Ոտքերի երիզակապում

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Ոտքերի երիզակապում
ՏեսակՉինաստանի մշակույթ, բռնություն երեխաների նկատմամբ և մարմնի ձևափոխություն
Ենթադասմարմնի ձևափոխություն, ոտքի ձեռքբերովի դեֆորմացիա և փոփոխություն
 Foot binding Վիքիպահեստում
Երիզակապված ոտքեր, Շանհայ, 1874 թվական
Չինական պալատական տիկին
Աղջիկը Չինական ավանդական հագուստով և կոշիկներով
Ձևախախտված ոտնաթաթերով կանանց խումբ

Ոտքերի երիզակապում կամ Լոտոսի ոտնաթաթ (չինարեն՝ 纏足), 10-րդ դարի սկզբից մինչև 20-րդ դարի սկիզբը Չինաստանում կիրառված սովորույթ (հիմնականում արիստոկրատ հասարակության մեջ)։ Աղջիկների ոտքերի մատները, բացի բութ մատից, գործվածքի շերտով ամրացվել են ոտնաթաթին և նրանց ստիպել քայլել փոքր չափ ունեցող կոշիկներով, ինչի հետևանքով ոտնաթաթերը զգալիորեն ձևախախտվել են՝ որոշ դեպքերում զրկելով հետագայում քայլելու հնարավորությունից։ Այդպիսի ոտքերն ավանդաբար անվանվել են «ոսկյա լոտոսներ»։ Ոտնաթաթի չափից էր կախված հարսնացուի հեղինակությունը, ընդ որում, համարվել է, որ բարձր հասարակությանը պատկանող կանայք չպետք է ինքնուրույն քայլեն։ Այդ «անզորությունը»՝ առանց կողմնակի օգնության քայլելու անընդունակությունը, ըստ գրական վկայությունների, կին-արիստոկրատների գրավիչ առանձնահատկություններից մեկն է համարվել. առողջ և չձևախախտված ոտքերն ասոցացվել են գյուղական աշխատանքի և «նվաստ ծագման» հետ։

Մոնղոլական Յուան և մանջուրական Ցին դինաստիայի տիրապետության ներքո Չինաստանում փոքր ոտքերը դարձել են ազգային նույնականության և «քաղաքակրթվածության» խորհրդանիշ[1], քանի որ մոնղոլ և մանջուր կանայք ոտքերը չեն երիզակապել։

20-րդ դարի սկզբին Կան Յուվեյը, Սու Մանշուն և այլ հասարակական գործիչներ ոտքերի երիզակապումը խստորեն քննադատել են։ Սինհայական հեղափոխությունից հետո՝ 1911 թվականին, և հանրապետություն դառնալուց հետո այս սովորույթն աստիճանաբար վերացել է։ 21-րդ դարի սկզբին չինական հասարակության մեջ դեռևս կարելի է տեսնել տարեց կանանց, ովքեր այս եղանակով խեղված ոտնաթաթեր ունեն։

Սովորույթի առաջացում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ոտքերի երիզակապման ծագման հետ կապված՝ գոյություն ունի մի քանի առասպել[2]։ Ըստ առասպելներից մեկի՝ Շին դինաստիայի կայսրին պատկանող հարճը, տառապում էր ծուռթաթությամբ, և այդ պատճառով նա խնդրում է կայսրին՝ ոտքերի երզակապումը դարձնել համապարտադիր բոլոր կանանց համար։ Այսպիսով, նրա ոտքերը դարձել են գեղեցկության և պերճաշուքության տիպար։

Մյուս առասպելը պատմում է, որ Սյաո Բաոցզյուան կայսեր (483-501) սիրելի հարճը, որն ուներ նրբագեղ ոտքեր, ոտաբոբիկ պարում էր մարգարիտների վրայով՝ լոտոսի նկարներով զարդարված ոսկյա տախտակամածի վրա. «Նրա ոտքի ամեն հպումից լոտոսներ էին ծաղկում»։ Հնարավոր է՝ հենց այդ ժամանակ էլ առաջացել է «լոտոս ոտք» կամ «ոսկե լոտոս» արտահայտությունը, ամեն դեպքում, առասպելում չի հիշատակվում այն մասին, որ աղջկա ոտքերը երիզակապված էին[3]։

Սակայն ոտքերի երիզակապման ծագումը կապվում է այն պատմության հետ, ըստ որի՝ Լի Յույ (937-978) կայսրն իր հարճերից մեկին՝ Յաո Նյանին, խնդրում է ոտքերը երիզակապել սպիտակ մետաքսով այնպես, որ նմանվեն կիսալուսնի։ Այնուհետև աղջիկը ոտքերի ծայրերի վրա պարել է լոտոսի պարը[4][2]։ Բարձր հասարակության կանայք սկսել են ընդօրինակել նրան, իսկ հետո այս պրակտիկան լայնորեն տարածվել է[5][6]։

Մետաքսե և բամբակյա կոշիկ

Որոշ հետազոտողներ կասկածում են այս առասպելի հավաստիությանը։ Լին Վեյխունը կարծում է, որ ոտքերի երիզակապման սովորույթը Չինաստանում հայտնվել է Սուն կայսրությունից հետո (960-1279)[6]։ Ամեն դեպքում, հայտնի է, որ ոտքերի երիզակապման սովորույթը տարածվել է Սուն դինաստիայի ժամանակաշրջանում։ Այդ դարաշրջանի ավարտին առաջացել է կոշիկից, որի կրունկի մեջ կար փոքր գավաթ, խմելու սովորույթը։ Յուն դինաստիայի ժամանակաշրջանում որոշ տղամարդիկ խմում էին հենց կոշիկների միջից. դա կոչվում էր «ցամաքացնել ոսկե լոտոսը»։ Սովորույթը պահպանվել է մինչև Ցին դինաստիայի ժամանակները[2]։

Երիզակապված ոտքերով կանայք ունեին ինքնուրույն տեղաշարժվելու հետ կապված սահմանափակումներ. նրանք ստիպված էին նստել տանը և չէին կարող որևէ տեղ գնալ առանց ծառաների ուղեկցության։ Նրանք չէին կարող մասնակցել քաղաքականությանը և հասարակական կյանքին, նրանք կախված էին իրենց ընտանիքից, մասնավորապես՝ իրենց ընտանիքի տղամարդուց։ Այդ պատճառով ոտքերի երիզակապումը դարձել էր կանացի մաքրաբարոյության և տղամարդու իշխանության խորհրդանիշ[7]։ Բացի այդ, ինքնուրույն տեղաշարժվելու անկարող կինն իր ամուսնու արտոնյալ վիճակի և հարստության վկայություն էր, քանի որ նա կարող էր հոգալ աշխատանքի անկարող կնոջ ապրուստը[8]։

Մոնղոլական նվաճման ժամանակաշրջանում չինուհիների ոտքի հատուկ ձևը թույլ էր տալիս հեշտությամբ տարբերակել նրանց մոնղոլուհիներից և այլ «բարբարոսներից», ինչի շնորհիվ այն դարձել է ազգային ինքնության նշան։ Բացի այդ, ենթադրվում էր, որ ոտքերի դեֆորմացիան բարելավում է կնոջ առողջությունը և ավելի ունակ է դարձնում ծննդաբերության[9]։ Այդպիսով․ երիզակապված ոտքը դարձել էր գեղեցկության նշան և անհրաժեշտ հատկանիշ, որպեսզի աղջիկը կարողանա ամուսնանալ։ Աղքատ ընտանիքների աղջիկների համար նման ոտքերը հնարավորություն էին տալիս շահավետ ամուսնանալ։ 19-րդ դարի վերջին Գուանդուն նահանգի աղքատ ընտանիքներում սովորույթ էր դարձել երիզակապել ավագ դուստրերի ոտքերը, եթե նրանց պատրաստում էին հեղինակավոր ամուսնության։ Ի տարբերություն ավագ քրոջ՝ կրտսեր քույրերը զբաղվում էին տնային աշխատանքով և ամուսնանում գյուղացու հետ։ Նրանք կարող էին նաև դառնալ ավելի հարուստ տղամարդկանց հարճը։ Երիզակապված ոտքերով կանայք, նրանց ընտանիքները և ամուսինները շատ հպարտ էին դեֆորմացված ոտնաթաթի փոքր չափսերով[9]։

Հնում փոքր ոտնանթաթը համարվել է գեղեցկության չափանիշ, և էսթետիկական տեսանկյունից իդեալական ոտքը չպետք է գերազանցեր 7 սանտիմետր (երեք դյույմ) երկարությունը. նման ոտքերը կոչվում էին «ոսկե լոտոսներ»[10]։ 10 սանտիմետր (չուրս դյույմ) երկարությամբ ոտնաթաթը կրում էր «արծաթե լոտոս» անվանումը, եթե երկարությունը գերազանցում էր 10 սանտիմետրը (չուսը դյույմից ավել)՝ «երկաթե լոտոս»։ Ոտնաթաթը չպետք է նմանվեր մարմնի համար հենքի[4]։

Միսիոներ Ջասթիս Դուլիթլի վկայությամբ՝ շատ աղքատներ պատրաստ էին ցանկացած զրկանքի, որպեսզի իրենց դուստրերն ունենան հաջողակ ամուսնության համար անհրաժեշտ փոքրիկ ոտքեր[9]։

Ենթադրվում է, որ ոտքերի երիզակապման սովորույթը հիմնականում կապված է միջնադարյան Չինաստանում գերիշխող կոնֆուցիականության փիլիսոփայության հետ։ Կոնֆուցիոսը հավատարիմ էր հնագույն հայեցակարգին՝ «ին և յան»-ին, ըստ որի՝ կինը «ինն» էր, այսինքն՝ թուլությունը և պասիվությունը։ Ոտնաթաթի դեֆորմացիան ընդգծում էր կնոջ այդ հատկանիշները։ Բացի այդ, կոնֆուցիականությունը սահմանել է խիստ սոցիալական հիերարխիա, որտեղ կանայք ենթարկվում էին տղամարդկանց։ Կանանց համար ինքնուրույն տեղաշարժվելու դժվարությունը սահմանափակում էր նրանց հնարավորությունները և դրանով իսկ երաշխավորում այդ հիերարխիայի անխախտությունը[11]։

Ոտքերի երիզակապման ավանդույթի պաշտպաններից մեկը կոնֆուցիական փիլիսոփա Չժու Սին էր (1130-1200), որը կարծում էր, որ այս սովորույթը պետք է տարածվի Չինաստանի սահմաններից դուրս, քանի որ այն արտացոլում է «տղամարդու և կնոջ միջև ճիշտ հարաբերություններ»[12]։

Տարածում և երիզակապման տեսակներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Չնայած հարևան պետությունների (Ճապոնիա, Վիետնամ, Կորեա) վրա չինական մշակույթի ուժեղ ազդեցությանը՝ ոտքերի երիզակապման սովորույթը չի տարածվել այդ երկրներից ոչ մեկում[6]։

Որոշ էթնիկ խմբեր, որոնք չէին պատկանում Հան ժողովրդին (Չինաստանի հիմնական էթնիկ խումբը), կիրառում էին ոտքերի ոչ ամուր երիզակապում, որի ժամանակ ոսկորները չէին կոտրվում, իսկ ոտնաթաթը չէր թեքվում, այլ միայն նեղանում էր։ Հակկա ժողովրդի շրջանում ոտքերի երիզակապումն ընդհանրապես չի կիրառվել[13]։

Նշվում է, որ ոտքերի երիզակապման սովորույթը գոյություն է ունեցել մինչև 1948 թվականը դունգանների շրջանում, որոնք մուսուլմաններ են, Չինաստան են եկել Կենտրոնական Ասիայից[14] և չափազանց տարածված էին Գանսու նահանգի Հուի էթնիկ խմբում[15]։ Հարավային Չինաստանի Գուանչժոու քաղաքում Ջեյմս Լեգը մզկիթ է հայտնաբերել, որտեղ կախված է եղել ոտքերի երիզակապման սովորույթը դատապարտող պաստառ։ Այն պնդում էր, որ իսլամը չի կարող թույլ տալ անել այն, ինչ ոչնչացնում է Աստծո ստեղծածը[16]։

Աղքատ ընտանիքներում ոտքերի երիզակապումը միշտ չէ, որ ամուր է եղել, և սկսվել է ավելի ուշ։ Չինաստանի այն շրջաններում, որտեղ բրինձ էր աճեցվում, կանայք մասնակցում էին դաշտային աշխատանքին, և այնտեղ ոտքերի երիզակապման սովորույթն այնպիսի տարածում չուներ, ինչպես Չինաստանի մյուս մասերում[12]։ Երիզակապված ոտքերով շատ կանայք կարողանում էին քայլել, թեև դա անում էին մեծ դժվարությամբ։ 19-րդ դարում և 20-րդ դարասկզբին տղամարդկանց շրջանում մեծ ժողովրդականություն էին վայելում երիզակապած ոտքերով պարուհիների ելույթները, իսկ կրկեսներում երիզակապ ոտքերով դերասանուհիները կարողանում էին կանգնել քառատրոփ վազող ձիերի մեջքի վրա[17]։

Գործընթաց և փուլեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Երիզակապված ոտք
18-րդ դարի նկարազարդում, որտեղ Նաո Նիանգը երիզակապում է սեփական ոտքերը
Ոտքի երիզակապում

Ոտքի երիզակապումը սկսվում էր մինչև աղջկա ոտնաթաթի լիովին ձևավորվելը։ Հաճախ ոտքերի երիզակապումը սկսվում էր աշնանը կամ ձմռանը, քանի որ սառնությունը նվազեցնում էր ցավերի նկատմամբ զգայունակությունը և վարակների վտանգը[18][19]։ Մեծահարուստ ընտանիքներում ոտքերի առաջին երիզակապման օրն աղջկան տրվում էր անձնական սպասավոր, որպեսզի երբ ցավը դառնար չափազանց ուժեղ, սպասավորը հոգ տաներ նրա ոտնաթաթերի մասին և աղջկան գրկած տեղաշարժեր[12]։

«Կատարյալ ոտք» ստանալու կամ «լոտոսի» արդյունքի հասնելու համար պահանջվում էր մոտ երեք տարի։ Ոտքերի երիզակապման գործընթացը կատարվում էր չորս փուլով[19]։

Առաջին փուլը կոչվում էր «երիզակապման փորձ»[19]։ Առաջին հերթին աղջկա ոտքերը լվանում էին բուսական եփուկների և կենդանիների արյան տաք խառնուրդով, որպեսզի ոտնաթաթը դառնա ավելի ճկուն։ 3 մետր երկարությամբ և 5 սանտիմետր լայնությամբ բամբակյա վիրակապերը նույնպես թաթախվում էին խոտաբույսերի և կենդանիների արյան մեջ։ Ոտքերի եղունգները կտրվում էին որքան հնարավոր է կարճ՝ եղունգի աճի և վարակվելու նախապահպանության նպատակով։ Դրանից հետո ոտնաթաթը թեքվում էր այնպիսի ուժով, որ մատները սեղմվում էին ոտքի մեջ և կոտրվում։ Վիրակապը դրվում էր «ութաձև»՝ սկսած ոտնաթաթից, ապա մատների շուրջը և վերջում կրնկի շուրջ։ Բինտի յուրաքանչյուր պտույտից հետո վիրակապն ամուր ձգվում էր[6]։ Երիզակապի ծայրերը կարում էին, որպեսզի այն չթուլանա, իսկ հետո աղջիկների ոտքերին հագցնում էին հատուկ գուլպաներ և սուր ծայրերով կոշիկներ[19]։ Այդ պրոցեդուրայից հետո աղջկան ստիպում էին քայլել, որպեսզի մարմնի քաշի ազդեցությամբ ոտնաթաթն աստիճանաբար ձեռք բերի ցանկալի ձևը[4]։ Բացի այդ, քայլելն անհրաժեշտ էր՝ ձիգ երիզակապված ոտքերի արյան շրջանառությունը վերականգնելու համար։ Ամեն օր աղջիկը պետք է անցներ առնվազն 5 կիլոմետր (սակայն աղջիկները, հատկապես փոքր ոտքերով, չէին կարողանում քայլել, և մինչև կյանքի վերջը նրանց օգնում էին ծառաները)[19]։

Երկրորդ փուլը (կես տարուց ավելի տևողությամբ) կոչվում էր «ձգման փորձ»։ Այս փուլում վիրակապերը ձգվում էին ավելի ամուր, ինչը խստացնում էր ցավը[19]։ Կոտրված մատները պահանջում էին մշտական խնամք, ուստի վիրակապերը պարբերաբար հեռացվում էին, ոտքերը լվանում էին, որպեսզի հեռացնեն նեկրոզով ախտահարված հյուսվածքները։ Եղունգները նրբորեն կտրում էին։ Ոտնաթաթերը նույնպես մերսում էին, որպեսզի դրանք ավելի հեշտ ճկվեն, երբեմն դրանք հարվածների էին ենթարկում, որպեսզի հոդերն ու կոտրված ոսկորներն ավելի ճկուն դառնան[20]։

Այս ամենից հետո ոտքը մշակվում էր տարբեր բույրեր ունեցող շիբով և խնկով[8]։ Այդ ընթացակարգից անմիջապես հետո վիրակապը նորից էր դրվում, ընդ որում, բինտն ավելի ամուր էր ձգվում։ Այդ գործընթացը կրկնվում էր հնարավորինս հաճախ (ունևոր ընտանիքներում՝ օրական առնվազն մեկ անգամ, իսկ աղքատ գյուղացիական ընտանիքներում՝ շաբաթական երկու կամ երեք անգամ)։ Դրանով սովորաբար զբաղվում էին աղջկա ընտանիքի ավագ կանայք կամ ոտքերի պրոֆեսիոնալ երիզակապողները։ Համարվում էր, որ մայրերը չպետք է անցկացնեն այս ընթացակարգը, քանի որ դստրերի նկատմամբ խղճահարությունից ելնելով չէին կարողանա երիզը բավարար ամուր ձգել[21]։ Գոյություն ունի չինական ասացվածք.

Մայրը չի կարող միաժամանակ սիրել և իր դստերը, և նրա ոտքը[12]։
- Չինական ասացվածք

Երրորդ փուլը կոչվում էր «ամուր երիզակապման շրջան»։ Այս փուլում ոտքերն աստիճանաբար ձգում էին դեպի կրունկը, իսկ ոսկորները թեքվում էին և երբեմն կրկին կոտրվում[19]։

Չորրորդ փուլը կրում էր «աղեղի վիրակապում» անվանումը։ Այս փուլի նպատակն էր ոտնաթումբն այնքան բարձրացնել, որ ոտքի կամարի տակ հավի ձու տեղավորվեր։ Արդյունքում ոտնաթաթի ձևն սկսում էր ձգված աղեղի նմանվել։ Դա համարվում էր շատ գեղեցիկ և սեքսուալ[19]։

Ոտքերի երիզակապման սկսվելուց 4-5 տարի անց ցավի տանջալիությունը նվազում էր։ Սակայն ոտքի ձևախախտման պատճառած տառապանքներն այնքան ուժեղ էին, որ Չինաստանում առաջացել է․ «Երիզակապ զույգ ոտքերն արցունքների լոգանք արժեն» ասացվածքը[6]։

Ավելի հասուն տարիքում կանայք պետք է ինքնուրույն երիզակապեին իրենց ոտքերը[4]։ Դա անհրաժեշտ էր կատարել ողջ կյանքի ընթացքում[19][22]։

Չինաստանում գոյություն ունեին ոտքերի երիզակապման համար նախատեսված հատուկ աթոռներ։ Յուրաքանչյուր աթոռը հագեցած էր գզրոցով, որտեղ պահվում էին վիրակապեր, եղունգների կտրման մկրատներ և այդ գործընթացի համար նախատեսված այլ պարագաներ։ Աթոռի մեջքին կար ճմլված վիրակապերը հարթելու հարմարանք[19]։

Հետևանքներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վնասված ոտքի ռենտգենային պատկերը
Նորմալ և դեֆորմացված ոտնաթաթի համեմատություն

Ամենատարածված խնդիրը ոտքերի վարակների առաջացումն էր։ Չնայած այն հանգամանքին, որ եղունգները պարբերաբար կտրվում էին, նրանք հաճախ աճում էին մատերի մեջ՝ հյուսվածքներում առաջացնելով բորբոքումներ և վնասելով մատների հյուսվածքները։ Այդ իսկ պատճառով երբեմն եղունգները հեռացվում էին։ Բացի այդ, խիտ հյուսվածքի մի քանի շերտ խոչընդոտում են օդի[19] ներթափանցումը, և շատ ամուր վիրակապի պատճառով ոտնաթաթի արյան շրջանառությունը խախտվում էր, իսկ ոտքերի մատների արյան շրջանառությունը՝ ընդհանրապես վերանում։ Արդյունքում, մատների վարակիչ գործընթացները չէին դադարում. սկսվում էր հյուսվածքների նեկրոզ։ Եթե վարակն անցնում էր ոսկորների մեջ, ապա մատները կարող էին պոկվել։ Դա բարենպաստ էր համարվում, քանի որ այժմ ոտքը կարելի էր նույնիսկ ավելի ամուր փաթաթել։

Եթե աղջիկն ունենում էր ավելի լայն թաթեր, նրանց մեջ երբեմն ապակու կամ կղանքի բեկորներ էին խցկում, որպեսզի վարակը հարուցվեր և, որպես հետևանք, սկսվեր հյուսվածքների նեկրոզ։ Ոտքի վարակը կարող էր մահվան հանգեցնել արյան վարակից, իսկ եթե աղջիկը ողջ էր մնում, ապա մեծահասակ տարիքում նրա մոտ ավելի հաճախ էին տարբեր հիվանդություններ առաջանում։ Գործընթացի սկզբում ոտնաթաթի ոսկորների զգալի մասը հաճախ կոտրված էր մնում մի քանի տարվա ընթացքում։ Երբ աղջիկը մեծանում էր, ոսկորներն սկսում էին մեծանալ։ Նույնիսկ ոսկորները սերտաճելուց հետո դրանք փխրուն էին և հաճախ կոտրվում էին, հատկապես պատանեկության տարիներին, երբ դեռ բավականաչափ ուժեղ չէին։ Մեծահասակ կանայք հաճախ էին տառապում ոտքերի և ազդրերի կոտրվածքներից, քանի որ կանգնած վիճակում նրանց համար դժվար էր հավասարակշռություն պահպանել, ինչպես նաև դժվար էր կանգնել նստած դիրքից[23]։

1997 թվականին մի խումբ հետազոտողներ համեմատություն են անցկացրել առողջ և ձևախախտված ոտքեր ունեցող տարեց կանանց միջև։ Պարզվել է, որ այն կանայք, որոնց ոտքերը դեֆորմացված են եղել, ավելի հաճախ են տառապում օստեոպորոզից (ոսկրային հյուսվածքի զանգվածն ազդրային ոսկորներում 5,1% -ով ցածր է եղել, իսկ ողնաշարում՝ 4,7% -ով), ինչը նշանակում է ոսկրային կոտրվածքի մեծ հավանականություն։ Ընդ որում, նրանց մոտ վայր ընկնելու հավանականությունը կրկնակի բարձր է (38%՝ 19%-ի դիմաց)։

Տղամարդկանց ընկալում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ձևախախտված ոտքերով կնոջ տարփալից նկար

Չինական մշակույթում դեֆորմացված ոտնաթաթերը շատ տարփալից են համարվել։ Միևնույն ժամանակ, կանացի ոտքի տեսքը, առանց կոշիկի և վիրակապերի, համարվել է անպարկեշտ[19]։ Որոշ տղամարդիկ նախընտրում էին երբեք չտեսնել կանանց ոտքն առանց երիզակապի. այդ պատճառով կանայք մշտապես կրում էին վիրակապեր և կոշիկներ։ Չինացի հեղինակներից մեկը գրել է. «Եթե դուք հանեք կոշիկները և վիրակապը, ապա գեղագիտական հաճույքը հավերժ կկործանվի»[20]։ Կանանց թույլատրվում էր միայն քնելուց առաջ թեթևակի թուլացնել վիրակապը և հագնել փափուկ ներբանով կոշիկներ[24]։ Չինաստանում տարածված են եղել կանանց էրոտիկ պատկերներ, որոնց բարեվայելուչ կերպով կոչվել են «գարնանային պատկերներ». կանայք նկարների մեջ մերկ են, բայց ոտքերին կան կոշիկներ[19]։ Ցզին Պին Մեյի «Սալորի ծաղիկները ոսկե ծաղկամանում» դասական վեպում բազմիցս հիշատակվում է գլխավոր հերոսուհու փոքրիկ ոտքերի մասին[25]։

  • «Պան Ցզինլյանը՝ դերձակ Պանի վեցերորդ դուստրը, որն ապրում էր քաղաքի հարավային դարպասների հետևում, դեռ փոքր հասակից աչքի էր ընկնում իր գեղեցկությամբ։ Գեղեցիկ փոքրիկ ոտքերի համար նրան անվանում էին Ցզինլյան՝ «Ոսկե Շուշան»»։
  • «…Նրա փոքր, երեք վերշոկ [1 վերշոկ = 4.4 սմ] ոսկե լոտոս-ոտքերը սուր են, ինչպես բիզը կամ լոտոսի նուրբ ծիլերը, որոնք քայլում են բուրավետ ծաղկափոշու վրայով, և պարում՝ ցրված փիրուզի վրա…»:
  • «Նրա ոտքերին ասեղնագործ մետաքսի սպիտակ ամպերով հաստ ներբաններով փոքրիկ կոշիկներ են։ Վայելչագեղորեն վեր ձգված նրա ոտնաթաթի ծայրերը նման են արծվի սուր ճիրանի։ Նրա ոսկե լոտոսները՝ ոտիկները, կարծես քայլում են ծաղկափոշու վրայով՝ բուրավետ և նուրբ»։

Ցին կայսրության ժամանակաշրջանի գրքում նկարագրվում է քառասունութ էրոտիկ խաղ կանանց ոտքերի հետ[8], այդ թվում, հայտնի էր կանանց ոտքերին դիպչելու 11 եղանակ[26]։

Գոյություն է ունեցել դասակարգում, որը նկարագրել է կանանց ոտքերի 58 տեսակ, օրինակ՝

  • աստվածային՝ խիստ ուռուցիկ, փափուկ և նրբագեղ
  • դյութիչ՝ թույլ և նրբագեղ
  • անմահ՝ ուղիղ, ինքնուրույն
  • թանկարժեք՝ չափազանց լայն, անհամաչափ
  • մաքուր՝ շատ երկար ու բարակ,
  • գայթակղիչ՝ հարթ, կարճ, լայն, կլոր (այս ոտքի թերությունն այն էր, որ դրա սեփականատերը կարող էր դիմակայել քամուն)
  • չափից ավելի՝ նեղ, բայց ոչ բավարար սուր
  • սովորական՝ հաստլիկ (տարածված տեսակ)
  • սխալ՝ կապկանման մեծ կրունկով, որը հնարավորություն է տալիս մագլցել[8]։

Իդեալական ձևի փոքր ոտնաթաթը (սուր ծայրով) համեմատվել է երիտասարդ լուսնի և բամբուկի գարնանային ընձյուղի հետ։ Կարծիք կար, որ ուժեղագույն էրոտիկ հաճույքներից մեկը ձյան վրա կնոջ ոտքերի փոքրիկ հետքեր տեսնելն է[19]։

Դեֆորմացված ոտքերով կանայք խուսափում էին մարմնի ծանրությունը տեղափոխել ոտքերի ծայրերի վրա և նախընտրում էին կրնկի վրա հենվել, այդ պատճառով նրանց քայլվածքը զգուշավոր և անկայուն էր դառնում։ Մարկո Պոլոն (1254-1324) գրել է, որ չինուհու քայլի երկարությունը չի գերազանցում կեսմատը[2]։ Տղամարդիկ շատ էրոտիկ էին համարում կանացի ճոճվող «լոտոս» քայլվածքը[18]։ Չինաստանում ասում էին, որ քայլելիս դեֆորմացված ոտքերով կինը հիշեցնում է նուրբ ուռենու ընձյուղ, որը մեղմորեն ճոճվում է գարնանային քամուց[24]։

Օտար տղամարդիկ չպետք է տեսնեին ամուսնացած կնոջ ոտնաթաթերը, այդ պատճառով կիսաշրջազգեստները շատ երկար էին կարվում[26]։ Հետաքրքիր է, որ ոտքերի դեֆորմացիան համարվում էր կանանց մաքրաբարոյության գրավականը (ինչը միջնադարյան Չինաստանում մեծ նշանակություն ուներ), բայց միաժամանակ համարվում էր, որ այն նպաստում է կնոջ տարփալիության զարգացմանը[12]։ Օրինակ, ոտնաթաթի ատրոֆիան հանգեցնում էր ազդրերի վրա ավելորդ ծանրաբեռնվածության, նրանք այտուցվում էին, և տղամարդիկ ընկալում էին դրանք որպես «հաստլիկ և ցանկագրգիռ»[8]։ Բացի այդ, տղամարդկանց շրջանում էրոտիկ երևակայություն կար այն մասին, որ նման անսովոր քայլվածքն ամրացնում է հեշտոցի մկանները[12], և ցավից առաջացած մշտական մկանային ցավերը հեշտոցը դարձնում են ավելի նեղ։ Համարվում էր, որ ոտնաթաթին հպումը գրգռում է կնոջը[19]։

Կանանց ընկալում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կանանց նորմալ և ձևախախտված ոտքի ակնառու տեսարան, 1902 թվական

Ոտքերը երիզակապելու սովորույթը կանանց կողմից ընկալվում էր որպես անհրաժեշտություն, քանի որ սովորական և չդեֆորմացված ոտքերով կանանց վերաբերվում էին քամահրանքով՝ անվանելով «ոտաբոբիկ»[2]։ Խնամախոսության ժամանակ փեսայի ընտանիքը նախ հետաքրքրվում էր հարսնացուի ոտքի չափերով։ Եթե նրա ոտնաթաթի չափը գերազանցում էր 4 ցունը (մոտավորապես 13 սանտիմետր[24]՝ ձեռքի միջնամատից փոքր-ինչ երկար[19]), ապա սկեսուրն արհամարհական ժեստով պատռում էր հարսնացուի կիսաշրջազգեստը, իսկ հյուրերը վիրավորական նկատողություններ էին հնչեցնում նրա հասցեին[24]։ Եթե հայտնի էր դառնում, որ աղջկա ոտքերը բավարար փոքր չէին, տղամարդն ուներ նշանադրությունը չեղարկելու իրավունք[19]։

Ոչ դեֆորմացված ոտքերով կանայք ոչ միայն չէին կարող հաջող ամուսնության հույս ունենալ, այլև սպասուհի լինել․ հարուստ ընտանիքներում տանտիրուհուն ծառայել կարող էին միայն երիզակապված ոտքերով աղջիկները, իսկ նրանք, ում ոտնաթաթերը չափից մեծ էին, ստիպված էին զբաղվել ավելի ծանր և կեղտոտ աշխատանքով, օրինակ՝ խոհանոցում[2]։ Նաև, ըստ չինական համոզմունքի, եթե աղջիկն ամուսին չուներ, մահանում էր անժառանգ, և քանի որ չկար մեկը, որը նրա գերեզմանի մասին հոգ կտաներ, իր երկնային գոյության ընթացքում նա վերափոխվում էր «քաղցած ուրվականի» և դատապարտված էր առանց ապաստարանի հավերժ թափառելուն։ Ուստի ամուսնանալու հնարավորություն ունենալու համար կանայք համաձայնվում էին դիմանալ ցավին և երիզակապման այլ հետևանքներին[4]։ Եթե մայրը, ելնելով խղճահարությունից, բավականաչափ ամուր չէր կապում աղջկա ոտքերը, ապա աղջիկը չափահաս տարիքում թուլակամության համար քննադատում էր մորը[24]։

Քննադատություն և սովորույթի անհետացում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բռնություն կանանց նկատմամբ
Խնդիրներ
Սպանություն
Սեռական հանցագործություն և բռնաբարություն
Առնչվող թեմաներ

Չնայած ոտքերի երիզակապման ավանդույթի հայտնիությանը, այն որոշ դեպքերում քննադատվում էր։ Օրինակ՝ չինացի առաջին ֆեմինիստ գրող Լի Ժուչժենի (մոտ1763 - մոտ 1830) «Ծաղիները հայելու մեջ» ֆանտաստիկ վեպի (1828) հերոսը՝ Ազնվազարմների Թագավորության նախարարներից մեկը, ժամանելով Չինաստան, զարմանում է և ասում.

Ես լսել էի, որ ձեր երկրում հնուց գործում է կանացի ոտքերի երիզակապման սովորույթը։ Սկզբում աղջիկները սարսափելիորեն տառապում են, բռնում են ոտքերը, գոռում, լացում, ոտքերը սկսում են փտել, արյունը հոսում է։ Այս ամենի պատճառով աղջիկները չեն կարողանում քնել և ուտել, և արդյունքում առաջանում են տարբեր լուրջ հիվանդություններ։ Ես մտածում էի, որ այս աղջիկներն անհնազանդ են, և նրանց մայրերը, համենայն դեպս, այնքան դաժան չեն, որ սպանեն նրանց, այդ պատճառով էլ ընտրում են պատժի այս ձևը՝ նրանց դաստիարակելու համար։ Իսկ պարզվում է, որ դա արվում է հանուն գեղեցկության։ Առանց դրա, հասկանու՞մ եք, գեղեցիկ չէ։

Այս վեպում կա «Կանանց երկիր» գլուխ, որտեղ տղամարդիկ երեխաներ են ունենում և ենթարկվում ոտքերի վիրակապման[27]։ Բանաստեղծ Յուան Մեյը գրել է «Ո՞րն է փոքր ոտքերի գեղեցկությունը։ Իսկ չէ որ ամբողջ աշխարհը խելագարվում է դրանց համար» աշխատանքը։ Նրա հետևորդ Յու Չժենսեն դեմ է արտահայտվել ոտքերի երիզակապման սովորույթին, քանի որ դա վնասում է կանանց առողջությունը[6]։

Այն բանից հետո, երբ Չինաստանում իշխանության եկավ մանջուրական դինաստիան (1663 թվական), կայսրը հրամանագիր ստորագրեց ոտքերի երիզակապման արգելքի մասին (1664)[28]։ 1668 թվականին այդ հրամանագիրը գործել է մանջուրական ծագմամբ աղջիկների նկատմամբ, սակայն չեղարկվել է չինուհիների համար։ Արդյունքում Չինաստանում հայտնվել է «նորաձևությունը կայսրից ուժեղ է» ասացվածքը[19]։ Ոտնաթաթի ձևը դարձել էր մանջուր և հան ժողովուրդներին պատկանող կանանց կարևոր տարբերակիչ նշան։ Սակայն չինական էսթետիկական պատկերացումները մեծապես ազդել են մանջուր կանանց վրա, որոնք ձգտում էին նմանակել չինուհիների հատուկ քայլվածքը. այդ նպատակով նրանք հորինել էին կոշիկի իրենց սեփական ձևը, որը հնարավորություն էր տալիս, որ կինը քայլելիս ճոճվի։ Այդ կոշիկները, որոնք կոչվում էին «ծաղկի գավաթ», ունեին բարձր պլատֆորմա և սովորաբար պատրաստված էին փայտից, երբեմն մի փոքր բարձրացված էին ներբանի մեջտեղում։ Կոշիկի հարթակն ուներ սեպանման ձև և նեղանում էր ներքևի հատվածում, այդ պատճառով կնոջ կիսաշրջազգեստի տակից ոտնաթաթը իրական չափերից ավելի փոքր էր երևում[6][19]։

Թայփին ապստամբների բանակում (1850-1864) կանանց և տղամարդկանց իրավունքները հավասարվել էին, ընդ որում, թայփիններն արգելել էին վերահսկվող տարածքներում աղջիկների ոտքերի երիզակապման սովորույթը[29]։

1874 թվականին անգլիացի միսիոներ Ջոն Մաքգոուենը Սյամին քաղաքում կոչ է արել ոչնչացնել ոտքերի երիզակապման սովորույթը։ Կոչին արձագանքել են չինական ծագում ունեցող 60 քրիստոնյա կին։ Մի կին՝ յոթ երեխաների մայր, արձագանքել է առաջինը, նա խոստում է տվել, որ իր աղջիկները երբեք չեն ենթարկվելու ոտքերի երիզակապման, անգամ եթե արդյունքում նրանք չկարողանան ամուսնանալ։ Այդ հավաքի ժամանակ որոշվել է ստեղծել «երկնային ոտքի ընկերություն»։ Երկնային ոտք՝ տյանցզու (天足, tiānzú) էր կոչվում ոտքի բնական ձևը՝ «Երկնքից տրված» (Աստծո կողմից), ի հակադրություն՝ դեֆորմացված ոտքը կոչվում էր չանցզու (纏足, chánzú)[30]։ Հետագայում «տյանցզու» բառը դարձել է ոտքերի երիզակապման դեմ պայքարող համաչինական շարժման խորհրդանիշ[31]։

Մակգոուենի նախաձեռնությանն աջակցել են նաև այլ քրիստոնյա միսիոներներ, այդ թվում՝ Թիմոթի Ռիչարդը, որը հավատում էր, որ քրիստոնեությունը կարող է նպաստել տղամարդկանց և կանանց միջև հավասարության շարժմանը[32]։

Այդ ընթացքում կրթված չինացիները սկսել են գիտակցել, որ իրենց մշակույթի այս ասպեկտը չի համապատասխանում ժամանակակից հասարակության առաջընթացին։ Օրինակ՝ բարեփոխիչ Կան Յուվեյը ներկայացրել է ոտքերի երիզակապման արգելքի մասին օրինագիծ, իսկ 1883 թվականին ստեղծել է Ոտքերի ազատման միություն (նմանատիպ առաջին կազմակերպությունը)[33]։ Փիլիսոփա Յան Ֆուն կոչ է արել բարեփոխումներ կատարել, որոնք կնպաստեին ազգի առողջացմանը, այդ թվում՝ նա կարծում էր, որ պետք է արգելել ափիոն ծխելը և ոտքերի երիզակապումը (Յան Ֆուն համարում էր նաև, որ չինուհիները պետք է սպորտով զբաղվեն, ինչը կօգնի նրանց ծննդաբերել առողջ և ուժեղ երեխաներ)[34]։ Գրող և հասարակական գործիչ Սու Մանշուն (1884-1918) թարգմանել է Վիկտոր Հյուգոյի «Թշվառները» վեպը. նա իր հորինած կերպարի խոսքերով քննադատում է չինական ավանդույթները, այդ թվում՝ ոտքերի երիզակապումը։ Սու Մանշուի խոսքով՝ այդ սովորույթը բարբարոսական է. ոտնաթաթերի ձևախատման պատճառով կանայք չեն կարողանում քայլել, իսկ նրանց ոտքերը «հիշեցնում են խոզի սմբակներ»[35]։

Չինական ցուցահանդես՝ նվիրված ոտքերի երիզակապման պատմությանը

Սոցիալական դարվինիզմի տեսության հետևորդներն օգտագործել են, որպես փաստարկ, այն գաղափարը, որ այս ավանդույթը թուլացնում է ազգը, քանի որ թույլ կանայք չեն կարող ծնել ուժեղ որդիներ[12][20]։ Ֆեմինիստուհիները քննադատել են այդ ավանդույթն այն բանի համար, որ այն տառապանք է պատճառում կանանց։ 20-րդ դարի սկզբին կրթված չինուհիները, ինչպիսին է ֆեմինիստ Բրիջիթ Կվանը, պայքարում էին ոտքերի երիզակապման սովորույթի դեմ։

Ոտքերի երիզակապման արգելելու փորձեր է արել նաև կառավարությունը։ Կայսրուհին Ցի Սին նմանատիպ հրամանագիր է ստորագրել օտարերկրացիների հետ հարաբերությունները բարելավելու համար, սակայն շուտով հրամանագիրը չեղարկվել է։ 1902 թվականին ոտքերի վիրակապումն արգելվել է Ցին դինաստիայի կայսեր հրամանով[36]։ 1912 թվականին՝ Ցին դինաստիայի անկումից հետո, Չինաստանի Հանրապետության նոր կառավարությունն արգելել է ոտքերի երիզակապումը, սակայն, ինչպես և նախորդ դեպքերում, այդ նախաձեռնությունը հաջողությամբ չի պսակվել։ Դրա հետ մեկտեղ, որոշ ընտանիքներ, որոնք հավանություն չէին տալիս ոտքերի երիզակապելու ավանդույթին, պայմանավորվում էին, որ մի ընտանիքի որդին կամուսնանա մեկ այլ ընտանիքի աղջկա հետ, նույնիսկ եթե նրա ոտքերը, ըստ սովորության, ձևախախտված չլինեն[9]։ Առաջացել են «Ընկերություններ ոտքերի վիրակապման դեմ»։ Նրանց անդամները խոստանում էին ոչ միայն չերիզակապել իրենց դուստրերի ոտքերը, այլ նաև թույլ չտալ իրենց որդիներին ամուսնանալ դեֆորմացված ոտքերով աղջիկների հետ[12]։

Երբ 1949 թվականին իշխանության եկան կոմունիստները, նրանց հաջողվեց հասնել ոտքերի երիզակապման լիակատար արգելքի, այդ թվում՝ հեռավոր գյուղական շրջաններում, որոնց բնակիչները չէին ենթարկվում նախորդ կառավարության համապատասխան հրամաններին։

Ոտքերի երիզակապման արգելքը գոյություն ունի նաև ներկայումս։ Բացի օրենսդրական արգելքից, փոխվել է նաև Չինաստանի բնակիչների մտածելակերպը։ Մասնավորապես, հատուկ ուշադրություն է դարձվել սպորտի, այդ թվում՝ կանանց սպորտի զարգացմանը։ Օլիմպիական խաղերում չինացի մարզիկների հաղթանակները հպարտության առարկա են հայրենակիցների համար։ Այդ իսկ պատճառով կանացիության և կանացի գրավչության մասին հասկացությունն անհամատեղելի է դարձել ոտքերի դեֆորմացիայի հետ[11]։ Սակայն դեֆորմացված ոտքերի համար կոշիկները շարունակվել է արտադրվել, քանի որ դեռ կային կանայք, որոնց ոտքերը երիզակապված էին մանկության տարիներից։ «Ոսկե լոտոսների» վերջին զույգ կոշիկը կարվել է 1999 թվականին։ Դրանից հետո տեղի ունեցավ կոշիկի գործարանի փակման հանդիսավոր արարողությունը, իսկ պահեստում մնացած ապրանքը նվիրաբերվեց ազգագրական թանգարանին[37]։

Ժամանակակից հասարակության մեջ ոտքերի երիզակապման գնահատականը տարբեր է. որոշ դեպքերում, ինչպես օրինակ՝ ամերիկյան գրող Պեռլ Բակի «Երկիր» վեպում, այս սովորույթը նկարագրվում է չեզոք կերպով՝ ելնելով չինական մշակույթի նկատմամբ հարգանքից և համարում է, որ օտարերկրացիները չպետք է քննադատե ն այն։ Այլ դեպքերում օտարերկրյա հեղինակները վրդովմունք են հայտնում այդ ավանդույթի կապակցությամբ և կոչ անում չինացիներին ոչնչացնել այն[38]։

Երիզակապված ոտքերի կոշիկներ․ լոտոս կոշիկներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Չինացի կանայք կրել են հատուկ կոշիկներ, որոնք կոչվել են «լոտոս» կոշիկներ։ Նրանց ոտնաթաթի ծայրերը ունեին կոնաձև տեսք և հիշեցնում էին լոտոսի կոկոն, ընդ որում, կոշիկներն այնքան փոքր էին, որ տեղավորվում էին ձեռքի ափի մեջ։ Երբեմն կոշիկները կրունկներ կամ սեպանման ներբաններ ունեին, ինչի շնորհիվ ոտքը նույնիսկ ավելի փոքր էր թվում և դրանցով ավելի դժվար էր քայել։

Կոշիկները սովորաբար կարվում էին բամբակից կամ մետաքսից, երբեմն դրանք պարզ էին, բայց առավել հաճախ զարդարված էին ծաղիկների, թռչունների և կենդանիների ասեղնագործ պատկերներով։ Երբեմն ասեղնագործություններ էին արվում նույնիսկ կոշկատակերի վրա, քանի որ ենթադրվում էր, որ այդ կոշիկները նախատեսված չէին քայլելու համար[39]։ Քանի որ կանանց գեղեցիկ կոշիկների տեսքից անգամ, տղամարդիկ երբեմն էրոտիկ զգացողություններ էին ունենում, հետևաբար նահապետական հասարակությունում մեծապես կարևորվում էր կոշիկների պատրաստումը։ Հաճախ կանայք իրենք էին իրենց համար կոշիկ կարում։ Դրա համար նրանք ունեին հատուկ փայտե կաղապարներ, որոնք պատրաստված էին իրենց ոտքերի ձևին համապատասխան։ Ձևախեղված ոտքերի համար կոշիկներ կարելու և ասեղնագործության արվեստին աղջիկներին սովորեցնում էին մանկուց։ Կային հատուկ արկղեր կանանց կոշիկները պահելու համար։ Կանայք պետք է կրեին կոշիկներ նաև գիշերը. գիշերային կոշիկները փափուկ ներբաններով էին, բայց դրանք ավելի կարճ էին և նեղ։ Գիշերային կոշիկները հաճախ զարդարված էին էրոտիկ բովանդակությամբ ասեղնագործ պատկերներով, որոնց Չինաստանում անվանում էին «գարնանային պալատի նկարներ»[26]։

Ազդեցություն նորաձևության վրա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

17-18-րդ դարերում Ֆրանսիայում առաջացել է չինական ոճով նորաձևություն («Շինուազրի»), այդ թվում՝ հայտնվել են այսպես կոչված մյուլիները՝ փոքրիկ կոշիկներ (սովորաբար առանց հետևի), որոնք նմանակում էին չինուհիների կոշիկները և հաճախ շատ անհարմար էին[40][41]։ 17-րդ դարում մյուլին օգտագործվում էր որպես տնային կոշիկ, ավելի ուշ՝ 18-րդ դարում, նրանք սկսեցին համարվել նրբագեղ կոշիկներ[42]։ Չինական ոճով մյուլին (օրինակ, գունավոր սաֆյանից / սեկ - այծի կաշի) որպես տնային կոշիկ հագնում էին նաև տղամարդիկ[43]։

  • Մյուլի կոշիկներ, Ֆրանսիա, 18-րդ դար
    Մյուլի կոշիկներ, Ֆրանսիա, 18-րդ դար
  • Մյուլի կոշիկներով կին, Ֆրանսիա, 18-րդ դար
    Մյուլի կոշիկներով կին, Ֆրանսիա, 18-րդ դար
  • Մյուլի կոշիկներով կին, Ֆրանսիա, 18-րդ դար
    Մյուլի կոշիկներով կին, Ֆրանսիա, 18-րդ դար
  • Մարքիզուհի դե Պոմպադուրի պատկերը մյուլի կոշիկներով
    Մարքիզուհի դե Պոմպադուրի պատկերը մյուլի կոշիկներով
  • Եկատերինա 2-րդ կայսրուհու մյուլի կոշիկները
    Եկատերինա 2-րդ կայսրուհու մյուլի կոշիկները

Ավելի ուշ մյուլիները դուրս են եկել նորաձևությունից. նրանք իրենց վերածննդով պարտական են ֆրանսիացի մոդելավորողին Ռոժե Վիվիերին (1913-1998)[42], որը կոչվել է «կոշկի Ֆաբերժե»[44]։ Վիվիերը կրկին նորաձև է դարձրել առանց հետնամասի մյուլե կոշիկները, որոնք տեսողական նվազեցնում էինք ոտնաթաթի չափը[42]։

  • Ժամանակակից մյուլի կոշիկներ
    Ժամանակակից մյուլի կոշիկներ

Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ Lim, Louisa (2007 թ․ մարտի 19). «Painful Memories for China's Footbinding Survivors». Morning Edition. National Public Radio.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 Bossan, M.-J., 2004
  3. ↑ Ko, D., 2002
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 Chinese Foot Binding
  5. ↑ Cultural Encyclopedia of the Body, 2008
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 6,6 Усов, 2003
  7. ↑ Fairbank, J.K., 1986
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 Дворкин, А.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 Mackie, G., 1996, էջ 1001
  10. ↑ Manning, M.E.
  11. ↑ 11,0 11,1 Fan Hong, 1997
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 12,4 12,5 12,6 12,7 Vento, M., 1998
  13. ↑ Davis, 1991, էջ 333
  14. ↑ Atabaki, M., 2005, էջ 31
  15. ↑ Hastings,J, Selbie, J.A, Gray L.H., 1916, էջ 893
  16. ↑ Legge, J., 1880, էջ 111
  17. ↑ Lim, 2007
  18. ↑ 18,0 18,1 Jackson, B., 1998, էջ 192
  19. ↑ 19,00 19,01 19,02 19,03 19,04 19,05 19,06 19,07 19,08 19,09 19,10 19,11 19,12 19,13 19,14 19,15 19,16 19,17 19,18 Стул для бинтования ног
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 Levy, H.S., 1991, էջ 322
  21. ↑ Jackson, B., 1998, էջ 322
  22. ↑ Margo DeMello (2007). Encyclopedia of Body Adornment. Greenwood Press. էջեր 116–117. ISBN 978-0-313-33695-9.
  23. ↑ Cummings, S.,Stone, K.1997
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 24,3 24,4 Чжан Юн, 2008
  25. ↑ Цветы сливы в золотой вазе
  26. ↑ 26,0 26,1 26,2 Сундук для туфель
  27. ↑ Flowers in the Mirror, 1965
  28. ↑ Elliott, M.C., 2001
  29. ↑ Восстание тайпинов
  30. ↑ Ko, D., 2005, էջ 14-15
  31. ↑ Ko, D., 2005, էջ 18
  32. ↑ Goossaert, Palmer, 2012
  33. ↑ Плешаков
  34. ↑ Schwartz, 1964, էջ 86—88
  35. ↑ Vittinghoff, 2004, էջ 245
  36. ↑ Journal of International Women’s Studies Արխիվացված 2012-11-17 Wayback Machine // bridgew.edu.
  37. ↑ Ko, D., 2002, էջ 9
  38. ↑ Ebrey, P.
  39. ↑ Nicholson, G., 2006, էջ 87
  40. ↑ Пахомова, А.В.
  41. ↑ Гелеранская, А.
  42. ↑ 42,0 42,1 42,2 Скуратовская, М.В., 2013
  43. ↑ Российский виртуальный музей обуви. История обуви, период 1800—1840 годов
  44. ↑ Bouznif, 2012

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վավերագրական ֆիլմեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ոտքերի երիզակապում» հոդվածին։
 ⛭ 
  Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Չափորոշչային վերահսկողություն
LCCN: sh85050424 · NDL: 00572864 · NKC: ph1083180
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Ոտքերի_երիզակապում&oldid=9743292» էջից