Ուիլյամ Գիլբերտ

Ուիլյամ Գիլբերտ; անգլ.՝ William Gilbert
Ծնվել է	մայիսի 24, 1544; Կոլչեստր, Միացյալ Թագավորություն
Մահացել է	նոյեմբերի 30 (դեկտեմբերի 10), 1603 (59 տարեկան); Լոնդոն, Անգլիայի թագավորություն; բնական մահով
Քաղաքացիություն	Mexicano և Միացյալ Թագավորություն
Մասնագիտություն	փիլիսոփա, բժիշկ, ճարտարագետ, ֆիզիկոս և աստղագետ
Գործունեության ոլորտ	ֆիզիկոս և բժիշկ
Ալմա մատեր	Սուրբ Ջոնի քոլեջ
Տիրապետում է լեզուներին	լատիներեն
	William Gilbert Վիքիպահեստում

Ուիլյամ Գիլբերտ (անգլ.՝ William Gilbert, երբեմն ազգանունը նշվել է Gilberd, մայիսի 24, 1544, Կոլչեստր, Միացյալ Թագավորություն^[1] - նոյեմբերի 30 (դեկտեմբերի 10), 1603^[2]^[3], Լոնդոն, Անգլիայի թագավորություն)^[6], անգլիացի ֆիզիկոս և բժիշկ, Եղիսաբեթ I-ի և Հակոբ I-ի պալատական բժիշկ։ Ուսումնասիրել է մագնիսական ու էլեկտրական երևույթներ, առաջինն է ներմուծել էլեկտրական եզրույթը։

Կենսագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ուիլյամ Գիլբերտը ծնվել է 1544 թվականի մայիսին Կոլչեստրում, Ջերոմ և Էլիզաբեթ Գիլբերտների ընտանիքում^[7]։ Նրա հայրը եղել է հաշտարար դատավոր^[6]։ Գիլբերտների ընտանիքը բավական ապահովված էր, և Ուիլյամը բժշկական լավ կրթություն է ստացել^[7]։ 1561 թվականին նա ավարտել է Քեմբրիջի Սուրբ Հովհաննեսի քոլեջի բալկալավրիատը, 1564 թվականին ստացել է մագիստրոսի, իսկ 1569 թվականին՝ բժշկության դոկտորի աստիճան^[6]։ Մի քանի հեղինակների պնդումն այն մասին, որ Գիլբերտը նաև սովորել է Օքսֆորդում, փաստերով ապացուցված չէ^[8]։

Ուսումն ավարտելուց հետո Ուիլյամ Գիլբերտը երկար ուղևորություն է ձեռնարկել՝ ամենայն հավանականությանմբ ուղևորվելով Իտալիա^[7]^[8]։ 1573 թվականին նա հաստատվել է Լոնդոնում՝ Սենտ Պիտերս Հիլլ շրջանում։ Շուտով դարձել է Բժիշկների թագավորական քոլեջի անդամ և սկսել իր բժշկական պրակտիկան՝ ճանաչում ձեռք բերելով ազնվականական շրջանակներում^[6]։ 1580-ական թվականների մեծ մասում զբաղեցրել է Բժիշկների թագավորական քոլեջի գրաքննիչի պաշտոն, ինը տարի եղել է գանձապահ, իսկ 1600 թվականին ստանձնել է քոլեջի նախագահի պաշտոնը^[6]։

1601 թվականին Գիլբերտը նշանակվել է Եղիսաբեթ թագուհու բժիշկ, իսկ նրա մահից հետո 1603 թվականին ստացել նույն պաշտոնը նոր արքայի՝ Հակոբ Ա-ի օրոք, սակայն մեկ տարի չանցած՝ նա մահացել է հավանաբար ժանտախտի համաճարակից^[9]։ Լինելով ամուրի՝ Բժշկական քոլեջին է կտակել իր գրքերը, սարքավորումները, հանքաքարերի հավաքածուն, որոնք, սակայն, ոչնչացել են Լոնդոնի մեծ հրդեհի (1666) արդյունքում^[6]։

Գիտական գործունեություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Որպես գործող բժիշկ՝ Գիլբերտը հետաքրքրություն է դրսևորել քիմիայի հանդեպ։ Նա հետաքրքրվել է նաև աստղագիտությամբ, ուսումնասիրել է մոլորակների մասին հասանելի գրեթե ողջ գրականությունը, Կոպեռնիկոսի ու Ջորդանո Բրունոյի գաղափարների կողմնակիցն է եղել Անգլիայում^[10]։ Մասնավորապես, նա կողմ է եղել Կոպեռնիկոսի այն կարծիքին, որ Երկիրն անընդհատ պտտվում է իր առանցքի շուրջ, և որ անշարժ աստղերը նրա նկատմամբ տարբեր դիրքեր ունեն։ Մոլորակներն ուղեծրում պահող ուժի մասին հարցը նա դիտարկել է իր հիմնական աշխատությունում։ Գիլբերտի առաջ քաշած տեսակետներն իրենց հերթին ազդել են Կեպլերի վրա^[8]^[9]։

Հայտնի չէ, թե ինչն է հատկապես պատճառ հանդիսացել Գիլբերտի՝ մագնիսականության նկատմամբ դրսևորած հետաքրքրության։ Հնարավոր է, որ ազդեցություն է ունեցել այն հանգամանքը, որ նրա ժամանակներում մանրացված մագնիսը նշանակել են որպես լուծողական։ Մագնիսային երկաթի ֆիզիոլոգիական ազդեցության մասին բժիծշկը գրել է. «Վերադարձնում է աղջիկների գեղեցկությունը և առողջությունը, որոնք տառապում են գունատությունից, քանի որ այն չորացնում ու ձգում է մաշկը՝ առանց նրան վնաս պատճառելու»^[10]։

Անկախ պատճառներից՝ մագնիսականությունը (ինչպես նաև էլեկտրականությունը) դարձել են Գիլբերտի գիտական հետաքրքրությունների գլխավոր առարկա, որը 17 տարի անց՝ 1600 թվականին, ավարտվել է վեցահատոր «De magnete, magneticisque corporibus et de Magno Magnete Tellure» (լատ.՝ «Մագնիսի, մագնիսային մարմինների և մեծ մագնիսի՝ Երկրի մասին») տրակտատով։ Այն դարձել է հիմնական աշխատությունը Եվրոպայում՝ նվիրված մագնիսականությանն ու էլեկտրականությանը^[7]։ Հետագայում անգլիացի բանաստեղծ Ջոն Դրայդենը նրա մասին գրել է. «Գիլբերտը կապրի այնքան, քանի դեռ մագնիսներն իրար կձգեն» (անգլ.՝ Gilbert shall live till loadstones cease to draw)^[6]:

Իր աշխատության մեջ Գիլբերտն առաջին անգամ տարանջատել է մագնիսկանությունն ու այսպես կոչված «սաթի էֆեկտը» (ժամանակակից եզրաբանության մեջ՝ ստատիկ էլեկտրականություն), ներմուծել է էլեկտրականություն հասկացությունը (սաթի հունարեն անվանումից՝ էլեկտրոն, հուն․՝ ἤλεκτρον)^[7]: Ստեղծելով աշխարհում առաջին էլեկտրոսկոպը՝ նա ցույց է տվել, որ շփման դեպքում թեթև առարկաները դեպի իրեն ձգելու հատկություն ունի ոչ միայն սաթը, այլև մի շարք այլ նյութեր, որոնք նա նավանել է էլեկտրական մարմիններ (ալմաստ, շափյուղա, օպալ, ամեթիստ, լեռնային բյուրեղապակի, ծծումբ, հալիտ, ապակի, հալիտ և այլն)^[11]։ Գիլբերտը նկարագրել է խոնավ միջավայրում էլեկտրականության հոսքի երևույթը և կրակի մեջ ստատիկ էլեկտրականության ոչնչացումը, որոշ նյութերի մեկուսիչ հատկությունը, կտորի, թղթի և մետաղի էկրանացման հատկությունը^[11]^[12]։

Էռնեստ Բորդ (1877—1934), Ուիլյամ Գիլբերտը ցուցադրում է մագնիսը թագուհի Եղիսաբեթ I-ին, 1598

Բնական մագնիսների փորձերի շրջանակում Գիլբերտը ցուցադրել է, որ մագնիսական երկաթի մասնատման դեպքում նրա փշուրներից ամեն մեկը կունենա երկու բևեռ, որտեղ նման բևեռները իրար կվանեն, իսկ տարբեր բևեռները կձգեն իրար^[10]։ Գիտնականը ցույց է տվել, որ երկաթյա իրերը մագնիսի ազդեցությամբ ձեռք են բերում մագնիսական հատկություններ, իսկ մագնիսի ուժը մակերևույթին մեծանում է^[12]։ Գիլբերտին հաջողվել է ժխտել չափազանցված տեսակետն այն մասին, որ սխտորը կարող է ազդեցություն ունենալ կողմնացույցի վրա^[7]։ Չկարողանալով բացատրել բնական մագնիսականությունը՝ նա գրել է մագնիսի «հոգու» մասին, որով բացատրվում են նրա հատկությունները^[10]։

Իր տրակտատում Գիլբերտն առաջին անգամ գիտականորեն բացատրել է այն փաստը, թե ինչու են կողմնացույցի սլաքները միշտ հյուսիսը մատնանշում^[7]։ Փորձ կատարելով գնդի տեսք ունեցող մշակված մագնետիտով (այն անվանել է տերելլա, լատ.՝ երկիր)՝ նա ցուցադրել է, որ նրանում տեղադրված կողմնացույցը իրեն դրսևորում է այնպես, ինչպես այն կիրառում են ծովում կողմնորոշվելիս^[10]։ Այս հիմքով էլ Գիլբերտն առաջին անգամ վարկած է քաշել այն մասին, որ Երկիրը հսկայական մագնիս է, որտեղ մագնիսական բևեռները կարող են համընկնել աշխարհագրական բևեռներին^[12]։ Հենվելով այս փաստերի վրա՝ նա նաև ենթադրել է, որ մոլորակներն ուղեծրում մնում են Արևի շուրջ որոշակի մագնիսական ուժի շնորհիվ^[9]։

Բացի իր հիմնական աշխատությունից՝ Գիլբերտը մասնակցել է լոնդոնյան «Ֆարմակոպեայի» առաջին հրատարակության աշխատանքներին, որն արդեն լույս է տեսել նրա մահից հետո^[11]։ 1651 թվականին Գիլբերտի կրտսեր խորթ եղբայրը Ամստերդամում հրատարակել է նրա ևս երկու ձեռագիր՝ «Մեր աշխարհի նոր փիլիսոփայություն» (լատ.՝ «De Mundo Nostro Sublunari Philosophia Nova») ընդհանուր անվանումով, սակայն այս աշխատությունը, ի տարբերություն «Մագնիսի մասին» տրակտատից, նշանակալի ազդեցություն չի թողել գիտական հասարակության վրա^[7]։

Հիշատակ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1964 թվականին Միջազգային աստղագիտական միությունը Գիլբերտի անունով է անվանակոչել Լուսնի` Երկրին ուղղված կողմի մի խառնարան։
Ուիլյամ Գիլբերտի պատվին անվանակոչվել է մագնիսաշարժման ուժի չափման միավորը՝ գիլբերտը (նշանակվում`է Գբ, Gi)^[7]:

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 Гильберт Уильям // Большая советская энциклопедия (ռուս.): [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохорова — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969.
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 SNAC — 2010.
↑ ^3,0 ^3,1 ^3,2 Find A Grave — 1995.
↑ LIBRIS — 2005.
↑ Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.
↑ ^6,0 ^6,1 ^6,2 ^6,3 ^6,4 ^6,5 ^6,6 |Книга:DNB|автор=Norman Moore|статья=Gilbert, William (1540-1603)|том=21|страница=338
↑ ^7,0 ^7,1 ^7,2 ^7,3 ^7,4 ^7,5 ^7,6 ^7,7 ^7,8 Gilbert, William (1544-1603) // Encyclopedia of British Writers, 16th and 17th Centuries / Dr. Alan Hager, general editor. — New York: Facts on File, 2005. — P. 169—170. — ISBN 0-8160-5495-9
↑ ^8,0 ^8,1 ^8,2 Emmanuel Dormy Gilbert (Gilberd), William // Biographical Encyclopedia of Astronomers / Thomas Hockey, Virginia Trimble, Thomas R. Williams (editors). — Springer, 2007. — Т. Volime I: A-L. — P. 418—419. — ISBN 978-0-387-21022-0
↑ ^9,0 ^9,1 ^9,2 |Британка онлайн|https://www.britannica.com/biography/William-Gilbert%7CWilliam Gilbert|2020-06-09
↑ ^10,0 ^10,1 ^10,2 ^10,3 ^10,4 Виктория Барановская (2017-05-24)։ «История науки: врач, отыскавший душу у магнита»։ Indicator.ru։ Վերցված է 2020-06-09
↑ ^11,0 ^11,1 ^11,2 Ги́льберт // Гермафродит — Григорьев. — М. : Большая российская энциклопедия, 2007. — С. 124. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 7). — ISBN 978-5-85270-337-8.
↑ ^12,0 ^12,1 ^12,2 |https://www.krugosvet.ru/enc/nauka_i_tehnika/fizika/GILBERT_UILYAM.html%7Ctitle=Гильберт, Уильям

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Гильберт У. О магните, магнитных телах и большом магните — Земле. М., 1956
Edgar Zilsel, «The Origin of William Gilbert’s Scientific Method», Journal of the History of Ideas 2:1-32, 1941
Bochenski, Leslie «A Short History of Lunar Cartography» (April 1996) University of Illinois Astronomical Society

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Гильберт Уильям // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.

Վիքիպահեստ նախագծում կարող եք այս նյութի վերաբերյալ հավելյալ պատկերազարդում գտնել Ուիլյամ Գիլբերտ կատեգորիայում։

[_22173155729b94fa-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 Гильберт Уильям // Большая советская энциклопедия (ռուս.): [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохорова — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969.

[_ed8e7f4abb4995ed-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 SNAC — 2010.

[_85f9dee2596b4e8e-3] 3,0 ^3,1 ^3,2 Find A Grave — 1995.

[_9f8813310f22c914-4] LIBRIS — 2005.

[_b97c2f861969f1c4-5] Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.

[DNB-6] 6,0 ^6,1 ^6,2 ^6,3 ^6,4 ^6,5 ^6,6 |Книга:DNB|автор=Norman Moore|статья=Gilbert, William (1540-1603)|том=21|страница=338

[EBW-7] 7,0 ^7,1 ^7,2 ^7,3 ^7,4 ^7,5 ^7,6 ^7,7 ^7,8 Gilbert, William (1544-1603) // Encyclopedia of British Writers, 16th and 17th Centuries / Dr. Alan Hager, general editor. — New York: Facts on File, 2005. — P. 169—170. — ISBN 0-8160-5495-9

[BEA-8] 8,0 ^8,1 ^8,2 Emmanuel Dormy Gilbert (Gilberd), William // Biographical Encyclopedia of Astronomers / Thomas Hockey, Virginia Trimble, Thomas R. Williams (editors). — Springer, 2007. — Т. Volime I: A-L. — P. 418—419. — ISBN 978-0-387-21022-0

[Britannica-9] 9,0 ^9,1 ^9,2 |Британка онлайн|https://www.britannica.com/biography/William-Gilbert%7CWilliam Gilbert|2020-06-09

[Indicator-10] 10,0 ^10,1 ^10,2 ^10,3 ^10,4 Виктория Барановская (2017-05-24)։ «История науки: врач, отыскавший душу у магнита»։ Indicator.ru։ Վերցված է 2020-06-09

[BRE-11] 11,0 ^11,1 ^11,2 Ги́льберт // Гермафродит — Григорьев. — М. : Большая российская энциклопедия, 2007. — С. 124. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 7). — ISBN 978-5-85270-337-8.

[Krugosvet-12] 12,0 ^12,1 ^12,2 |https://www.krugosvet.ru/enc/nauka_i_tehnika/fizika/GILBERT_UILYAM.html%7Ctitle=Гильберт, Уильям

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]