Ուիթվորթի հրացան

Ուիթվորթ
Տեսակ	հրացան
Ենթատեսակ	rifled musket?
Երկիր	Մեծ Բրիտանիայի և Իռլանդիայի միացյալ թագավորություն
Ծառայության ընդունման տարի	1850
Պատերազմներ	ԱՄՆ-ի քաղաքացիական
Ստեծման և արտադրության պատմպություն
Ստեղծող	Ժոզեֆ Ուիթվորթ
Ստեղծման տարի	1854—1857
Արտադրված է	13 400
Տարբերակներ	13,4 հազար

Ուիթվորթի հրացան (անգլ.՝ Whitworth rifle), անգլիական սուլֆատային հրացան։ Աշխարհում առաջին դիպուկահար հրացաններից մեկը, որն իր ճշգրտությամբ անգերազանցելի է այն ժամանակվա բոլոր հրացաններից (բրիտանական, ֆրանսիական, գերմանական և ամերիկյան)^[1]։ Ուիթվորթի հրացանները լայն ճանաչում են ստացել ԱՄՆ-ում՝ քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ։ Շնորհիվ բարձր բալիստիկ հատկանիշների, կոնֆեդերատները այն անվանում էին Հրաշք հրացան, այն օգտագործվում է ոչնչացնելու հրետանային հաշվարկները և հրամանատարական կազմը։ Ուիթվորթի հրացաններից արձակած գնդակներով սպանվել են Սշաջոն Ռոնալդսը, Ջոն Սեջվիկը, Ուիլյամ Լիթը և բազմաթիվ բարձրաստիճան սպաներ^[2]։

Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ժոզեֆ Ուիթվորթը զբաղվում էր հիմնականում մեքենաշինությամբ և հաստոցաշինությամբ։ Նա հրաձգային զենքին՝ ուշադրություն դարձրեց Ղրիմի պատերազմի ժամանակ, որի ընթացքում՝ 1854 թվականին, սպառազինության թագավորական բյուրոն դիմեց նրան՝ Էնֆիլդր հրացանների արտադրության համար հաստոցներ պատրաստելու խնդրանքով։ Կառավարությունը Ուիթվորթների կալվածքի մոտ հրաձգարան է կառուցել, որտեղ նա անցկ է կացրել Էնֆիլդի հրացանների փորձարկումները, որոնք պատրաստվել են դրա արտադրության կայաններում։ Այնտեղ Ուիթվորթը սկսեց մշակել սեփական կառուցվածքի բարձր ձշգրտությամբ հրացաններ^[3]։

1860 թվականի հուլիսի 1-ին տեղի է ունեցել բրիտանական Ազգային հրաձգային ասոցացիայի անդամների առաջին հանդիպումը։ Այդ ժամանակից ի վեր, տարիների ընթացքում Ուիթվորթի հրացաններով հրաձգության մրցումների մասնակցողները մշտական հաղթողներն էին^[4]։

Տեխնիկական բնութագրում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ուիթվորթ հրացանն ունի վեցանկյուն, միասնական կտրվածք, որը կազմում է ընդհանուր կտրվածքի երկու երրորդը։ Այն իր մեջ կրում է 34 գրամանոց փամփուշտ, որը պատված է վառոդով։ Փամփուշտը բավականին երկար է, ունի հարթ մակերես, որը ապահովում է հուսալի շրջադարձը։ Նշված երկու գործոններն էլ նպաստում են փամփուշտի ճշգրիտ պտտմանը իր առանցքի շուրջ՝ րոպեում շուրջ 15 հազար անգամ^[1]^[2]։ Դրա շնորհիվ Ուիթվորթ հրացանն, ի տարբերություն ԱՄՆ բանակում՝ քաղաքացիական պատերազմում կիրառված դիպուկահար հրացանների, ապահովում է ճշգրիտ հրաձգության կատարումը հենասյուներից՝ առանց լրացուցիչ օպտիկական սարքերի։ Ընդ որում, Ուիթվորթի հրացան կարող էր անհրաժեշտության դեպքում սարքավորվել օպտիկական նշանոցով^[2]։

Համեմատական բնութագիր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բրիտանացիների կողմից Հայթում անցկացված փորձնական կրակոցների ընթացքում, 1857 թվականի ապրիլի 21-ին, Ուիթվորթի հրացանը ցուցադրել է 1880 բակերից 30 սմ տրամագծով կլոր թիրախում հայտնվելու հնարավորությունը, այսինքն՝ ավելի քան 1 մղոն` լիովին գերազանցելով էնֆիլդ հրացանին^[1]^[5] և ցուցադրելով հետևյալ միջին ցուցանիշները։

Հրացանի փորձարկարման համեմատական արդյունքներ^[6]
Հեռավորությունը, յարդերի	Անֆիլդ	Ուիթվորթ	Անֆիլդ	Ուիթվորթ
Հեռավորությունը, յարդերի	Միջին շեղումը, մմ		Միջին անկյուն, աստիճաններ.
300	322	98	0°44,8'	0°56,49'
500	503	185	1°45,13'	1°23,37'
800	1057	398	2°46,6'	2°17,6'
1000	2413	587	4°3,33'	3°5,36'
1200	3392	1192	5°9,48'	4°3,6'

ԱՄՆ բանակի սպառազինության կոմիտեն, նախքան երկիրը երկու պատերազմող պետությունների բաժանելը և քաղաքացիական պատերաազմի սկսվելը, գնել է Ուիթվորթի հրացան՝ համեմատական փորձարկումների համար։

Զենք	Լիցքավորում	Հատում	Հրաձգային խաղադաշտ
Ուիթվորթ հրացան	Բեռնում	վեցանկյուն	Համազգոստ
Ռիչարդսի հրացան	Գանձում	Ուիթվորթի հրանոթ
Լանկաստրեայի հրացան	Բեռնում	օվալային պտուտակ	աճում է
Էնֆիլդի հրացան	Բեռնում	հինգ հրանոթ	համազգեստ

1858 թվականի հունվարի 15-ին, Վեստ Փոյնթեբում, ԱՄՆ ռազմական ակադեմիայի փորձարկումների ընթացքում յուրաքանչյուր հրացանից արձակվել է մոտ հազար փամփուշտ՝ առանց բեռնախցիկի մաքրման։ Փորձարկումների արդյունքում պարզվել է, որ Ուիթվորթի հրացանը գերազանցել է մնացած բոլոր ուժերը հրաձգության ճշգրտության առումով և բացի Ուեսթլի Ռիչարդսի հրացանից՝ լիցքաթափման թեթևությամբ։ 451 Ուիթվորթը համարվում էր ոչ պիտանի ռազմական գործիք, որն արտադրվում էր Անգլիայում՝ դեղագործական ճշգրտությամբ^[7].

1971 թվականին ամերիկացի զինագործ էնտուզիաստները հավաքել են քաղաքացիական պատերազմի շրջանի հրաձգային զենքի որոշ նմուշներ, որոնք սահմանափակում էին դրա ընդունումը սպառազինության մեջ^[8]։

Դրա արժեքը ամերիկյան շուկայում խաղաղ ժամանակ 50 դոլարից պակաս էր, ինչը ընդամենը երկու անգամ ավելի թանկ էր սովորական սերիական հրացաններից^[1]։ Հենց անգլիայում այն արժեցել է 3 ֆունտ 5 պենս (դա էլ պայմանավորված էր բրիտանական զինվորականների կողմից հրացան գնելու սահմանափակությամբ)։ Սակայն ծովային շրջափակման ժամանակ հարավային նահանգների համար դրա արժեքը բարձրացել է ավելի քան տասը հազարով։ Ըստ պատմաբան Մարտին Պեգլերի, այդ ժամանակ հարավցիների համար հրացանի մաքսանենգ արժեքը կազմում էր 600 դոլար, իսկ Սուրբ Գրաալը (Ուիթվորդի հրացան՝ օպտիկական նշանառության հետ միասին, որը մշակվել էր ՕՍՏ- հնդկական ընկերության բանակի նախկին սպա և որսորդ Դեյվիդ Դեյիդսոնի կողմից) կրկնակի թանկ էր նստում^[9]։

Արտադրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արտահանման և քաղաքացիական շուկայի համար հրացաններն անմիջականորեն արտադրվել են Մանչեսթերում Whitworth Rifle & Ordnance Company ընկերության զենքի գործարանում։ Բանակի համար հրացանները, մեծ Բրիտանիայի կեղծ դրամները պատրաստվում էին թագավորական զինապահեստների գործարաններում։

Մարտական գործածությունը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հրացանները բաշխվել են շարփշութերների երկու թիմերի միջև կոնֆեդերացիայի բանակի մեկ հետևակային գումարտակի կազմում, Բացի այդ գործել են շարփշութերների առանձին գումարտակներ հետևակային բրիգադների կազմում^[10]։

Հարավային շարփշութերների կողմից մարտական գործողություններ վարելու եղանակը, որը գործում էր ավելի քան մեկ մղոն հեռավորությունից, բավականաչափ ժամանակ էր ապահովում հրացանը վերալիցքավորելու և կրկին կրակելու համար։ Նման հեռավորության վրա նրանց համար դժվար չէր տարբերել հակառակորդի շարքային հետևակայիններից հրետանային հաշվարկի սպաներին ու համարները։ Ուիթվորթի հրացանից արձակված գնդակն արձակում էր բնորոշ զարհուրելի սուլոց, որով զինվորները նետվում էին գետնին^[11]։

Հայտնի է այն դրվագը, երբ 1864 թվականի մայիսի 9-ին Սպոթսիլվեյնիի ճակատամարտի ժամանակ գեներալ սևերյանը՝ Ջոն Սեջվիկը, ճամփորդելով ընկած զինվորների երկայնքով, նրանց հանդիմանել է վախկոտության մեջ՝ պնդելով, որ նման հեռավորությունից հակառակորդը չի ընկնի նույնիսկ փղի մեջ։ Զինվորները ներողություն էին խնդրում, դա բացատրում էին նրանով, որ այդպիսով փրկում են իրենց կյանքը, ինչին Սեջվիկը ծիծաղեց, այս պահին ուիթվորթի հրացանից ութ հարյուրից մինչև հազար բակերից արձակված գնդակն ընկավ նրա դեմքին ՝ կոտրելով դիմային ոսկորը և անցնելով ձախ աչքի տակ, գեներալ զամոլկը ընկավ մեռած^[2]^[11]։

Հարավացիների կողմից Ուիթվորթի հրացանների կիրառումը շատ էական ազդեցություն է ունեցել սևերյան զորքերում տիրող տրամադրությունների վրա, ճնշել նրանց մարտական ոգին^[12]։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 The Theory and Practice of the Rifle according to the latest and most approved systems. // Illustrated Times. — London, July 21, 1860. — Vol. 11 — No. 277 — P. 46.
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 Sharpshooters and Long Range Guns: Tales of the Gun documentary (15:15 — 17:24). History Channel.
↑ Musson, A. E. The Great Masters: Sir Joseph Whitworth — Toolmaker and Manufacturer. // The Chartered Mechanical Engineer. — 1954. — Vol. 10 — No. 4 — P. 192.
↑ Text Book on the Theory of the Motion of Projectiles, the History, Manufacture, and Explosive Force of Gunpowder, the History of Small Arms, the Method of Conducting Experiments. — London: H. M. Stationery Office, 1863. — P. 122-126 — 151 p.
↑ Rifle. // Encyclopedia Britannica : A Dictionary of Arts, Sciences, Literature and General Information. — 11th ed. — Cambridge: University Press, 1911. — Vol. 23 — P. 326.
↑ Fremantle, Thomas Francis. The book of the rifle. — London: Longmans, Green, and Co., 1901. — P. 48-59 — 558 p.
↑ Improvements in the Science of War: Experiments with Rifled Small Arms. // The Annual of Scientific Discovery. / Edited by David A. Wells. — Boston, 1864. — Vol. 15 — P. 67.
↑ Coco, Gregory A. The Civil War Infantryman: In camp, on the march, and in battle. — Gettysburg, Pa.: Thomas Publications, 1996. — P. 65 — 165 p. — ISBN 1-57747-007-9.
↑ Jones, Gordon L. Confederate Odyssey: The George W. Wray Jr. Civil War Collection at the Atlanta History Center. — Athens, Ga.: University of Georgia Press, 2014. — P. 339-349 — 438 p. — ISBN 0-8203-4685-3.
↑ Ray, Fred L. Civil War Sharpshooters Արխիվացված 2016-12-27 Wayback Machine. // Infantry. — May-June 2006. — Vol. 95 — No. 3 — P. 19-21 — ISSN 0019-9532.
↑ ^11,0 ^11,1 Pegler, Martin. Sharpshooting Rifles of the American Civil War: Colt, Sharps, Spencer, and Whitworth Արխիվացված 2021-05-03 Wayback Machine. — Oxford: Osprey Publishing, 2017. — P. 17-19, 59 — 80 p. — ISBN 978-1-4728-1591-0.
↑ Kerr, Richard E. Wall of Fire: The Rifle and Civil War Infantry Tactics Արխիվացված 2012-12-01 Wayback Machine. — Fort Leavenworth, Kansas: U.S. Army Command and General Staff College, 1990. — P. 71 — 122 p.

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

British Military P-1863 Whitworth Rifle(չաշխատող հղում)

[Theory-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 The Theory and Practice of the Rifle according to the latest and most approved systems. // Illustrated Times. — London, July 21, 1860. — Vol. 11 — No. 277 — P. 46.

[History-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 Sharpshooters and Long Range Guns: Tales of the Gun documentary (15:15 — 17:24). History Channel.

[3] Musson, A. E. The Great Masters: Sir Joseph Whitworth — Toolmaker and Manufacturer. // The Chartered Mechanical Engineer. — 1954. — Vol. 10 — No. 4 — P. 192.

[Textbook-4] Text Book on the Theory of the Motion of Projectiles, the History, Manufacture, and Explosive Force of Gunpowder, the History of Small Arms, the Method of Conducting Experiments. — London: H. M. Stationery Office, 1863. — P. 122-126 — 151 p.

[5] Rifle. // Encyclopedia Britannica : A Dictionary of Arts, Sciences, Literature and General Information. — 11th ed. — Cambridge: University Press, 1911. — Vol. 23 — P. 326.

[Fremantle-6] Fremantle, Thomas Francis. The book of the rifle. — London: Longmans, Green, and Co., 1901. — P. 48-59 — 558 p.

[7] Improvements in the Science of War: Experiments with Rifled Small Arms. // The Annual of Scientific Discovery. / Edited by David A. Wells. — Boston, 1864. — Vol. 15 — P. 67.

[8] Coco, Gregory A. The Civil War Infantryman: In camp, on the march, and in battle. — Gettysburg, Pa.: Thomas Publications, 1996. — P. 65 — 165 p. — ISBN 1-57747-007-9.

[9] Jones, Gordon L. Confederate Odyssey: The George W. Wray Jr. Civil War Collection at the Atlanta History Center. — Athens, Ga.: University of Georgia Press, 2014. — P. 339-349 — 438 p. — ISBN 0-8203-4685-3.

[Ray-10] Ray, Fred L. Civil War Sharpshooters Արխիվացված 2016-12-27 Wayback Machine. // Infantry. — May-June 2006. — Vol. 95 — No. 3 — P. 19-21 — ISSN 0019-9532.

[Pegler-11] 11,0 ^11,1 Pegler, Martin. Sharpshooting Rifles of the American Civil War: Colt, Sharps, Spencer, and Whitworth Արխիվացված 2021-05-03 Wayback Machine. — Oxford: Osprey Publishing, 2017. — P. 17-19, 59 — 80 p. — ISBN 978-1-4728-1591-0.

[12] Kerr, Richard E. Wall of Fire: The Rifle and Civil War Infantry Tactics Արխիվացված 2012-12-01 Wayback Machine. — Fort Leavenworth, Kansas: U.S. Army Command and General Staff College, 1990. — P. 71 — 122 p.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]