Շինարարական գիտությունը Հայաստանում

Շինարարական գիտությունը Հայաստանում, Հայաստանում դարերի ընթացքում շինարարական ավանդույթների վրա ձևավորված գիտություն է։

Միջնադարյան կառույցներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Միջնադարյան ճարտարապետական և ինժեներատեխնիկական կառույցներ են՝ մեծաթռիչք կամարակապ քարե կամուրջները Երասխ, Եփրատ, Ախուրյան, Դեբեդ և այլ գետերի վրա ու գմբեթավոր շինությունները` Զվարթնոցի տաճար և այլն։

Քարերի տեսակները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հայաստանի տարածքում բազմատեսակ քարերի պաշարները մեծապես նպաստել են շինարարական տեխնիկայի զարգացմանը։ Կառուցվածքների ԳՀԻ-ի ստեղծումը (1930, հիմնադիր տնօրեն՝ Հովսեփ Տեր-Աստվածատրյան, 1974 թվականից՝ Շինարարության և ճարտարապետության ԳՀԻ) Հայաստանում խթանել է շինարարական գիտության զարգացումը։ Ուսումնասիրվել են բնական ծակոտկեն լցանյութերի (տեղական պեմզա և տուֆի տարատեսակներ) հատկությունները, մշակվել է դրանցից թեթև բետոնների պատրաստման տեխնոլոգիան (Միքայել Սիմոնով և ուրիշներ)։ Ուսումնասիրվել են պատի որմածքներում Երևանի քիմիական կոմբինատի արտադրության մնացուկների՝ կարբիդային շլամի կիրառման, թեթև բետոնից երկաթբետոնի ստացման հարցերը։ Մշակվել են մի շարք կառուցվածքներ՝ բնական քարերի ու թեթև բետոնների կիրառումով (Զավեն Հացագործյան և ուրիշներ), տեղական թեթև ծակոտկեն լցանյութերից կառուցվածքային և ջերմամեկուսիչ, այդ թվում՝ բարձր ամրության (մինչև 500 մակնիշի) բետոնների բաղադրանյութեր։ Հետագայում թեթև բետոնները լայնորեն գործածվել են հիդրոտեխնիկայի շինարարարության (Համազասպ Առաքելյան), տրանսպորտային թունելաշինության մեջ։ Հանրապետությունում կիրառվում են ծածկերի՝ թեթև երկաթբետոնե բազմանցք պանելները, որոնց պատրաստման տեխնոլոգիան հետագայում կատարելագործվել է վակոլումային մեթոդով։ Թեթև բետոններից պատրաստված ծածկերի կառուցվածքներն օգտագործվել են Հայաստանում զանգվածային շինարարության մեջ, Վրաստանում, Մոսկվայի Մ. Լոմոնոսովի անվան համալսարանի մասնաշենքերում։ Մշակվել են պեռլիտի օգտագործմամբ հավաքովի կառուցվածքներ, գունավոր մետաղաձուլության թափոններից՝ բջջավոր բետոններ, թեթև բետոններից՝ ծածկերի սալեր, ֆերմաներ, ֆերմավրաքաշներ։ Ոսումնասիրվել են երկաթբետոնի դիմադրության և ձևափոխման հատկությունները, տարատեսակ (այդ թվում՝ նախալարված ամրաններով) կառուցվածքները (Վարոս Փինաջյան և ուրիշներ) և ներդրվել են հանրապետության մեծաթռիչք ինժեներական կառույցներում։ Նյութերի դիմադրության վիճակագրությունը տեսության հիման վրա գնահատվել են կառուցվածքային նյութերի (բետոն, երկաթբետոն, քար) ձևափոխվելու հատկությունը (Լավրենտի Սեդրակյան)։ Քարե կառուցվածքների ուսումնասիրություններում առավել կարևորվել են քարի և շաղախի շաղկապման, բարձր ամրության շարվածքների ստացման, նաև դրանց հաշվարկների հետագա կատարելագործման հարցերը։ 1960-ական թվականներից նկատելիորեն զարգացել է բետոնային և երկաթբետոնային շինարարությունները։ Նախագծվել ու կառուցվել են 9-16-հարկանի կմախքային, պանելային, միաձույլ և այլ կառուցվածքներով շենքեր։ Հայաստանում տարածվել է հատկապես շրջանակակմախքային՝ մինչև 16-հարկանի շենքերի շինարարությունը։

Տեխնոլոգիայի զարգացում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1930-ական թթ-ին ՀԽՍՀ կառավարության որոշմամբ հանրապետություն են հրավիրվել անվանի մասնագետներ, որոնց մասնակցությամբ իրագործվել է քաղաքացիական, արդյունաբերական և էներգետիկ, խոշոր կառույցների շինությունները Երևանի ջրէկ, Քանաքեռի ջրէկ, Շիրակի ջրանցք։

Մշակվել է բարձրահարկ շենքերի սեյսմակայունության հաշվարկի արդյունավետ եղանակ, որը հիմնված է էլեկտրոնային հաշվողական մեքենաների օգնությամբ գետնի տատանումների գրանցումների մշակման վրա (էդուարդ Խաչիյան և ուրիշներ )։ Կարևոր ԳՀ աշխատանքներից են գիպս պարունակող թույլ գրունտների ամրացման քիմիական եղանակի մշակումը, քիմիական հավելանյութերի օգտագործումը թեթև բետոններում, խոշորացված չափերի միջնորմների, հավաքովի երկաթբետոնե բաղադրիչների միասնականացումը, ապակե և բազալտե թելքով ամրանավորված տարրերի պատրաստումը, նոր կառուցվածքի (գրավիտացիոն հարկադրական սկզբունքով աշխատող) բետոնախառնիչի և այլ հարմարանքների ստեղծումը։ Շինանյութերի արդյունաբերության գիտական հետազոտությունների հետագա զարգացումն սկսվել է 1961 թվականից, երբ Շինանյութերի և կառուցվածքների ինստիտուտի հիմքի վրա ստեղծվել է Քարի և սիլիկատների ԳՀԻ-ն (1982 թվականից՝ «Քար և սիլիկատներ» ԳԱՄ գլխավորող կազմակերպություն)։ Շինյան աճող ծավալների պահանջարկը պայմանավորել է քարի արդյունահանման և մշակման մեքենայացման անհրաժեշտությունը, որի համար, մասնավորապես մեքենայական քարհատման ոլորտում կատարվել են հիմնարար հետազոտություններ (Մարտին Կասյան, Իոսիֆ Տեր-Ազարև և ուրիշներ)։ Ներդրվել են կարծր քարերի մշակման անդրաձայնային, զարդաքանդակների ստացման մեքենայական և ճայթեցնող քուղի միջոցով մարմարե բլոկների արդյունահանման եղանակներ։ Բազմակողմանիորեն ուսումնասիրվել են շինանյութերի հատկությունները, մշակվել են դրանց երկարակեցության տեսական և փորձարար, գնահատման հիմունքները (Զ. Հացագործյան), ստեղծվել են փորձարկման նոր մեթոդներ ու սարքեր։ Պեռլիտի փքման դինամիկայի ուսումնասիրությամբ ստացել են անհրաժեշտ հատկություններով նոր շինանյութեր։ Քարի և սիլիկատների ԳՀհ-ում ստեղծված ամորֆ ապարների ջրաջերմային վերամշակման տեխնոլոգիայի շնորհիվ ստացել են ապակու տարատեսակներ՝ բյուրեղապակու բարձրորակ հումք («կանազիտ»), հեղուկ ապակի (նատրիումի մետասիլիկատ), թղթի լցափոշի, պարարտանյութ, ցեոլիտներ, քամիչ փոշենյութեր և սիլիկատային արժեքավոր այլ արտադրատեսակներ։ Զարգացել է քարից ապակեբյուրեղային նյութերի՝ սիտալների ստացման տեխնոլոգիան, սինթեզվել են քարասիտալներ՝ էլեկտրատեխնիկական, ռադիոտեխնիկական և տեքստիլ արդյունաբերության շինվածքների համար։ ՀԽՍՀ ԳԱ Լենինականի երկրաֆիզիկայի և ինժեներային սեյսմոլոգիայի ինստիտուտում կատարվել են երկրաշարժերի կանխագուշակման, բնակավայրերի և խոշոր արդյունաբերական հանգույցների սեյսմիկ միկրոշրջանացման, պինդ մարմինների նմանության և կառույցների մոդելավորման տեսությունների զարգացման ու կիրառման աշխատանքներ (Արմենակ Նազարով, Բորիս Կարապետյան, Սուրեն Դարբինյան և ուրիշներ)։ Կազմվել է ուժեղ երկրաշարժերի գնահատման նոր սեյսմիկ սանդղակ, մշակվել են սեյսմիկ սարքերի նոր տեսակներ։ 1960 թվականից ՀԽՍՀ արդյունաբերական շինարարության նախարարության հատուկ նախագծային կոնստրուկտոր, բյուրոյում (1978 թվականից՝ Համամիության նախագծային փորձարար, կոնստրուկտորատեխնոլոգիա ինստիտուտ) կատարվել են հարկերի ու ծածկերի բարձրացման մեթոդով շենքերի նախագծման և կառուցման ԳՀ ուսումնասիրություններ (Ռուբեն Սահակյան, Ալեքսանդր Սահակյան, Սերգեյ Շահնազարյան, Յուրի Սաֆարյան), որոնց հիմքը բարձր արտադրող, մեխանիկական ամբարձիչ սարքավորումների ստեղծումն էր։

Հետազոտումներ և մշակումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մշակված առաջարկությունները, Հայաստանից բացի, կիրառվել են նաև ԽՍՀՄ-ում և արտերկրում։ ԵրՊԻ-ում (2000 թվականից՝ ԵՃՇՊՀ) մշակվել են պատող կառուցվածքներ՝ տեղական բնական քարի համալիր օգտագործմամբ (Արտաշես Մամիջանյան և ուրիշներ)։ Կատարվել են կախովի ծածկերի և մետաղների կմախքով բազմահարկ շենքերի մոդելային ուսումնասիրություններ (Գուրգեն Աբովյան և ուրիշներ), արվել ենթակարմիր ճառագայթման օգնությամբ բետոնե և երկաթբետոնե կառուցվածքների ամրացման առաջարկություններ, մշակվել շինարարարկան կառուցվածքների մոնտաժման, շինարարության մեջ հիմնական ներդրումների արդյունավետության որոշման մեթոդներ։ Հետազոտվել են տեղական լցանյութերից պատրաստված թեթև բետոնների, ինչպես նաև բնական քարերից շարվածքների ամրության և ձևափոխման հատկությունները։ 1990-ական թթ-ից ԵՃՇՊՀ-ում մշակվել են տեխնիկական ծրագրային միջոցներ, որոնց շնորհիվ վերահսկում և ավտոմատ շահագործում են (Մհեր Մարկոսյան) քաղաքաշինական համալիրներն ու առանձին կառույցներ (բարձրահարկ շենքեր, կամուրջներ, պատվարներ և այլն)։ Շինարարական եզակի կառույցների նշահարման, ինչպես նաև երկրակեղևի ձևախախտումների չափումների համար ստեղծվել են (Ռաֆայել Մովսիսյան, Արեստ Բեգլարյան, Կառլեն Գյունաշյան, Ե. Հայրապետյան) նորագույն սարքեր ու համակարգեր (լագային, գերճշգրիտ լազերային հեռաչափներ, հիդրոստատիկ և հիդրոդինամիկ նիվելիրացման հարմարանք)։ Մշակվել են սեյսմակայուն շինարարության նախագծման նորմեր, ուսումնասիրվել են շենքերի և կառուցվածքների սեյսմիկ տատանումները՝ ձգվածության, համատեղ ծռման, ոլորման ու սահքի ձևափոխումների, պտտման իներցիայի, առաձգական աշխատանքի և հիմնատակի անհամասեռության հաշվառմամբ (է. Խաչիյան, Վեմիր Համբարձումյան, Լևոն Լևոնյան)։ Մշակվել է հիդրոտեխ. կառուցվածքների վիճակի գնահատման, սահմանային իրավիճակների որոշման, վթարների կանխատեսումների և անվտանգության ապահովման մեթոդաբանությունը, սահմանվել են ՀՀ ջրային համակարգերի պահպանման, զարգացման ու կատարելագործման երաշխիքներ (Հովհաննես Թոքմաջյան և ուրիշներ)։ Կատարվել են ծավալուն ԳՀ աշխատանքներ ավանդ, շինանյութերի հատկությունների բարելավման և տեղական հումքից ու արտադրական թափոններից նոր նյութեր, մասնավորապես անցեմենտ բետոնների և ջերմամեկուսիչ նյութերի ստացման տեխնոլոգիաների կատարելագործման համար (Մարտին Բադալյան, Պետրոս Տեր Պետրոսյան, Նիկոլայ Չիլինգարյան)։ Մշակվել է կամուրջների սեյսմակայունության բարձրացման, մասնավորապես թռիչքային կառուցվածքի և հենարանային մասերի համատեղ աշխատանքի ապահովման միջոցառումների համալիր (Ռոբերտ Ազոյան և ուրիշներ)։ Մոդելավորվել են շենքերի ջեռուցման և օդորակման էներգատնտեսական բարձր արդյունավետության տեխնոլոգիաներ (Ջոհրաբ Մելիքյան և ուր.)։

Խոշոր կառույցներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հրազդան և Արփա գետերի կամուրջները, Արփա-Սևան համակարգի և Իջևան-Մասիս երկաթուղու կառույցները, Երևանի մետրոպոլիտենը, Մարզահամերգային համալիրը, «Զվարթնոց» օդանավակայանը, Սևան-Դիլիջան թունելը, Դավիթաշենի կամուրջը, բազմաթիվ բարձրահարկ բնակելի շենքեր և այլ շինություններ՝ բարդ ու յուրահատուկ լուծումներով։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից։