Jump to content

Չգիտենք և չենք իմանա

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Էմիլ Դյուբուա-Ռեյմոնդ (1818-1896), «Չգիտենք և չենք իմանա» մաքսիմի հեղինակը

Չգիտենք և չենք իմանա (լատին․՝ ignoramus et ignorabimus), լատիներեն մաքսիմ, որը ներկայացնում է այն գաղափարը, թե գիտելիքը սահմանափակ է։ Այն հանրաճանաչ է դարձրել գերմանացի ֆիզիոլոգ Էմիլ Դյուբուա-Ռեյմոնդը 1872 թվականին իր «Գիտության սահմանները» ուղերձում (գերմ.՝ Über die Grenzen des Naturerkennens)[1]։

«Յոթ համաշխարհային գազտնիքներ»

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Էմիլ Դյուբուա-Ռեյմոնդն առաջին անգամ օգտագործել է «Չգիտենք և չենք իմանա» մաքսիմը 1872 թվականի գերմանացի գիտնականների և բժիշկների կոնգրեսին իր հիմնական ելույթի ավարտին: Ըստ նրա, գիտությունը սահմանափակված էր երկու սահմանով՝ նյութի վերջնական բնույթով և գիտակցության առեղծվածով: Ութ տարի անց Պրուսիայի գիտությունների ակադեմիայի առջև ունեցած ելույթում նա ընդլայնել է իր գաղտնիքների ցանկը՝ հասցնելով յոթ «համաշխարհային գաղտնիքների» կամ գիտության «թերությունների»[2]: Դրանցից երեքը նա հայտարարել է որպես «տրանսցենդենտ» կամ ընդմիշտ անճանաչելի՝ «1. նյութի և էներգիայի վերջնական բնույթը, 2. շարժման սկիզբը, ... 5. պարզ զգացողությունների ծագումը»[3]:

Հիլբերտի արձագանքը

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Լայն ճանաչում ունեցող մաթեմատիկոս Դավիթ Հիլբերտը, ենթադրել է, որ մարդկային գիտելիքի նման հայեցակարգը չափազանց հոռետեսական է, և որ հարցերը անլուծելի համարելով մենք սահմանափակում ենք մեր հասկացողությունը: 1900 թվականին Փարիզում մաթեմատիկոսների միջազգային կոնգրեսին ուղղված ելույթի ժամանակ Հիլբերտը ասել է, որ մաթեմատիկայի խնդիրների պատասխանները հնարավոր են մարդկային ջանքերով: Նա հայտարարել է, որ «Մաթեմատիկայում չիմանալ չկա»[4], և նա աշխատել է այլ ֆորմալիստների հետ 20-րդ դարի սկզբին մաթեմատիկայի հիմքեր ստեղծելու համար[5][6]։

1930 թվականի սեպտեմբերի 8-ին Հիլբերտը մանրամասնել է իր կարծիքը Քյոնիգսբերգում Գերմանացի գիտնականների և բժիշկների միությանը ուղղված հայտնի ուղերձում[7]:

Մենք չպետք է հավատանք նրանց, ովքեր այսօր փիլիսոփայական մոտեցմամբ և խորհրդակցական տոնով կանխատեսում են մշակույթի անկումը և ընդունում անտեղյակությունը (լատին․՝ ignorabimus): Մեզ համար անտեղյակություն գոյություն չունի, և իմ կարծիքով՝ բնագիտության մեջ ընդհանրապես գոյություն չունի: Հիմար անտեղյակությանը հակադրվելով՝ մեր կարգախոսը կլինի «Մենք պետք է իմանանք, մենք կիմանանք» (գերմ.՝ Wir müssen wissen – wir werden wissen)

Հիլբերտի 23 խնդիրների պատասխանները գտնվել են 20-րդ դարում։ Որոշներին տրվել է վերջնական պատասխան. որոշները դեռ լուծված չեն. մի քանիսը, հատկապես Կանտորի շարունակականության վարկածը, ցույց են տվել, որ անորոշ են ներկայումս ընդունված սկզբունքների հիման վրա: 1931 թվականին Գյոդելի երկու թեորեմները ցույց են տվել, որ յուրաքանչյուր բավականաչափ հարուստ ձևական համակարգեր (օրինակ, բնական թվերի թվաբանությունը) ոչ լրիվ են, այսինքն գրանցում կան դրույթներ, որոնք անլուծելի են, չեն կարող ոչ ապացուցվել և ոչ Էլ հերքվել այդ համակարգում: Եվ, որ ձևական համակարգի անհակասականությունն անհնարին է ապացուցել այդ իսկ համակարգի միջոցներով: Թեև դա չի բացառում, որ հարցին կարելի է միանշանակ պատասխանել մեկ այլ համակարգում, սակայն անավարտության թեորեմները սովորաբար ենթադրում են, որ Հիլբերտի հույսերը՝ ապացուցելու մաթեմատիկայի հետևողականությունը զուտ ֆինիտիստական մեթոդներով, անհիմն էին[8]: Քանի որ սա բացառում է հետևողականության բացարձակ ապացույցի հնարավորությունը, միշտ պետք է մնա մաթեմատիկայի հիմունքների նկատմամբ անվստահության անբացատրելի աստիճան. մենք երբեք չենք կարողանա մեկընդմիշտ, նույնիսկ ամենահզոր թերահավատությամբ անառարկելի վստահությամբ իմանալ, որ մեր հիմնական տեսությունների մեջ հակասություն չկա: Դա չի նշանակում, որ նման թերահավատությունը ռացիոնալ է, դա միայն նշանակում է, որ այն չի կարող հերքվել բացարձակ խստությամբ:

Այլ արձագանքներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սոցիոլոգ Վոլֆ Լեպենիսը քննարկել է «անտեղյակության» վերաբերյալ կարծիքները և գտել, որ Դյուբուա-Ռեյմոնդը իսկապես հոռետես չէր գիտության հարցում[9]․

... դա իրականում աներևակայելիորեն ինքնավստահ աջակցություն է գիտական ​​​​ամբարտավանությանը, որը քողարկվում է որպես համեստություն ...

Դա վերաբերում էր «Ջորջ-Կրեյս» գրական խմբի անդամներից Ֆրիդրիխ Վոլթերսին։ Լեպենիսը կարծում էր, որ Վոլթերսը սխալ է հասկացել գիտության նկատմամբ արտահայտված հոռետեսության աստիճանը, բայց հասկացել է այն ակնարկը, որ գիտնականը կարող է վստահել ինքնաքննադատությանը:

Լեպենիսը կրկնել է այն քննադատությունը, որն առաջին անգամ՝ 1874 թվականին հնչեցրել է Դյուբուա-Ռեյմոնդի մրցակից Էռնստ Հեկելը, որ «թվացյալ խոնարհ, բայց իրականում ամբարտավան «Չգիտենք և չենք իմանան» անսխալական Վատիկանի և նրա գլխավորած «Սև ինտերնացիոնալի» կարծիքն է»[10]: Հեկելը չափազանցել է իր մեղադրանքը. Դյուբուա-Ռեյմոնդը երբեք չէր աջակցել կաթոլիկ եկեղեցուն[11], և հեռու է եղել խոնարհություն քարոզելուց, նա հիշեցրել է իր ունկնդիրներին, որ չնայած մեր գիտելիքները իսկապես սահմանափակված են նյութի և մտքի առեղծվածներով, այդ սահմաններում «մարդն է գիտության տերն ու տիրակալ. նա կարող է վերլուծել և սինթեզել, և ոչ ոք չի կարող հասկանալ նրա գիտելիքների և զորության չափը»[12]:

Ի պատասխան իր քննադատների, Դյուբուա-Ռեյմոնդը «Յոթ Համաշխարհային գազտնիքների» (1880) նշանաբանը փոխել է "Dubitemus" նշանաբանով։ («Մենք կասկածում ենք դրան»)[13]։

Ուիլյամ Ջեյմսը իր «Ռեֆլեքսային գործողություն և թեիզմ» դասախոսության մեջ (1881) հիշատակել է «Չգիտենք և չենք իմանան»՝ որպես ագնոստիցիզմի արտահայտություն, որը մարդուն ոչ մի գործիք չի տալիս իր կամքի համար[14]: Ջեյմսը Բեռլինում մասնակցել էր Դյուբուա-Ռեյմոնդի դասախոսություններին[15]։

The Quarterly Review-ն նաև այս մաքսիմն համարել է ագնոստիցիզմի նշան[16].

Սովորական քաղաքացուն, որ կարդում է վազելով, և ով չի տիրապետում որևէ լեզվի, բացի իր մայրենի բրիտաներենից, կարող է թվալ, որ Անհավատության Ավետարանը, որը քարոզվել է մեր մեջ վերջին կես դարում, ունեցել է իր չորս ավետարանիչները, որոնց կառույցներն ու արտաքին ամրությունները, կիսաշրջանաձև բարձունքներն ու խոժոռված բաստիոնները գրավում են հանրության ուշադրությունը, մինչդեռ դրանց վրա ծածանվում է ագնոստիկ դրոշ՝ տարօրինակ կարգախոսով. «Չգիտենք և չենք իմանա»[17]։

Գիտության սահմաններ ունենալու հարցը շարունակում է գրավել գիտնականների ուշադրությունը[18][19][20][21][22]։

Տե՛ս նաև

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ du Bois-Reymond, Emil (1912). du Bois-Reymond, Estelle (ed.). Reden. Vol. 1. Leipzig: Veit. էջեր 441–473.
  2. ↑ du Bois-Reymond, Emil (1912). du Bois-Reymond, Estelle (ed.). Reden. Vol. 2. Lepzig: Veit. էջեր 65–98.
  3. ↑ Leverette, William E. Jr. (Spring 1965). «E. L. Youmans' Crusade for Scientific Autonomy and Respectability». American Quarterly. 17: 21.
  4. ↑ Hilbert, David (1902). «Mathematical Problems: Lecture Delivered before the International Congress of Mathematicians at Paris in 1900». Bulletin of the American Mathematical Society. 8: 437–79. doi:10.1090/S0002-9904-1902-00923-3. MR 1557926.
  5. ↑ McCarty, David C. (2005 թ․ հոկտեմբեր). «Problems and riddles: Hilbert and the du Bois-Reymonds». Synthese (անգլերեն). 147 (1): 63–79. doi:10.1007/s11229-004-6207-5. ISSN 0039-7857. S2CID 35716893.
  6. ↑ Reichenberger, Andrea (2019). «From Solvability to Formal Decidability: Revisiting Hilbert's 'Non-Ignorabimus'». Journal of Humanistic Mathematics. 9 (1): 49–80. doi:10.5642/jhummath.201901.05. S2CID 127398451.
  7. ↑ Hilbert, David, audio address, transcription and English translation.
  8. ↑ Reichenberger, Andrea (2019 թ․ հունվարի 31). «From Solvability to Formal Decidability: Revisiting Hilbert's "Non-Ignorabimus"». Journal of Humanistic Mathematics. 9 (1): 49–80. doi:10.5642/jhummath.201901.05. ISSN 2159-8118.
  9. ↑ Lepenies, Wolf (1988). Between Literature and Science: the Rise of Sociology. Cambridge, UK: Cambridge University Press. էջ 272. ISBN 0-521-33810-7.
  10. ↑ Haeckel, Ernst (1874). Anthropogenie, oder, Entwicklungsgeschichte des Menschen. Gemeinverständliche wissenschaftlich Vorträge über die Grundzüge der menschlichen Keimes- und Stammes-Geschichte (գերմաներեն). Leipzig: Wilhelm Engelmann. էջեր xiii. ISBN 3957384257.
  11. ↑ Finkelstein, Gabriel (2013). Emil du Bois-Reymond: Neuroscience, Self, and Society in Nineteenth-Century Germany. Cambridge, Massachusetts; London, England: The MIT Press. էջեր 279–280. ISBN 978-1-4619-5032-5. OCLC 864592470.
  12. ↑ du Bois-Reymond, Emil (1912). du Bois-Reymond, Estelle (ed.). Reden. Vol. 1. Leipzig: Veit. էջ 460.
  13. ↑ du Bois-Reymond, Emil (1912). du Bois-Reymond, Estelle (ed.). Reden. Vol. 2. Leipzig: Veit. էջ 83.
  14. ↑ James, William. «The Will to Believe». Վերցված է 2022 թ․ ապրիլի 11-ին – via Project Gutenberg.
  15. ↑ Finkelstein, Gabriel (2013). Emil du Bois-Reymond: Neuroscience, Self, and Society in Nineteenth-Century Germany. Cambridge, Massachusetts; London, England: The MIT Press. էջեր 279–280. ISBN 978-1-4619-5032-5. OCLC 864592470.
  16. ↑ [Hutton, Richard] (1895). «Professor Huxley's Creed». Quarterly Review. 180 (January): 160–188.
  17. ↑ "wissen" refers to the term "wissenschaft" and educator Wilhelm von Humboldt's concept of "bildung." That is, education incorporates science, knowledge, and scholarship, an association of learning, and a dynamic process discoverable for oneself; and learning or becoming is the highest ideal of human existence.
  18. ↑ Vidoni, Ferdinando (1991). Ignorabimus!: Emil du Bois-Reymond und die Debatte über die Grenzen wissenschaftlicher Erkenntnis im 19. Jahrhundert (գերմաներեն). Frankfurt am Main: Peter Lang. ISBN 3-631-43339-5. OCLC 31070756.
  19. ↑ Tennant, Neil (2007 թ․ նոյեմբերի 1). «Mind, mathematics and the Ignorabimusstreit». British Journal for the History of Philosophy. 15 (4): 745–773. doi:10.1080/09608780701605036. ISSN 0960-8788. S2CID 145681301.
  20. ↑ Bayertz, Kurt; Gerhard, Myriam; Jaeschke, Walter, eds. (2012). Der Ignorabimus-Streit (գերմաներեն). Hamburg: Felix Meiner. ISBN 978-3-7873-2158-2. OCLC 819620680.
  21. ↑ Rescher, Nicholas (1999). The limits of science (Revised ed.). Pittsburgh, Pennsylvania: University of Pittsburgh Press. ISBN 978-0-8229-7206-8. OCLC 891385628.
  22. ↑ Horgan, John; Lenzo, Jack (2015). The end of science: facing the limits of knowledge in the twilight of the scientific age. New York: Basic Books. ISBN 978-0-465-05085-7. OCLC 905920357.
 ⛭ 
  Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Չափորոշչային վերահսկողություն
Microsoft: 2778357294
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Չգիտենք_և_չենք_իմանա&oldid=10313805» էջից