ծածկույթով, որը նրանց տալիս է գելային հյուսվածք: Chia (կամ chian կամ chien) հիմնականում նույնականացվել է որպես Salvia hispanica L: Այլ բույսեր, որոնք կոչվում են «chia» ներառում են «ոսկե chia» (Salvia columbariae): Salvia columbariae-ի սերմերը նույնպես օգտագործվում են սննդում։

Սերմերի բերքատվությունը տատանվում է՝ կախված սորտերից, մշակման եղանակից և աճի պայմաններից՝ ըստ աշխարհագրական դիրքի: Օրինակ՝ Արգենտինայում և Կոլումբիայում առևտրային դաշտերի բերքատվության միջակայքը տատանվում է 450-ից 1250 կգ/հա (400-ից 1120 ֆունտ/ակր):[3][4] Էկվադորի միջ-Անդյան հովիտներում աճեցված երեք սորտերի հետ փոքրածավալ ուսումնասիրությունը տվել է մինչև 2,300 կգ/հա (2,100 ֆունտ/ակր) բերքատվություն՝ ինչը ցույց է տվել, որ բարենպաստ միջավայրը և տեսակը փոխազդելով տվել են նման բարձր բերք։[20] Գենոտիպն ավելի մեծ ազդեցություն ունի բերքատվության վրա, քան սպիտակուցի, յուղի պարունակության, ճարպաթթվի կազմի կամ ֆենոլային միացությունների վրա, իսկ բարձր ջերմաստիճանը նվազեցնում է յուղի պարունակությունը և չհագեցվածության աստիճանը և բարձրացնում սպիտակուցի պարունակությունը։[5]

Պատմություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
S. hispanica բույսի նկարը Ֆլորենցիայի օրենսգրքից է։[6]

S. hispanica-ն նկարագրված և պատկերված է Codex Mendoza'-ում և Florentine Codex-ում, ացտեկների կոդեքսներ, որոնք ստեղծվել են 1540-ից 1585 թվականներին: Տուրքերի մասին գրառումներ Mendoza Codex-ից, Matrícula de Tributos-ից և Matricula de Huexotzinco-ից (1560), ինչպես նաև գաղութային մշակության հաշվետվություններ: և լեզվաբանական ուսումնասիրություններ, մանրամասնում են տուրքերի աշխարհագրական դիրքը և S. hispanica-ն աճեցնող հիմնական շրջանների աշխարհագրական առանձնահատկությունը: Բացառությամբ ցածրադիր ափամերձ արևադարձային և անապատային տարածքների, գավառների մեծ մասը աճեցրեց բույսը, և որպես ամենամյա տուրք ժողովրդի կողմից տրվում էր ացտեկների 38 գավառական նահանգներից 21-ի կառավարիչներին: Մշակման ավանդական տարածքն առանձին շրջանում էր, որն ընդգրկում էր հյուսիս-կենտրոնական Մեքսիկայի մասերը, հարավից մինչև Գվատեմալա: Մշակման երկրորդ և առանձին տարածքը, ըստ երևույթին, նախակոլումբիական, հարավային Հոնդուրասում և Նիկարագուայում էր։[7]

Chia սերմերը ացտեկների համար ծառայել են որպես հիմնական սնունդ: Հնարավոր է, որ այն նույնքան կարևոր է եղել, որքան եգիպտացորենը, որքան պարենային մշակաբույսերը: Ացտեկների մշակույթի ճիզվիտ մատենագիրները եգիպտացորենից և լոբիից հետո երրորդ ամենակարևոր մշակաբույսն էին արձանագրում։ Ացտեկների քահանայությանը մատուցվող ընծաները հաճախ արվում էին չիայի սերմերով։[6]

21-րդ դարում Մեքսիկայում և Գվատեմալայում, ինչպես նաև Բոլիվիայում, Արգենտինայում, Էկվադորում, Նիկարագուայում, Ավստրալիայում, Միացյալ Թագավորությունում և Միացյալ Նահանգներում չիան աճեցվում և օգտագործվում է կոմերցիոն նպատակներով։[8][9][10][11] Կենտուկիում մշակվել են չիայի նոր արտոնագրված տեսակներ՝ Միացյալ Նահանգների հյուսիսային լայնություններում աճեցնելու համար։[12]

Սնունդ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Չիայի չորացրած սերմերը պարունակում են 6% ջուր, 42% ածխաջրեր (ներառյալ սննդային մանրաթելերի մեծ պարունակություն), 16% սպիտակուց և 31% ճարպ: 100 գրամ չափաքանակով չիայի սերմերը պարունակում են 486 կալորիա և B վիտամինների՝ թիամինի և նիացինի (համապատասխանաբար 52% և 55% DV) հարուստ աղբյուր են (օրական նորմի (ՕՆ) 20%): Դրանք նաև ռիբոֆլավինի (13% ՕՆ) և ֆոլաթթվի (12% ՕՆ) չափավոր աղբյուր են: Սերմերը պարունակում են մի շարք սննդային հանքանյութերի խիտ քանակություն, այդ թվում՝ կալցիում, երկաթ, մագնեզիում, մանգան, ֆոսֆոր և ցինկ (բոլորը ՕՆ 20%)։

Չիայի յուղը պարունակում է էական ճարպաթթուների բարձր տոկոս (մոտ 60%) և հագեցած ճարպաթթուների ցածր պարունակություն։[13] Չիայի սերմի յուղի ճարպերը հիմնականում չհագեցած են, լինոլաթթուն (ընդհանուր ճարպի 17–26%-ը) և α-լինոլենաթթուն (50–57%) որպես հիմնական ճարպաթթուներ։[14]

Որպես սնունդ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մեքսիկական agua fresca-ն պատրաստվումի չիայի օգտագործմամբ

Չիայի սերմերը կարող են ավելացվել այլ ուտելիքների մեջ՝ որպես լցոնում կամ լցնել ֆրեշի, չոր նախաճաշերի, էներգետիկ սալիկների, գրանոլայի սալիկների, յոգուրտի, տորտիլլայի և հացի մեջ:

Այն նաև կարող են վերածվել ժելատինանման նյութի կամ օգտագործվել հում վիճակում։[15][16] Աղացած սերմերից ստացված գելը կարող է օգտագործվել տորթերի մեջ ձվի փոխարեն, և այն վեգանական և ալերգենից զերծ թխումներում տարածված բաղադրիչ է։[17]

Եվրոպայում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Չիան Եվրոպայում նոր մթերք է համարվում, քանի որ ըստ Նոր սննդի և գործընթացների խորհրդատվական կոմիտեի «մինչև 1997 թվականի մայիսի 15-ը Եվրամիությունում այն չունի սպառման նշանակալի պատմություն»։[18] Համաձայն այդ կանոնի, չիայի սերմերը կարող են կազմել հացամթերքի պարունակության 5%-ը: Նախապես փաթեթավորված չիայի սերմերը պետք է ունենան լրացուցիչ պիտակավորում՝ օրական չափաբաժինը ոչ ավելի, քան 15 գրամ, իսկ մաքուր չիայի յուղը՝ օրական 2 գրամ:[18]

ԵՄ-ում վաճառվող չիայի սերմերը հիմնականում ներմուծվում են Հարավային և Կենտրոնական Ամերիկայի երկրներից և պահանջում են թունաքիմիկատների, աղտոտիչների և մանրէաբանական չափանիշների ստուգումներ։[19]

Նախնական առողջապահական հետազոտություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նախնական հետազոտությունները սակավ են և անորոշ։[20] 2015 թվականի համակարգված ռեվիզիայի ժամանակ հետազոտությունները չիայի սերմերի օգտագործման ազդեցություն ցույց չեն տվել սրտանոթային համակարգի վրա։[21]

Դեղերի փոխազդեցություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Առայժմ չիայի սերմերի և դեղերի միաժամանակ օգտագործման ոչ մի հակացուցում չկա։[20]

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ "Salvia hispanica". Germplasm Resources Information Network (GRIN). Agricultural Research Service (ARS), United States Department of Agriculture (USDA). Retrieved 21 March 2012.
  2. ↑ Ixtaina, Vanesa Y.; Nolasco, Susana M.; Tomás, Mabel C. (November 2008). «Physical properties of chia (Salvia hispanica L.) seeds». Industrial Crops and Products. 28 (3): 286–293. doi:10.1016/j.indcrop.2008.03.009. hdl:11336/152366. ISSN 0926-6690.
  3. ↑ Coates, Wayne; Ayerza, Ricardo (1998). «Commercial production of chia in Northwestern Argentina». Journal of the American Oil Chemists' Society. 75 (10): 1417–1420. doi:10.1007/s11746-998-0192-7. S2CID 95974159.
  4. ↑ Coates, Wayne; Ricardo Ayerza (1996). «Production potential of chia in northwestern Argentina». Industrial Crops and Products. 5 (3): 229–233. doi:10.1016/0926-6690(96)89454-4.
  5. ↑ Ayerza (h), Ricardo; Wayne Coates (2009). «Influence of environment on growing period and yield, protein, oil and α-linolenic content of three chia (Salvia hispanica L.) selections». Industrial Crops and Products. 30 (2): 321–324. doi:10.1016/j.indcrop.2009.03.009. ISSN 0926-6690.
  6. ↑ 6,0 6,1 Cahill, Joseph P. (2003). «Ethnobotany of Chia, Salvia hispanica L. (Lamiaceae)». Economic Botany. 57 (4): 604–618. doi:10.1663/0013-0001(2003)057[0604:EOCSHL]2.0.CO;2. S2CID 35611803.
  7. ↑ "A second apparently pre-Columbian cultivation area is known in southern Honduras and Nicaragua."Jamboonsri, Watchareewan; Phillips, Timothy D.; Geneve, Robert L.; Cahill, Joseph P.; Hildebrand, David F. (2011). «Extending the range of an ancient crop, Salvia hispanica L.—a new ω3 source». Genetic Resources and Crop Evolution. 59 (2): 171–178. doi:10.1007/s10722-011-9673-x. S2CID 14751137.
  8. ↑ Kintzios, Spiridon E. (2000). Sage: The Genus Salvia. CRC Press. էջ 17. ISBN 978-90-5823-005-8.
  9. ↑ Stephanie Strom (23 November 2012). «30 Years After Chia Pets, Seeds Hit Food Aisles». The New York Times. Վերցված է 26 November 2012-ին. «Whole and ground chia seeds are being added to fruit drinks, snack foods and cereals and sold on their own to be baked into cookies and sprinkled on yogurt. ...»
  10. ↑ Dunn C (25 May 2015). «Is chia the next quinoa?». The Sydney Morning Herald. Վերցված է 13 February 2016-ին.
  11. ↑ «First British Chia». Hodmedods. Վերցված է 2 October 2023-ին.
  12. ↑ Cheryl Kaiser; Matt Ernst (February 2016). «Chia» (PDF). University of Kentucky, College of Agriculture, Food and Environment, Center for Crop Diversification Crop Profile. Վերցված է 13 February 2016-ին.
  13. ↑ Sundar, Shyam; Singh, Balwinder; Kaur, Amritpal (2023-10-01). «Influence of hot-air and infra-red pretreatments on oxidative stability, physicochemical properties, phenolic and fatty acid profile of white and black chia seed (Salvia hispanica L.) oil». Journal of Food Composition and Analysis. 123: 105556. doi:10.1016/j.jfca.2023.105556. ISSN 0889-1575.
  14. ↑ Ayerza, Ricardo (1 September 1995). «Oil content and fatty acid composition of chia (Salvia hispanica L.) from five northwestern locations in Argentina». Journal of the American Oil Chemists' Society (անգլերեն). 72 (9): 1079–1081. doi:10.1007/BF02660727. ISSN 0003-021X. S2CID 84621038.
  15. ↑ «Chewing Chia Packs A Super Punch». NPR. Վերցված է 18 October 2012-ին.
  16. ↑ Costantini, Lara; Lea Lukšič; Romina Molinari; Ivan Kreft; Giovanni Bonafaccia; Laura Manzi; Nicolò Merendino (2014). «Development of gluten-free bread using tartary buckwheat and chia flour rich in flavonoids and omega-3 fatty acids as ingredients». Food Chemistry. 165: 232–240. doi:10.1016/j.foodchem.2014.05.095. ISSN 0308-8146. PMID 25038671.
  17. ↑ Borneo R, Aguirre A, León AE (2010). «Chia (Salvia hispanica L) gel can be used as egg or oil replacer in cake formulations». J Am Diet Assoc. 110 (6): 946–9. doi:10.1016/j.jada.2010.03.011. hdl:11336/189116. PMID 20497788.
  18. ↑ 18,0 18,1 «Commission Implementing Regulation (EU) 2017/2470 of 20 December 2017 establishing the Union list of novel foods in accordance with Regulation (EU) 2015/2283 of the European Parliament and of the Council on Novel Foods». Eur-Lex. 20 December 2017. Վերցված է 16 August 2021-ին.
  19. ↑ «Entering the European market for chia seeds». Centre for the Promotion of Imports, Ministry of Foreign Affairs, The Netherlands. 18 January 2021.
  20. ↑ 20,0 20,1 Ulbricht C, և այլք: (2009). «Chia (Salvia hispanica): a systematic review by the natural standard research collaboration». Rev Recent Clin Trials. 4 (3): 168–74. doi:10.2174/157488709789957709. PMID 20028328.
  21. ↑ de Souza Ferreira C, և այլք: (2015). «Effect of chia seed (Salvia hispanica L.) consumption on cardiovascular risk factors in humans: a systematic review». Nutr Hosp. 32 (5): 1909–18. doi:10.3305/nh.2015.32.5.9394. PMID 26545644.
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Չիայի_սերմ&oldid=10166569» էջից