Ուկրաինայի մարզեր
Ուկրաինայի մարզեր (ուկրաիներեն՝ Регіони України), Ուկրաինայի վարչական բաժանման առաջին աստիճանի հիմնական տեսակն են, մյուս տեսակներն են ինքնավար հանրապետությունը (Ղրիմ) և երկու հատուկ կարգավիճակ ունեցող քաղաքներ (Կիև և Սևաստոպոլ)։ Ուկրաինան ունիտար պետություն է, այսինքն մի մարզը մյուս մարզի հետ համեմատած չունի ավելի բարձր իրավաբանական կարգավիճակ, ինչը ամրագրված է Ուկրաինայի սահմանադրությամբ և օրենսդրությամբ։
Մարզերը բաժանվում են շրջանների՝ յուրաքանչյուրը 11-ից մինչև 27 շրջանների[1]։
Ընդհանուր բնութագիր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ուկրաինայում «օբլաստ» տերմինը նշանակում է առաջնային վարչական բաժանում։ Ռուսական կայսրության օրոք և մինչև 1920-ական թվականներին Ուկրաինան բաժանված էր մի քանի նահանգների։ «Մարզ» տերմինը ներմուծվել է 1932 թվականին խորհրդային իշխանությունների կողմից, երբ Ուկրաինական ԽՍՀ-ն բաժանվեց յոթ շրջանների՝ փոխարինելով նախկին վարչական բաժանման համակարգը, որը հիմնված էր օկրուգների վրա[2]։ Առաջին շրջաններն էին Վիննիցայի մարզը, Կիևի մարզը, Օդեսայի մարզը, Խարկովի մարզը և Դնեպրոպետրովսկի մարզը։ Դրանից անմիջապես հետո՝ 1932 թվականի ամռանը, Խարկովի և Դնեպրոպետրովսկի մարզերի արևելյան մասերից կազմավորվեց Դոնեցկի մարզը։ 1932 թվականի աշնանը Կիևի և Խարկովի մարզերի սահմանին ձևավորվեց Չեռնիգովի մարզը։
1935-1938 թվականներին կային մի քանի նորաստեղծ և ինքնակառավարվող հատուկ սահմանային օկրուգներ, որոնք տեղակայված էին Խորհրդային Միության արևմտյան սահմանի երկայնքով՝ Ուկրաինայում և Բելառուսում։ 1937–1938 թվականներին օկրուգների լուծարումից հետո Կիևի, Վիննիցայի, Օդեսայի և Խարկովի մարզերը բաժանվեցին չորս լրացուցիչ մարզերի (Ժիտոմիրի մարզ, Կամիանեց-Պոդիլսկի մարզ (հետագայում՝ Խմելնիցկի), Նիկոլաևի մարզ, Պոլտավայի մարզ)։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից անմիջապես առաջ Դոնեցկի մարզը բաժանվեց Ստալինոյի և Վորոշիլովգրադի մարզերի, իսկ Կիրովոգրադի մարզը ստեղծվեց Կիևի, Նիկոլաևի և Օդեսայի մարզերից դուրս։
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ Ուկրաինան ավելացրեց ևս ութ շրջաններ՝ Արևմտյան Ուկրաինայից և Բեսարաբիայից։ Նացիստական Գերմանիայի կողմից Ուկրաինայի օկուպացիայից հետո տարածքը բաժանվեց Գլխավոր կառավարության, Ռումինիայի Թագավորության և Ուկրաինայի Ռայխսկոմիսարիատի միջև և իրականացրեց բոլորովին այլ վարչական բաժանում։ Պատերազմից հետո երկրում խորհրդային իշխանության վերահաստատմամբ վերսկսվեց վարչական բաժանումն ըստ մարզերի՝ ավելացնելով ևս մեկ մարզ՝ Անդրկարպատյան մարզը։ 1954 թվականին Ղրիմի մարզը Ռուսաստանի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետությունից փոխանցվեց Ուկրաինական ԽՍՀ-ին; Շրջակա մարզերի մասերը ներառվել են Չերկասիի մարզում, մինչդեռ Իզմայիլի մարզը մտցվել է Օդեսայի մարզի կազմի մեջ։ 1959 թվականին Դրոհոբիչի մարզը միացվել է Լվովի մարզին։
Ուկրաինայի մարզերի մեծ մասը կոչվում է իրենց համապատասխան վարչական կենտրոնների անունով, որոնք նաև տարածաշրջանի ամենամեծ և ամենազարգացած քաղաքներն են։ Մարզերի բնակչությունը տատանվում է 904,000-ից (Չեռնովցիի մարզում) մինչև 4,4 միլիոն (Դոնեցկի արևելյան մարզում)։ Յուրաքանչյուր մարզ սովորաբար ստորաբաժանվում է մոտ 20 շրջանի (միջինը կարող է տատանվել 11-ից (Չեռնովցիում) մինչև 27 (Խարկովի և Վիննիցայի մարզերում))։
Առաջին մարզերը 1932 թվականին[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Դնեպրոպետրովսկի մարզ (կենտրոնը՝ Դնեպրոպետրովսկ)
- Խարկովի մարզ (կենտրոնը՝ Խարկով)
- Կիևի մարզ, կենտրոնը Կիևում (բաժանված է ռայոնների)
- Օդեսայի մարզ (կենտրոնը՝ Օդեսա)
- Վիննիցայի մարզ (կենտրոնը՝ Վիննիցա)
- Հանրապետական ենթակայության շրջաններ
- Հետագայում ավելացվեցին․
- Դոնեցկի մարզը (կենտրոնը՝ Ստալինո) (ստեղծվել է 1932 թվականի հուլիսի 17-ին Խարկովի ու Դնեպրոպետրովսկի մարզերից և հանրապետական ենթակայության շրջաններից)
- Չեռնիգովի մարզը (կենտրոնը՝ Չեռնիգով) (ստեղծվել է 1932 թվականի հոկտեմբերի 15-ին Խարկովի և Կիևի մարզերի շրջաններից)
Հետագա բաժանումը 1937–1938 թվականներին[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Կամիանեց-Պոդիլսկի մարզ, (կենտրոնը՝ Կամիանեց-Պոդիլսկ) (Վիննիցայի մարզի տարածքներից դուրս)
- Նիկոլաևի մարզ (կենտրոնը՝ Նիկոլաև) (Օդեսայի և Դնեպրոպետրովսկի մարզերի տարածքներից դուրս)
- Պոլտավայի մարզ (կենտրոնը՝ Պոլտավա) (Խարկովի և Կիևի մարզերի տարածքներից դուրս)
- Ժիտոմիրի մարզ (կենտրոնը՝ Ժիտոմիր) (Վիննիցայի և Կիևի մարզերի տարածքներից դուրս)
- 1938-ին ավելացվել են․
- Դոնեցկի մարզը բաժանվել է Ստալինոյի մարզի՝ Ստալինո կենտրոնով, և Վորոշիլովգրադի մարզի՝ Վորոշիլովգրադի կենտրոնով։
Նոր կազմավորումներ և Երկրորդ պատերազմի արդյունքում տարածքի ընդարձակումը 1939-1940 թվականներին[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Կիրովոգրադի մարզ (կենտրոնը՝ Կիրովոգրադ) (Կիևի, Օդեսայի, Պոլտավայի և Նիկոլաևի մարզերի տարածքներից դուրս)
- Սումիի մարզ (կենտրոնը՝ Սումի) (Չերնիգովի, Պոլտավայի և Խարկովի մարզերի տարածքներից դուրս)
- Զապորոժիեի մարզ (կենտրոնը՝ Զապորոժիե) (Դնեպրոպետրովսկի և Նիկոլաևի մարզերից դուրս)
- Դրոհոբիչի մարզ (կենտրոնը՝ Դրոհոբիչ)
- Իվանո-Ֆրանկիվսկի մարզ (կենտրոնը՝ Իվանո-Ֆրանկովսկ)
- Լվովի մարզ (կենտրոնը՝ Լվով)
- Վոլինի մարզ (կենտրոնը՝ Լուցկ)
- Ռովնոյի մարզ (կենտրոնը՝ Ռովնո)
- Տարնոպոլի մարզ (կենտրոնը՝ Տարնոպոլ)
- 1940-ին ավելացվել են՝
- Չեռնիվցիի մարզ (կենտրոնը՝ Չեռնիվցի)
- Իզմայիլի մարզ (կենտրոնը՝ Իզմայիլ)
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Խերսոնի մարզ (կենտրոնը՝ Խերսոն)
- Անդրկարպատյան մարզ (կենտրոնը՝ Ուժգորոդ)
- Չերկասիի մարզ (կենտրոնը՝ Չերկասի)
- Ղրիմի մարզ (կենտրոնը՝ Սիմֆերոպոլ)
Քարտեզներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
-
Ուկրաինայի օկրուգները 1929-1930 թվականներին -
1935 թվականից հետո՝ ներառյալ վերջերս կազմավորված Դոնեցկի ու Չեռնիգովի մարզերը և սահմանային օկրուգները -
Սահմանային օկրուգները լուծարվեցին և 1937 թվականին չորս լրացուցիչ մարզեր ստեղծվեցին -
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո լրացուցիչ մարզերի ստեղծումը -
Ուկրաինայի հետպատերազմյան բաժանումը
Սահմանադրական դրույթներ և լիազորություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ուկրաինայի սահմանադրությունը սահմանում է Ուկրաինան՝ որպես ունիտար պետություն։ Սահմանադրության կոնկրետ տեքստը, որը վերաբերում է տարածքային կառուցվածքին, հետևյալն է.
|
Ուկրաինայի տարածքային կառուցվածքը հիմնված է պետական տարածքի միասնության և անբաժանելիության, պետական իշխանության իրականացման ժամանակ կենտրոնացման և ապակենտրոնացման, ինչպես նաև տարածաշրջանների համաչափ սոցիալ-տնտեսական զարգացման վրա՝ հաշվի առնելով դրանց պատմական, տնտեսական, էկոլոգիական, աշխարհագրական և ժողովրդագրական բնութագրերը, էթնիկ և մշակութային ավանդույթները։ - Ուկրաինայի սահմանադրություն, IX գլուխ։ Ուկրաինայի տարածքային կառուցվածք, Հոդված 132
|
|
Ուկրաինայի մարզերից յուրաքանչյուրն ունի իր օրենսդիր և գործադիր իշխանությունը, որոնց մեծ մասը ենթարկվում է Կիևի կենտրոնական իշխանության մարմիններին։ Յուրաքանչյուր շրջան կառավարվում է Ուկրաինայի կառավարության կողմից ընդունված օրենքների և Ուկրաինայի Սահմանադրության համաձայն։ Յուրաքանչյուր շրջան գանձում է իր հարկերը և դրա դիմաց ստանում է իր բյուջեի մի մասը Կիևից, որը տալիս է նրանց գանձվող հարկերի մի մասը[3]։
Գործադիր իշխանությունը մարզերից յուրաքանչյուրը (ինչպես նաև Ուկրաինայի այլ ստորաբաժանումներում) իրականացվում է տեղական ընտրված վարչակազմերի կողմից[4]։ Տեղական վարչակազմերի ղեկավարներին իր հերթին նշանակում և պաշտոնից ազատում է Ուկրաինայի նախագահը` նախարարների կաբինետի առաջարկությամբ[5]։ Քանի որ Ուկրաինան ունիտար պետություն է, իրականում այս տեղական վարչակազմերը իրական քաղաքական ուժ և կշիռ չունեն։ Իրենց լիազորություններն իրականացնելով՝ տեղական ինքնակառավարման մարմինների ղեկավարները հաշվետու են նախագահին և ենթակա են գործադիր ղեկավարության բարձրագույն մարմիններին[4]։ Սահմանադրության համաձայն՝ նոր նախագահի ընտրվելուց հետո տեղական շրջանների վարչակազմերի ղեկավարները պետք է հրաժարական տան[6]։
Մարզային կառավարություններում օրենսդիր իշխանությունն իրականացնում են իրենց համապատասխան մարզային խորհուրդները, որոնք իրենց հերթին վերահսկում են տեղական ինքնակառավարման մարմինների գործունեությունը[7]։ Նրանք նաև ունեն զգալի բյուջեներ, որոնք կառավարվում են մարզային խորհրդի կողմից (ուկրաիներեն՝ обласна рада)։
Նախկին և վերանվանված մարզերի ցանկ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Նախկին մարզեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Իզմայիլի մարզը (սկզբում որպես Աքքերմանի մարզ) գոյություն է ունեցել 1940–41 և 1944–54 թվականներին (Ռումինիայի օկուպացիայի ներքո, հետագայում ավելացվել է Օդեսայի մարզին)
- Դրոհոբիչի մարզը գոյություն է ունեցել 1939–1941 և 1944–1959 թվականներին (գերմանական օկուպացիայի ներքո, այն միավորվել է Լվովի մարզի հետ)
- Ղրիմի մարզը (1954–1991) վերածվել է Ղրիմի ԻԽՍՀ-ի
Վերանվանված շրջաններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Ստալինոյի մարզը Դոնեցկի մարզի անվանումն էր 1938-41 և 1943-61 թվականներին (ստեղծվել է Դոնեցկի միացյալ մարզից 1932–38 թվականներից, գերմանական օկուպացիա՝ 1941–43)
- Աքքերմանի շրջանը Իզմայիլի շրջանի անունն էր 1940 թվականին
- Ստանիսլավի մարզը Իվանո-Ֆրանկիվսկի մարզի անունն էր 1939–41 և 1944–62 թվականներին (գերմանական օկուպացիա՝ 1941–44 թվականներին)
- Կամիանեցկ-Պոդիլսկայի մարզը Խմելնիցկիի մարզի անունն էր 1937-41 և 1944-54 թվականներին (գերմանական օկուպացիա 1941-44 թվականներին, հետագայում վարչական կենտրոնը փոխանցվեց Խմելնիցկիին)
- Վորոշիլովհրադի մարզը Լուգանսկի մարզը անվանումն էր 1938–42, 1943–58 և 1970–90 թվականներին (գերմանական օկուպացիա 1942–43 թվականներին)
- Տարնոպոլի մարզը Տերնոպոլի մարզը անվանումն էր 1939–41 թվականներին (վերանվանվել է Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից անմիջապես հետո)
Դնեպրոպետրովսկի մարզը և Կիրովոգրադի մարզը սպասում են վերանվանմանը իրենց մայրաքաղաքների՝ Դնեպրի և Կրոպիվնիցկիի անվանափոխությունից հետո։
Մարզերի ցանկ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
| Մարզեր | Տարածք (կմ2) | Բնակչություն (2019) | Բնակչության խտություն | Վարչական կենտրոն | Շրջաններ | Շրջանային կարևորության քաղաքներ |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Չերկասիի մարզ | 20,891 | 1,206,351 | 61.80 | Չերկասի | 20 | 6 |
| Չեռնիգովի մարզ | 31,851.3 | 1,005,745 | 34.67 | Չեռնիգով | 22 | 3 |
| Չեռնովցիի մարզ | 8,093.6 | 904,374 | 111.67 | Չեռնովցի | 11 | 2 |
| Դնեպրոպետրովսկի մարզ | 31,900.5 | 3,206,477 | 104.83 | Դնեպր | 22 | 13 |
| Դոնեցկի մարզ | 26,505.7 | 4,165,901 | 167.81 | Դոնեցկ (Կրամատորսկ) | 18 | 28 |
| Իվանո-Ֆրանկովսկի մարզ | 13,894.0 | 1,373,252 | 99.38 | Իվանո-Ֆրանկիվսկ | 14 | 5 |
| Խարկովի մարզ | 31,401.6 | 2,675,598 | 87.74 | Խարկով | 27 | 7 |
| Խերսոնի մարզ | 28,449 | 1,037,640 | 38.35 | Խերսոն | 18 | 3 |
| Խմելնիցկու մարզ | 20,636.2 | 1,264,705 | 64.52 | Խմելնիցկի | 20 | 6 |
| Կիևի մարզ | 28,118.9 | 1,767,940 | 61.15 | Կիև | 25 | 13 |
| Կիրովոգրադի մարզ | 24,577.5 | 945,549 | 41.29 | Կրոպիվնիցկի | 21 | 4 |
| Լուգանսկի մարզ | 26,672.5 | 2,151,833 | 86.25 | Լուգանսկ (Սևերոդոնեցկ) | 18 | 14 |
| Լվովի մարզ | 21,823.7 | 2,522,021 | 116.65 | Լվով | 20 | 9 |
| Նիկոլաևի մարզ | 24,587.4 | 1,131,096 | 48.25 | Նիկոլաև | 19 | 5 |
| Օդեսայի մարզ | 33,295.9 | 2,380,308 | 71.71 | Օդեսա | 26 | 7 |
| Պոլտավայի մարզ | 28,735.8 | 1,400,439 | 51.98 | Պոլտավա | 25 | 5 |
| Ռովնոյի մարզ | 20,038.5 | 1,157,301 | 57.52 | Ռովնո | 16 | 4 |
| Սումիի մարզ | 23,823.9 | 1,081,418 | 48.97 | Սումի | 18 | 7 |
| Տերնոպոլի մարզ | 13,817.1 | 1,045,879 | 78.65 | Տերնոպոլ | 17 | 1 |
| Վիննիցայի մարզ | 26,501.6 | 1,560,394 | 62.12 | Վիննիցա | 27 | 6 |
| Վոլինի մարզ | 20,135.3 | 1,035,330 | 51.56 | Լուցկ | 16 | 4 |
| Անդրկարպատյան մարզ | 12,771.5 | 1,256,802 | 97.59 | Ուժգորոդ | 13 | 5 |
| Զապորոժիեի մարզ | 27,168.5 | 1,705,836 | 66.45 | Զապորոժիե | 20 | 5 |
| Ժիտոմիրի մարզ | 29,819.2 | 1,220,193 | 43.03 | Ժիտոմիր | 23 | 5 |
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ Decrees of Kyiv City Council Արխիվացված 2007-07-07 Wayback Machine Kyiv City Council decree No. 280/1257: Description of New Administrative Raions of the City of Kyiv Արխիվացված 2014-03-14 Wayback Machine. Passed on 2001-04-27.
- ↑ «Ukraine Regions». Statoids. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 25-ին.
- ↑ Constitution of Ukraine, Chapter IX: Territorial Structure of Ukraine, Article 143
- ↑ 4,0 4,1 «Ուկրաինայի սահմանադրություն». pravnyk.info (ուկրաիներեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ ապրիլի 26-ին. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 25-ին.
- ↑ Poroshenko to sign Saakashvili’s resignation if Cabinet submits motion, Interfax-Ukraine (7 November 2016)
- ↑ «Чемпіон міста. Як Кличко втримав Київ» [Champion of the city. How Klitschko kept Kyiv]. www.pravda.com.ua, Ukrayinska Pravda. 2020 թ․ հունվարի 30. Վերցված է 2022 թ․ փետրվարի 26-ին.
- ↑ «The Constitution of Ukraine». pravnyk.info (ուկրաիներեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ ապրիլի 26-ին. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 25-ին.