Շտիրիա (Սլովենիա)
| Պատմական շրջան | ||
|---|---|---|
| Ստորին Շտիրիա | ||
| սլովեն.՝ Spodnja Štajerska գերմ.՝ Untersteiermark | ||
 Տիպիկ ստորինշտիրիական տեսարան Սևնիկա քաղաքից | ||
| Երկիր |  Սլովենիա | |
| ԲԾՄ | 300 մ | |
| ||
 |
2b Ներքին Կարնիոլա, 2c Ստորին Կարնիոլա |
Շտիրիա (սլովեն.՝ Štajerska), նաև Սլովենական Շտիրիա (Slovenska Štajerska) կամ Ստորին Շտիրիա (Spodnja Štajerska ; գերմ.՝ Untersteiermark), պատմական շրջան Սլովենիայի հյուսիս-արևելքում։ Զբաղեցնում է նախկին Շտիրիայի դքսության հարավային հատվածը: Շտիրիայի բնակչությունն իր պատմական սահմաններում կազմում է շուրջ 705,000 բնակիչ կամ Սլովենիայի բնակչության 34.5%-ը: Ամենամեծ քաղաքը Մարիբորն է:
Տերմինի օգտագործումը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
19-րդ դարում Շտիրիայի դքսությունը, որը որպես առանձին վարչաքաղաքական միավոր գոյություն ուներ 1180-1918 թվականներին, բաժանվում էր երեք պատմական շրջանների՝ Վերին Շտիրիա, Կենտրոնական Շտիրիա և Ստորին Շտիրիա։ Վերջինս հյուսիսից հարավ ձգվում էր Մուրա գետից և Սլովենական բլուրներից մինչև Սավա գետը: Վերին Շտիրիան և Կենտրոնական Շտիրիան հիմնականում գերմանախոս են, և այսօր կազմում են ավստրիական Շտիրիա նաանգը (Steiermark)։ Ստորին Շտիրիան հիմնականում սլովենախոս է և Առաջին աշխարհամարտից հետո դարձավ Սերբերի, խորվաթների և սլովենացիների թագավորության (Հարավսլավիա) մաս: Երկրորդ աշխարհամարտից հետո այն դարձավ ժամանակակից Սլովենիայի նախորդի՝ Սլովենիայի Սոցիալիստական Հանրապետության մի մասը:
«Հարավային Շտիրիա» (Südsteiermark) տերմինը վերաբերում է ավստրիական Շտիրիա նահանգի հարավային հատվածին, մինչդեռ «Ստորին Շտիրիա» (Spodnja Štajerska) տերմինը վերաբերում է Սլովենիայի հյուսիս-արևելքում գտնվող Շտիրիա շրջանին։
Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Միջնադարում Ստորին Շտրիրան ղեկավարում էր մի քանի տեղական (reichsfrei) հարստություններ, որոնցից էին Ցելեյի կոմսեր, որոնց մեծ ունեցվածքի չեն բռնագրավել Հաբսբուրգյան իշխանների կողմից մինչև 15-րդ դար:
Ըստ 1910 թվականի վերջին ավստրո-հունգարական մարդահամարի՝ Ստորին Շտիրիան ուներ շուրջ 498,000 բնակիչ, որից 82%-ը սլովենացիներ և շուրջ 18%-ը գերմանախոսներ էին:[1]
1918 թվականին Առաջին աշխարհամարտից հետո ավստրո-հունգարական միապետության կազմալուծման արդյունքում Շտիրիայի դքսությունը բաժանվեց նորաստեղծ Գերմանական Ավստրիայի և հարավսլավական Սլովենացիների, խորվաթների և սերբ թագավորության միջև: 1918 թվականի նոյեմբերի սկզբին Ռուդոլֆ Մաիսթերը՝ նախկին ավստրո-հունգարական բանակի սլովենացի մայոր, մոտ 4000 տեղական կամավորներով գրավեց Ստորին Շտիրիան և Մարիբոր քաղաքը և այն հայտարարեց Հարավսլավիայի մի մաս:Գերմանա-ավստրիական կիսառազմականացված միավորումների կարճ պայքարից հետո ներկայիս սահմանը ստեղծվեց: 1918 թվականի դեկտեմբերին Ստորին Շտիրիան դե ֆակտո ընդգրկվեց Սերբերի, խորվաթների և սլովենացիների թագավորության մեջ: Գերմանաբնակ Մարբուրգի քաղաքացիների բողոքի ցույցը հանգեցրեց Մարբուրգի արյունոտ կիրակիին, որտեղ զոհվեց 13 մարդ, վիրավորվեց մոտ 60 մարդ:
Հաստատվելով 1919 թվականի Սեն Ժերմենի պայմանագրով՝ հարավսլավական և ավստրիական Շտիրիայի միջև սահմանը հիմնականում հետևում էր սլովենացիների և էթնիկ գերմանացիների միջև էթնիկ-լեզվական բաժանարար գծին: Այնուամենայնիվ, մի քանի սլովենախոս գյուղեր շուրջ մնաց Ավստրիայի կազմում: Մյուս կողմից, հիմնականում մի քանի գերմանաբնակ քաղաքներ մնացին Հարավսլավիայում, հատկապես Մարիբորը (80% գերմանախոս), Պտույը (86%) և Ցելեն (67%); Բացի այդ, Ապաչե գյուղի շուրջ գերմանալեզու տարածքը միացված էր Հարավսլավիային: Ըստ 1921 թվականի Հարավսլավիայի մարդահամարի տվյալների՝ Հարավսլավիայի Շտիրիայում բնակվում էր մոտ 22.500 էթնիկ գերմանացի: Դրանք ներկայացնում էին տարածաշրջանի ընդհանուր բնակչության շուրջ 4,5%-ը և Սլովենիայի բոլոր էթնիկ գերմանացիների շուրջ 57%-ը: 1931 թվականին այդ թիվը նվազեց մինչև շուրջ 12.500 կամ շրջանի բնակչության 2,3%-ը և Սլովենիայի բոլոր էթնիկ գերմանացիների շուրջ 45%-ը:[2][3]
1922 թվականին Մարիբորի շրջանը կազմավորվեց, որի կազմում էր Սլովենական Շտիրիայի մեծ մասը, նաև Պրեկմուրջեյի և Մեջիմուրսկայի շրջանները: 1929 թվականի հունվարին Հարավսլավիայի թագավոր Ալեքսանդր I-ի հեղաշրջումից հետո շրջանները վերացվեցին և փոխարինվեցին ինը բանովինաներով:[4] 1931 թվականի Հարավսլավիայի սահմանադրության կողմից իրականացված վերակազմավորումից հետո Սլովենական Շտիրիան ընդգրկվեց նորաստեղծ Դրավյան բանովինայի մեջ, որը քիչ թե շատ նույնական էր Սլովենիայի հետ, Լյուբլյանա կենտրոնով:
1941 թվականի ապրիլին նացիստական Գերմանիան ներխուժեց Հարավսլավիա, իսկ Սլովենական Շտիրիան բռնակցվեց Երրորդ Ռեյխին: Ներդրվեց բռնի գերմանացման քաղաքականություն: Սլովենական լեզվի հասարակական օգտագործումը արգելված էր, և սլովենական բոլոր ասոցիացիաները լուծարվեցին: Արտաքսվեցին բոլոր մասնագիտական և մտավորական խմբերի անդամները, ներառյալ բազմաթիվ հոգևորականներ: 1941 թվականի ապրիլից մինչև 1942 թվականի մայիս ընկած ժամանակահատվածում մոտ 80,000 սլովենացիներ (ընդհանուր բնակչության գրեթե 15%) արտաքսվեցին Ստորին Շտիրիայից կամ վերաբնակեցվեցին Ռայխի այլ մասերում: Որպես արձագանք, զարգացավ դիմադրական շարժում: Ստորին Շտիրիայի շատ շրջաններում ականատես եղան բուռն կռիվներ գերմանական զորքերի և սլովենական պարտիզանական ստորաբաժանումների միջև:
Երկրորդ աշխարհամարտից հետո տարածաշրջանում վերահաստատվեց Հարավսլավիայի իշխանությունը և Սլովենական Շտիրիան դարձավ Սլովենիայի Սոցիալիստական Հանրապետության անբաժանելի մասը: Ըստ Հարավսլավիայի Ժողովրդական ազատագրման հակաֆաշիստական խորհրդի կողմից ընդունված նախնական որոշումների՝ իրականացվել էր գերմանացի մնացած էթնիկ բնակչության արտաքսում՝ անկախ նացիստական ռեժիմի հետ նրանց կապերից:
1950-70-ական թվականների տարածաշրջանի շատ շրջաններ ենթարկվեցին արագ արդյունաբերականացման: Քաղաքներ, ինչպիսիք են Մարիբորը, Ցելեն և Վելենիեն, դարձան Սլովենիայի և Հարավսլավիայի կարևորագույն արդյունաբերական կենտրոններից մեկը:
Քաղաքներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ստորին Շտիրիայի մշակութային և տնտեսական կենտրոնը միշտ եղել է Մարիբոր քաղաքը: Մյուս խոշոր քաղաքներն են՝ Ցելեն, Վելենիեն, Պտույը, Բրեզիցեն և Սլովեն Գրադեցը: Վերջին երկուսն այլևս չեն համարվում Շտիրիայի պատկանելի մասը․ [5] Սլովեն Գրադեկը կցված է Կարինթիա՝ ձևավորելով այդ ընդլայնված շրջանի նոր մշակութային և տնտեսական կենտրոնը [6], մինչդեռ Բրեզիցեն Պոսավջեի շրջանի գլխավոր կենտրոններից է:
Մարիբոր
Պտույ
Ցելե
Վելենիե
Զբոսաշրջություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Շտիրիանն հայտնի է իր սպիտակ գինով, Պոհորջե լեռնադահուկային հանգստավայրով, մշակութային փառատոներով և դդմի սերմերի յուղով:
Սավինջա Ալպեր
Լոգարի հովիտ
Պիբորջի բլուրներում գտնվող Ռիբնիցա լիճը
Կուրենտավոջե փառատոնը Պտույում
Ցելե ամրոցը
Հայտնի մարդիկ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Անտոն Ասկերց, բանաստեղծ
- Ժոզե Բրիլեյ, Հարավսլավիայի քաղաքական գործիչ, դիվանագետ և դեսպան, քաղաքական գործիչ, ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի նախագահ, Սլովենիայի Գերագույն դատարանի գլխավոր դատավոր, Երկրորդ աշխարհամարտի պարտիզանական պատերազմի հերոս, Ljudska pravica-իխմբագիր
- Մարտա Բրիլեյ, դիվանագետ, պարտիզանական պատերազմի հերոս, Հարավսլավիայի զբոսաշրջության PR ղեկավար, արվեստի հովանավոր
- Ալեշ Չեհ, ֆուտբոլիստ
- Դրագո Յանչար, գրող
- Էդվարդ Կոցբեկ, գրող, բանաստեղծ և քաղաքական գործիչ
- Անտոն Կորոչեց, քաղաքական գործիչ, Հարավսլավիայի թագավորության Վարչապետ
- Յանես Մենարտ, բանաստեղծ
- Ֆրանց Միկլոշիչ, լեզվաբան
- Մատիա Մուրկո, լեզվաբան և ազգագրագետ
- Յոհան Պուչ, գյուտարար, հեծանիվների արդյունաբերություն
- Զարկո Պետան, կինոյի և թատրոնի ռեժիսոր
- Դանիլո Տյուրք, Սլովենիայի նախագահ
- Բենո Ուդրիհ, բասկետբոլիստ
- Ժոսիպ Վաշնջակ, քաղաքական ակտիվիստ
- Ստանկո Վրազ, բանաստեղծ
- Ուգո Գայլ, կոմպոզիտոր
- Զլատկո Զահովիչ, ֆուտբոլիստ
- Միլան Զվեր, քաղաքագետ
Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ Gregor Jenuš, Ko je Maribor postal slovenski (Maribor: znanstvenoraziskovalni inštitut dr. Franca Kovačiča, 2011), 81
- ↑ Dušan Nećak, Die "Deutschen" in Slowenien (1918-1955): kurzer Abriß (Ljubljana: Znanstveni inštitut Filozofske fakultete, 1998)
- ↑ Gregor Jenuš, Ko je Maribor postal slovenski (Maribor: znanstvenoraziskovalni inštitut dr. Franca Kovačiča, 2011), p 89-90
- ↑ Map of Yugoslav Banates
- ↑ Map of Slovene regions by Luventicus
- ↑ Sloveniaholidays Site: Regions with their centres
