Jump to content

Շամաշ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Շամաշ
Տեսակարևի աստված
Դիցաբանությունհին սեմական կրոն և Շումերական կրոն
Սեռարական
Երևի համընկնում էShamash?
ՀայրՍին
ՄայրՆինգալ
Քույր/ԵղբայրԻշտար
ԶավակներSumugan?
 Shamash Վիքիպահեստում

Շամաշ ( աքքադերեն ՝ šamaš [Ն 1]), հայտնի է նաև որպես Ուտու (շումերերեն ՝ d utu 𒀭𒌓 «Արև»[2]), հին միջագետքի արևի աստված։ Ենթադրվում էր, որ նա ամեն օր տեսնում է այն ամենը, ինչ տեղի է ունենում աշխարհում, և, հետևաբար, պատասխանատու է արդարության և ճանապարհորդների պաշտպանության համար: Որպես աստվածային դատավոր՝ նա կարող էր կապված լինել Հին միջագետքի անդրաշխարհի հետ: Բացի այդ, նա կարող էր ծառայել որպես գուշակության աստված, սովորաբար եղանակի աստված Ադադի կողքին:

Թեև Շամաշը (Ուտու) համընդհանուր համարվում էր որպես հիմնական աստվածներից մեկը, նա հատկապես հարգված էր Սիպպար և Լարսա քաղաքներում:

Շումերական Լուսնային աստված Նաննան (Սին) և նրա կինը Նինգալը համարվում էին Շամաշի ծնողները, իսկ նրա երկվորյակ քույրը Ինաննան (Իշտար) էր: Երբեմն նրա քույրերը կարող էին համարվել նաև այլ աստվածուհիներ, ինչպիսիք են Մանզատը և Պինիքիրը: Շամաշի կինը Արշալույսի աստվածուհի Այան (Շերիդա) էր, և բազմաթիվ տեքստեր նկարագրում են նրանց ամենօրյա վերամիավորումները, որոնք տեղի են ունենում մի լեռան վրա, որտեղ ենթադրվում էր, որ արևը մայր է մտնում: Նրանց երեխաների թվում էին Կիտումը, ճշմարտության անձնավորումը, երազի աստվածները, ինչպիսին է Մամուն, ինչպես նաև Իշում աստվածը: Ուտուի անունը կարելի էր օգտագործել արեգակնային շատ օտար աստվածությունների անունները լոգոգրաֆիկ կերպով գրելու համար։ Հատկապես լավ է վկայված նրա և Խուռիական կրոնում արևի աստված Շիմիգեի միջև կապը, և վերջինս կարող է կապված լինել նաև Այայի հետ։

Թեև Շամաշի վրա կենտրոնացած առասպելներ հայտնի չեն, նա հաճախ հայտնվում է որպես այլ գործիչների դաշնակից ինչպես շումերական, այնպես էլ աքքադական ստեղծագործություններում: Համաձայն Դումուզիի մահվան մասին պատմվածքների, նա օգնեց նրան պաշտպանել, երբ գալլու դևերը փորձեցին նրան քարշ տալ դեպի ստորգետնյա աշխարհ: Գիլգամեշի էպոսի տարբեր տարբերակներում և ավելի վաղ Գիլգամեշի առասպելներում նա օգնում է այս հերոսին հաղթել հրեշավոր Հումբաբային: Ինաննայի և Անուի առասպելում նա օգնում է իր քրոջը ձեռք բերել Ուտուկ քաղաքի Էաննա տաճարը: «Ինչպես հացահատիկը հասավ Շումեր» գրքում նրան կոչ են անում խորհուրդով օգնել անդրաշխարհի հմայող Նինազու և Նինմադա եղբայր և քույր աստվածություններին:

Անվան ստւգաբանություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Միջագետքի տեքստերում օգտագործվող արևի աստծո երկու ամենատարածված անուններն են շումերական Ուտու և աքքադական Շամաշ[3]: Հետագա համեմատաբար տարածված անունն է Ամնա, որի ծագումն անորոշ է[4]:

Շամաշ անունը աքքադերեն šamšu («արև») [5] և šamšatu («արևային սկավառակ») տերմինների ազգակիցն է, ինչպես նաև այլ սեմական լեզուներում արևին վերաբերող բառերը[2], ինչպիսիք են արաբերեն šams և եբրայերեն šemeš[6]: Աստծո անվան և համապատասխան երկնային մարմնի միջև լեզվական կապը համեմատվել է փոթորիկի և անձրևի աստված Ադադի (և սիրիական Հադադ) և ադդու ՝ «փոթորիկ» բառի հետ[5]: Անվան սեմականի ամովրհական ձևը Սամսու է, ինչպես վկայում է, օրինակ, Բաբելոնի թագավոր Սամսու-իլունա («Սամսու` մեր աստված» թեոֆորիկ անուն է) անունը[7]: Անվան հնագույն արամեերեն ձևը, ամենայն հավանականությամբ, եղել է Śameš, թեև հաստատված են բազմաթիվ տարբեր վանկային ուղղագրություններ[7]: Բացի այդ, արևի անունը մանդայան տիեզերաբանության մեջ՝ Շամիշ (մանդայական լեզու ՝ ࡔࡀࡌࡉࡔ), առաջացել է աքքադերեն Շամաշից[8]:

Ուտուն հասկացվում էր որպես արական աստվածություն[3]: Ըստ Մանֆրեդ Կրեբերնիկի, դա, ամենայն հավանականությամբ, նաև հանգեցրեց նրան, որ իր աքքադական օրինակը դիտվեց որպես այդպիսին, թեև սեմական լեզուների մեծամասնության մեջ և՛ արևին վերաբերող բառը, և՛ արևի աստվածների անունները քերականորեն իգական են[3]: Նաև սա համարում է միջագետքյան աստվածների սեռի վրա սինկրետիզմի ազդեցության ամենահին վկայված օրինակը[9]: Այնուամենայնիվ, ոչ բոլոր հետազոտողներն են համաձայն այն ենթադրության հետ, որ Շամաշ անունը աքադերեն խոսող տարածքներում երբևէ հասկացվել է որպես կին աստվածություն[10]: Քրիստոֆեր Վուդսը պնդում է, որ միակ հասանելի ապացույցը վաղ երկիմաստ թեոֆորական (կրոնական ծագմամբ) անուններն են, որոնք, ըստ նրա, պարտադիր չէ, որ մատնանշեն իգական Շամաշի գոյությունը, և կարող են բաց թողնել նախադրությունները, որոնք անհրաժեշտ են դրանցում հիշատակված աստվածության սեռը բացահայտելու համար[10]: Մանֆրեդ Կրեբերնիկը նշում է, որ իգական սեռի հայտնի օրինակը, իր կարծիքով, «սեպագիր մշակութային ոլորտում» քանանյան դիցաբանական Շապաշն է[3]: Միևնույն ժամանակ, և՛ ամովրհացիները, և՛ արամեացիները արեգակնային աստվածությանը դիտում էին որպես արու, ինչպես շումերներն ու աքքադները[11]:

Ըստ Մանֆրեդ Կրեբերնիկի, Ամնա անունը, որը վկայված է որպես Ուտուի հոմանիշ Ան = Անում աստվածների ցանկում[12] և օգտագործվում է արևի աստծուն հիշատակելու համար Նեոբաբելոնյան կայսրության վերջին թագավոր Նաբոնիդոսի[Ն 2] արձանագրության մեջ, կարող է կամ կապված լինել Սիպպար-Ամնանում տեղանունի կամ հյուսիսարևմտյան սեմական լեզուներում տեղ գտած '-m-n արմատի հետ, որը կարող է թարգմանվել որպես «հուսալի լինել» կամ «վճռական լինել»[4]:

Արևի աստծո անվան ամենատարածված գրությունը dUTU լոգոգրամն է, որը կարելի էր կարդալ որպես Ուտու, Շամաշ կամ, ինչպես վկայում է An = Anum աստվածների ցանկ, որպես Ամնա[4]: Հայտնի են նաև այս երեք անունների վանկային ուղղագրությունները[4]: Մեկ այլ լոգոգրաֆիկ ուղղագրությունում օգտագործվում է 20 թիվը, որը կապված էր նրա հետ[4]: Աստվածների ցանկերում վկայված են տասնյակ այլ տարբերակների անուններ, էպիտետներ կամ, հնարավոր է, փոքր աստվածություններ, որոնք դարձել են Ուտուի հոմանիշներ[2]: Օրինակներից են Կարկարան (հնարավոր է, կապված է Նինկարի` նրա կին Այայի անուններից մեկի հետ), Նիմինդու (հնարավոր է, կապված է Նիմինթաբբա աստվածուհու անվան հետ), Սի'ե («ով փայլում է»), Սալամ (հնարավոր է, որ անուն է, որը վերաբերում է արևի թևավոր սկավառակի խորհրդանիշին) և Ու'ե («արևածագ») բառերը[14]:

Նկարագիր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արևի աստվածը Միջագետքի պանթեոնի գլխավոր աստվածներից մեկն է եղել[15]: Միջագետքի Վաղ դինաստիկ աստվածների ցանկում Ֆարայից նա վեցերորդն է` Անու, Էնլիլ, Ինաննա, Էնկի և Նաննա աստվածներից հետո[2]: Ավելի ուշ աստվածների ցուցակներում, օրինակ՝ An = Anum- ում, նա և իր շրջանակը հայտնվում են Նաննայի (Սին) և Իշկուրի (Ադադ) միջև[2]: Հին բաբելոնյան Նիպպուր քաղաքի աստվածների ցուցակում նա Իշկուրի և Նինուրտայի միջև է[2]: Չնայած Ուտուի բնորոշ բարձր կարգավիճակին, ընդունված է, որ արևի և այն ներկայացնող աստվածությունների դերը Հին Միջագետքի կրոնում համեմատելի չի եղել հին եգիպտական կրոնից հայտնի դերի հետ[2]:

Հիմնվելով աստվածապաշտական (թեոֆոնիկ) անունների վկայագրերի վրա, ինչպիսիք են՝ Շամաշ-բել-իլի (աքքադերեն ՝ «Շամաշը աստվածների տերն է»), Շամաշ-Էնլիլ-իլի («Շամաշը աստվածների Էնլիլն է») և Շամաշ-աշարեդ-իլին («Շամաշը աստվածներից առաջնահերթն է»), Վիլֆրեդ Գ. Լամբերտն առաջարկել է, որ այն ավանդույթում, որտեղ Շամաշը պանթեոնի գերագույն աստվածն էր, իսկապես գոյություն է ունեցել: Բայց այս տեսակետը երբեք պաշտոնական աջակցություն չի գտել, և դրա տարածումը սահմանափակել են Սիպպարի հոգևորականները և ավելի փոքր չափով Լարսա քաղաքի հոգևորականները[15]:

Տարածված բնորոշումներից է, որ Ուտուն «երիտասարդ» (շումերերեն šul, աքքադերեն eṭlu ) է և «հերոս» (շումերական` ursaĝ, աքքադերեն` qarrādu )[16]: Որպես արևի մարմնավորում, ենթադրվում էր, որ նա ամեն օր ճանապարհորդում է երկնքով արևելքից արևմուտք, իսկ գիշերը հակառակ ուղղությամբ՝ AN.ŠAG4, «ներքևի երկինք», որը գտնվում է անդրաշխարհի անմիջապես վերևում[17], չնայած գիշերային ճանապարհորդության գաղափարն ավելի ուշ է զարգացել, իսկ մ.թ.ա. երրորդ հազարամյակի աղբյուրներում Ուտու-ն սովորաբար հանգստանում էր գիշերը[18]: Վերջին ավանդույթի մասին հիշատակումը հայտնի է նաև Գիլգամեշ էպոսի «բաբելոնյան ստանդարտ» տարբերակից, որտեղ Շամաշը մայրամուտից հետո հանդիպում է իր կնոջը՝ Այային[19]:

Ուտուի փոխադրամիջոցը արևային կառքն էր[20], որը քաշվում էին չորս կենդանիներ, որոնք կրում էին շումերական անունները Ուհեգալաննա («երկնքի առատ լույսը»), Ուհուշգալաննա («երկնքի ահարկու մեծ լույսը»), Ուսուրմուրգալաննա («երկնքի սարսափելի մեծ լույսը») և Ունիրգալաննա («երկնքի վեհանձն լույսը»)[21]: Սրանք լիովին հետևողական տեսակետներ չեն, թեև շատ դեպքերում արևային կառքը, ըստ երևույթին, կապված է միասմբակավորների հետ` «ընտրյալ նժույգներ» (niskum) Գուդեա տիրակալի արձանի գրության մեջ, ձիեր տարբեր աղոթքներում և հմայություններում և ջորիներ Գիլգամեշի էպոսում[22]:

Մանֆրեդ Կրեբերնիկը պնդում է, որ վաղ աղբյուրներում Ուտուի կառքը քաշում էին առյուծները[16], սակայն դա կասկածի տակ է դրել Մարկո Բոնեչին[23]: Նաթան Վասերմանը Ուտուին ուղղված օրհներգի մի հատվածի թարգմանության մեջ, որտեղ հիշատակվում են կենդանիներ, նրանց միայն անվանում է «գազաններ»[24]: Արևածագը և մայրամուտը նկարագրվում էին որպես արևի աստվածն անցնում է տիեզերական դարպասներով, որոնք տեղակայված են աշխարհի հակառակ ծայրերում գտնվող զույգ լեռների վրա[25]: Համարվում էր, որ իր ամենօրյա ճամփորդությունը թույլ է տալիս նրան տեսնել այն ամենը, ինչ կատարվում է երկրի վրա[26]: Նա նաև պատասխանատու էր ճանապարհորդների պաշտպանության համար[27]: Թե՛ աղոթքներում, թե՛ գրական ստեղծագործություններում նրան հաճախ կանչում են տաճարներից դուրս, հավանաբար որպես աստղային մարմին[28]: Վաղ առավոտը, ամենայն հավանականությամբ, համարվում էր ամենահարմար ժամանակը նրանից օգնություն խնդրելու համար[29]:

Ուտուն նաև արդարության առաջնային աստվածն էր[30], հավանաբար այն պատճառով, որ ամեն օր երկնքով ճանապարհորդելու պատճառով ենթադրվում էր, որ նա տեսնում էր այն ամենը, ինչ տեղի էր ունենում աշխարհում[26]: Նրան այս դերում կարող էին օգնել հայրը` Նաննան, քույրը՝ Ինաննան և տարբեր փոքր դատավոր աստվածներ[31]: Առնվազն մ.թ.ա. երրորդ հազարամյակում Իշտարանը համարվում էր աստվածային դատավոր՝ աստիճանով հավասար Ուտուին[32], իսկ Էբլայի առասպելի մի հատվածում աստվածային դատարանում նրանք երկուսն էլ մասնակցում են գետի աստված Իդլուրուգուի ( d ÍD) կողքին[33], որը նաև հայտնի է արդարության և դատաստանի հետ իր ընկերակցությամբ, ով ներկայացնում էր փորձությունը ջրի միջոցով[32]: Ուտուին ուղղված օրհներգում ասվում է, որ Իդլուրուգուն չի կարող դատել առանց Ուտուի ներկայության[34]: Որպես աստվածային դատավորի իր դերի ընդլայնում, Ուտուն կարող էր կապված լինել անդրաշխարհի հետ[35][36], չնայած այս կապը հաստատված չէ Հին Բաբելոնյան ժամանակաշրջանից առաջ[37]: Էկզորսիզմ իրականացնելիս նրան կարող էին խնդրել օգնել անհանգիստ ուրվականներին մահացածների երկիր բերելու հարցում[38]: Այս պաշտոնում նա կարող էր կապված լինել աստվածացված լեգենդար թագավոր Գիլգամեշի հետ, որը սովորաբար պատկերվում է նմանատիպ դերում[39]:

Շամաշն ու Ադադը միասին համարվում էին գուշակության, հատկապես հեպատոսկոպիայի աստվածներ[40]: Արևի աստծո և եղանակի աստծո միջև կապը լավ հաստատված է միջագետքյան աղբյուրներում [40] և հասնում է հին բաբելոնյան ժամանակաշրջանին[41]: Նրա ծագումն անորոշ է, բայց քանի որ շումերական սկզբնաղբյուրներում Իշկուրը, որը նման էր Ադադին, կապված չէր գուշակության հետ, հնարավոր է, որ այն հիմնված էր Հադադի և արևի աստվածության միջև կապի վրա Էբլայում և, հնարավոր է, և այլուր` Սիրիայում, Վերին Միջագետքում[41]: Համաձայն ուշ ծիսական տեքստի՝ Շամաշը և Ադադը պատասխանատու էին առասպելական թագավոր Էնմեդուրանկիին գուշակություն սովորեցնելու համար[42]: Այնուհետև նա սովորեցրեց այն Սիպպարի, Նիպպուրի և Բաբելոնի բնակիչներին[42]:

Պատկերագրություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հավանաբար Շամաշ նստած աստծու թրծած կավե արձան Իրաքի Ուր քաղաքից։ Հին-բաբելոնյան ժամանակաշրջան, 2000-1750 մ.թ.ա. Բրիտանական թանգարան

Անկախ նրանից, թե արևի աստվածը կոչվում էր Ուտու կամ Շամաշ, նույն պատկերագրությունն է ունեցել[43]: Տարբերակիչ հատկանիշների շնորհիվ նա համարվում է այն սակավաթիվ միջագետքյան աստվածներից մեկը, որին արվեստում կարելի է որոշակիորեն նույնացնել[44]: Նրա պատկերները հայտնի են բազմաթիվ տեղերից, օրինակ՝ Էշնուննա, Թել ալ-Ռիմա, Սիպպար, Ուր և Շուշա հնագույն քաղաքներում[45]: Նրա լավագույն վկայված հատկանիշներն են մեծ սղոցը (šaššaru)[46] և լույսի ճառագայթները[43], որոնք դուրս են ցցված նրա ուսերից[47]: Նրան սղոցի հետ կապելու պատճառները հստակ չեն, և կան տարբեր մեկնաբանություններ, օրինակ, որ դա օրվա արևի առաջին ճառագայթի ներկայացումն էր, որ այն կապված էր այն դատողության հետ[48], որ գուցե որպես զենք` սովորաբար գլխատում էր հանցագործներին, կամ որ արևի աստվածն օգտագործում էր այն լեռները ճեղքելու համար իր ամենօրյա ճամփորդության ժամանակ[49]: Քրիստոֆեր Վուդսը նշում է, որ թե՛ շումերերենում, թե՛ աքքադերենում դատողությունները պետք է «կտրվեին» ( kud / parāsum ), և, հետևաբար, դատողության հետ կապը համարում է ամենահավանականը[49]: Սղոցի առկայությունը հաճախ օգտագործվում է աստվածների պատկերները որպես Ուտու նույնացնելու համար[50]:

Շամաշ աստվածը ճիպոտ և օղակ խորհրդանիշը (անգլ.` Rod-and-ring symbol) ձեռքին

Շամաշին պատկերել ել են նաև ճիպոտ և օղակ խորհրդանիշով (անգլ.` Rod-and-ring symbol), որը սովորաբար կապված է գլխավոր աստվածների հետ[50]: Որոշ դեպքերում նա ցույց է տալիս, թե ինչպես է դրանք հանձնում մարդկային կառավարիչներին[51]:

Ուտուն սովորաբար պատկերված էր գլանաձև կնիքների վրա մ.թ.ա. երրորդ հազարամյակում[52]: Դրանց վրա կրկնվում են բազմաթիվ մոտիվներ, որոնցից ոմանք հայտնի չեն տեքստային աղբյուրներից[45]:

Սարգոնյան ժամանակաշրջանի կնիքների վրա նրան կարելի է տեսնել երկու լեռների վրայով բարձրանալիս[53], ինչը մեկնաբանվել է որպես արևածագի պատկեր[45]: Նա նաև սովորաբար պատկերվել է նավով ճանապարհորդելիս[54]: Այս մոտիվը մ.թ.ա. երրորդ հազարամյակի գլանաձև կնիքի միակ լավագույն վկայագրված տեսակն է, որն այժմ հայտնի է ավելի քան հիսուն օրինակով[54]:

Մեկ այլ կրկնվող պատկեր է Ուտուի պատկերը, որը երբեմն ուղեկցվում է մեկ այլ աստծով, որը մասնակցում է աստվածությունների միջև կռվին[45]: Այդ ուղեկից աստվածությունը երբեմն մեկնաբանվում է որպես («վեզիր») Բունենե[55]:

Որոշ դեպքերում Ինաննան պատկերված է, թե ինչպես է ճակատամարտը դիտում կամ մասնակցում է դրան Ուտուի կողմից[55]: Ենթադրվում է, որ դա ցերեկվա և գիշերվա միջև կոնֆլիկտի խորհրդանշական ներկայացում է[45] կամ որ աստվածները, որոնց դիմակայել են Ուտուն և նրա դաշնակիցները, լեռնային ապստամբ աստվածներ են[55]: Վիլֆրեդ Գ. Լամբերտը ենթադրում էր, որ որոշ դեպքերում ճակատամարտի տեսարանների պատկերները, որոնց ուսերից ճառագայթներ են բխում, կարող են լինել Էնմեշարրայի, այլ ոչ թե արևի աստծո պատկերները, քանի որ ավանդույթի համաձայն, որը հայտնի է «Էնմեշարրայի պարտությունը» ուշ առասպելից, ի սկզբանե դրանք նրանն են բնորոշել[56]:

Երկրորդ հազարամյակում Ուտուն սովորաբար պատկերվում էր երկրպագուների առջև՝ կանգնած կամ գահի վրա նստած[50]: Նման պատկերի հայտնի օրինակներից է Բաբելոնի Համմուրաբիի քարը, որը մակագրված է Համմուրաբիի իրավական օրենսգրքով[50]:

Աննա Կուրմանգալիևը նշում է, որ արևի աստվածների շարքում միայն մեկ պատկեր է մարդակերպ ձևով, որը հայտնաբերվել է մ.թ.ա.[50]: Այն սովորաբար քննարկվում է գիտության մեջ և նկարագրվում որպես «Մերձավոր Արևելքի հին արվեստի գլուխգործոցներից մեկը»[57]: Այն հայտնաբերել է Հորմուզդ Ռասսամը 1880 թվականի դեկտեմբերին ժամանակակից Իրաքի Աբու Հաբբահ քաղաքում իր պեղումների ժամանակ[57]: Հետագայում դրա հայտնաբերումը հնարավորություն է տվել նույնացնել այն Սիպպարի հետ[58]: Այն թվագրվում է նեոբաբելոնյան ժամանակաշրջանին[59], սակայն դրա ոճը նկարագրվում է որպես «արխայական»[60] և, ամենայն հավանականությամբ, ոգեշնչված է Ուրի III շրջանի ներկայացման տեսարաններում հայտնաբերված մոտիվներով[61]: Պատկերված են երեք անհատներ՝ բարեխոս անչափահաս աստվածուհի (Լամմա) և երկու տղամարդ, հնարավոր է՝ թագավոր Նաբու-ապլա-իդինան և Նաբու-նադին-շումին քահանան՝ դեմքով դեպի Շամաշը[61]: Թեև արևի աստծու այլ մարդակերպ պատկերներ հայտնի են Ասորեստանից նույն ժամանակաշրջանից, Բաբելոնիայում նա սովորաբար պատկերվել է խորհրդանիշի փոխարեն[50]:

Ուտուի խորհրդանշական պատկերը արեգակնային սկավառակն էր[50], որը սովորաբար ներկայացված է որպես քառաթև աստղ՝ կետերի միջև տեղադրված ալիքաձև գծերով[62]: Այն վկայված է դեռ Սարգոնյան ժամանակաշրջանում և շարունակվել է ներկայացված լինել արվեստում հին Միջագետքի մնացած պատմության ընթացքում[50]: Այն լավ հայտնի է կուդուրրուից (սահմանային քարեր), որտեղ այն սովորաբար պատկերված է խորհրդանիշների առաջին շարքում՝ Ինաննային (Իշտար) ներկայացնող ութաթև աստղի և Նաննային (Սին) պատկերող կիսալուսնի կողքին[63]: Բացի այդ, թևավոր արևի խորհրդանիշը Ասորեստանում ասոցացվել է արևի աստծու հետ մ.թ.ա. առաջին հազարամյակում[52]: Դրա որոշ պատկերներին ավելացնում են նաև թռչնի պոչ[48]: Այն Բաբելոն է հասել միայն Նաբոնիդի օրոք (մ.թ.ա. 556-539)[48]:

  • Detail of a cylinder seal from Sippar (2300 BC) depicting Shamash with rays rising from his shoulders and holding a saw-toothed knife with which he cuts his way through the mountains of the east at dawn (British Museum)
    Սիպպարից (մ.թ.ա. 2300թ.) գլանաձև կնիքի դետալ. Շամաշի ուսերից ճառագայթներ են բարձրանում, իսկ ձեռքին սղոցավոր դանակ է, որով նա լուսադեմին կտրում է իր ճանապարհը արևելքի լեռներով
    (Բրիտանական թանգարան)
  • A stele of Hammurabi depicting Shamash (right)
    Շամաշին պատկերող Համմուրաբիի քարը (աջից)
  • Old Babylonian cylinder seal impression depicting Shamash surrounded by worshippers (c. 1850-1598 BC)
    Հին բաբելոնյան գլանաձև կնիք, որը պատկերում է շրջապատված երկրպագուներով Շամաշին (մոտ մ.թ.ա. 1850-1598)
  • Mesopotamian limestone cylinder seal and impression showing people worshipping Shamash (Louvre)
    Միջագետքի կրաքարե գլանաձև կնիք և տպագիր, որը ցույց է տալիս մարդկանց, ովքեր երկրպագում են Շամաշին ( Լուվր)
  • Male figure in an Assyrian winged sun emblem (Northwest Palace of Nimrud, 9th century BC).
    Արական կերպարանք ասորական թևավոր արևի զինանշանում
    (Նիմրուդի հյուսիսարևմտյան պալատ, մ.թ.ա. 9-րդ դար)
  • Star of Shamash
    Շամաշի աստղ
  • The star symbol of Shamash with wavy rays used as a symbol of Assyrian people in the Assyrian flag.
    Շամաշի աստղային խորհրդանիշը ալիքաձև ճառագայթներով, որը կիրառվում է ասորական դրոշում որպես ասորի ժողովրդի խորհրդանիշ
  • The solar symbol of Shamash (right) on a kudurru, with the star of Ishtar on the left and a crescent of Sin.
    Շամաշի արևային խորհրդանիշը (աջից) կուդուրրուի` սահմանային քարի վրա, ձախում Իշտարի աստղը և Սինի կիսալուսինը:
  • A modern use in the emblem of Iraq 1959-1965, avoiding pan-Arab symbolism, merging the star of Shamash and the star of Ishtar.
    Կիրառվել է Իրաքի 1959-1965 թվականների զինանշանում` խուսափելով համաարաբական սիմվոլիզմից, միաձուլելով Շամաշի և Իշտարի աստղերը

Ասոցիացիաներ այլ աստվածների հետ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ընտանիք

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Միջագետքի կրոնում, ինչպես շումերական, այնպես էլ աքքադական տեքստերում, արևի աստվածն ավանդաբար դիտվում էր որպես լուսնի աստծո որդի[3]: Նրանք արդեն վկայված են որպես հայր և որդի Միջագետքի Թել Ֆարա քաղաքի Վաղ դինաստիկ աստվածների շարքում[64]: Նրանց միջև կապը կարելի է ցույց տալ համընկնող էպիտետներով, օրինակ աստվածների ցանկում An = Anum Ուտու-ն «դրախտի փոքր նավակն է» (Mabanda-anna), իսկ նրա Նաննա (Սին) հայրը՝ «երկնքի մեծ նավակը» (Magula- Աննա)[3]: Նինգալը համարվում էր Ուտու աստծո մայրը[26][65], իսկ Ինաննան՝ նրա քույրը[32]: Նիպուրի թագուհու օրհներգում նրանք երկվորյակներ են[66]: Իշտարի (Ինաննա) հետ իր նույնականացման պատճառով Խուռիական և Էլամական աստվածուհի Պինիկիրը հիշատակվում է որպես Շամաշի երկվորյակ քույր և Սինի (Նաննա) և Նինգալի դուստրը աքքադերեն գրված տեքստում, որը հայտնաբերվել է Խուռո - խեթական ծեսերի հավաքածուում[67]: Maqlû աքքադական արձանագիր սալերից մեկի հմայքում ծիածանի աստվածուհի Մանզատը հիշատակվում է որպես Շամաշի քույր և Սինի և Նինգալի դուստր[68]:

Արևի աստծո կինը միշտ եղել է արշալույսի և լույսի աստվածուհի, որը սովորաբար հայտնի է Այա անունով, թեև լավ վկայություններ կան նաև Նինկար, Սուդաջ, Շերիդա և Սուդգան ձևերի մասին[69]: Սովորաբար նրանք երկրպագում էին միասին, թեև երբեմն Շամաշը կիսում էր իր տաճարները այլ աստվածների հետ[42]: Ուտու/Շամաշը և Այան միակ աստվածային զույգն են Սիպպարի գլանաձև կնիքների արձանագրություններում, ընդ որում միայն Իշկուրին և Շալային նվիրվածների թիվը համեմատաբար մեծ է[70]: Ենթադրվում էր, որ Այան բարեխոսում է իր ամուսնու մոտ երկրպագուների անունից[71], ինչը նույնպես լավ վկայված է այլ աստվածային ամուսինների մասին, ինչպիսիք են Նինմուգը և Շալան[72]: Նշվել է նաև, որ Ինաննայի դեպքում նման դեր է կատարել նաև նրա սուկկալ (ուղեկցող աստված) Նինշուբուրը[72]: Սիպպարի իրավունքի մասին տեքստերում արևի աստվածը և նրա կինը սովորաբար հայտնվում են որպես աստվածային վկաներ[73]: Միակ այլ աստվածային զույգը, որը վկայում է այս դերը այս քաղաքում, Մամուն և Բունենեն են[73]: Բուդուխուդուգը առասպելական լեռ է, որտեղ ենթադրվում էր, որ արևը մայր էր մտնում, համարվում էր «Շամաշի մտնելը Այայի մեջ» (nēreb dŠamaš <ana> dAya), այն վայրը, որտեղ նրանք կարող էին ամեն օր վերամիավորվել երկնքի միջով ճանապարհորդության ավարտից հետո[74][75]:

Ուտուի զավակների մեջ թվարկված աստվածների թվում են երազների աստվածուհի Մամուն[76] (ինչպես նաև երկու այլ արական երազային աստվածներ՝ Սիսիգ և Զաքար)[69], Շումուգանը` կենդանիների հետ կապված աստվածը[77], Նիգինան (Կիտտում)` ճշմարտության աստվածացված գաղափարը, որը ըստ Ջեյքոբ Քլայնի, համարվում է նրա գլխավոր դուստրը[78] և Իշումը[79]:

Թե՛ իր մասին[80] և թե՛ Լուգալբանդայի մասին առասպելներում լեգենդար թագավոր Էնմերքարը հիշատակվում է որպես Ուտուի որդի[81]: Այնուամենայնիվ, շումերական թագավորների ցուցակում Ուտուն փոխարենը նրա պապն է, իսկ նրա հայրը մարդկային տիրակալ է՝ Մեշկիագաշերը[80]: Ի տարբերություն Ուրուկի մյուս առասպելական թագավորների՝ մասնավորապես Լուգալբանդայի և Գիլգամեշի, Էնմերկարը աստվածացված չէր, չնայած նրան աստվածային ծագում վերագրող ավանդույթի գոյությանը[82]: Տարբեր աղբյուրներում Ուտուն կարծես հատուկ պաշտպան է ծառայում Ուրուկի մի քանի այլ թագավորների համար[83]:

դ ԱՄԱՐ. ՈւԴ (dAMAR.UD), Մարդուկի անվան վաղ գրություն, կարող է թարգմանվել որպես «Ուտուի ցուլ հորթ», քանի դեռ ենթադրվում է, որ UD նշանը պետք է հասկանալ որպես Ուտուի անվան գրություն՝ առանց աստվածայինը բնորոշող d դինգիրի (աստվածությունների անուններին նախորդող սեպագիր նշան), որը վկայում են նաև վաղ դինաստիկ ժամանակաշրջանի որոշ աստվածաբանական անուններում[84]: Այնուամենայնիվ, չկա որևէ ապացույց, որ Մարդուկը երբևէ դիտվել է որպես արևի որևէ աստվածության ընտանիքի անդամ Սիպպարում, Լարսայում կամ Միջագետքի որևէ այլ վայրում, ինչը Վիլֆրեդ Գ. Լամբերտին հուշել է, որ այս ստուգաբանությունը ենթադրելն աստվածաբանական հիմքերով խելամիտ չէ[84]:

Ուղեկցող կազմ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հայտնի են բազմաթիվ աստվածներ, որոնք կարող են համարվել որպես Ուտուի սուկկալ (ուղեկցող աստված), և այդ դերում կարող էին միաժամանակ մեկից ավելին լինել[20]: Բունենեն, որը հայտնի է նաև Պապնուննա անունով[85], համարվում էր Ուտուի սայլավարը[86]: Ֆրանս Վիգերմանը նշում է, որ նրա անունն ու բնավորությունը (ինչպես նաև քաղաքների գլխավոր աստվածների մյուս լավ հիշատակված սուկկալները՝ Նինշուբուրը, Ալամմուշը, Նուսկան և Իսիմուդը) կարծես անմիջական կապ չունեն իր տիրոջ հետ, ինչը նշանակում է, որ նա չի կարող համարվել համապատասխան գլխավոր աստվածության գործողությունների ազդեցության անձնավորում (ի տարբերություն այնպիսի աստվածությունների, ինչպիսիք են Նաբիումը` աստվածացված կրակը և կրակի աստված Գիրայի սուկկալը կամ Նիմգիրը` եղանակի աստծո Իշքուրի աստվածացված կայծակն ու սուկկալը) կամ հատուկ հրամանների աստվածային անձնավորում (ի տարբերություն այնպիսի աստվածությունների, ինչպիսին է Էթուրամմին` «կանգ մի առ», Բիրթումի սուկկալը)[87]:

Նինպիրիգը հիշատակվում է որպես Ուտուի սուկկալմահ («մեծ սուկկալ»)[88]: Ենթադրվում է, որ նրա անունը կարող է ակնարկել լույսի հետ կապի մասին[87]: Նա հիշատակվում է բազմաթիվ աստվածաբանական անուններով, հիմնականում Սիպպարում[89]: Որոշ հետազոտողներ, այդ թվում՝ Անտուան Կավինոն և Մանֆրեդ Կրեբերնիկը, նրա անվան երկրորդ տարրի ընթերցումն անորոշ են համարում փոփոխական ուղղագրության պատճառով և այն արտագրում են որպես Nin-PIRIG[90]: Նիգզիդա և Նիգսիսա զույգը, որոնց անունները համապատասխանաբար նշանակում են «օրենք» և «կարգ»[91], աստծո ցուցակում նույնացվում են որպես «ձախի վեզիր» և « աջի վեզիր»[20]: Միայն Նիգսիսան Նինսունը հիշատակում է որպես Շամաշի սուկկալ Գիլգամեշ էպոսում[19]: Նիգզիդան կարելի է նույնացնել Նիգինայի հետ (մեկ այլ աստվածուհու, որը համարվում է արևի աստծո սուկկալը), չնայած վերջինիս աստվածության դերը տարբերվում է ծառայի և ավագ դստեր միջև՝ աստվածների ցուցակի An = Anum- ի հայտնի օրինակներում[92]: Նրա աքքադական անալոգը Կիտումն է, որի անունը նույն նշանակությունն ունի՝ «ճշմարտություն»[92]: An = Anum ցուցակում Կիտումի փոխարեն տղամարդ է և Նիգգինայի եղբայրը[92]: Նա ուներ իր սեփական սուկկալը՝ Իքբի-դամիք[92][69]:

Ուտուի սուկկալներից ոչ մեկը, որը հայտնի է այլ աղբյուրներից, ներկայացված չէ Առաջին Սիլենդ դինաստիայի («Ծովային երկրի դինաստիա») պահպանված փաստաթղթերում[93]: Օդետ Բոյվինն առաջարկում է, որ տեղական ավանդույթի համաձայն այս դերը կատարում էին Լուգալ-Նամտարրա և դինգիր ՍՈՒԿԿԱԼ (dSUKKAL) աստվածները, որոնք հաճախ հայտնվում են արևի աստծո կողքին, և որ առաջինը գործում էր որպես իր սուկկալ անդրաշխարհով իր գիշերային ճանապարհորդության ժամանակ, իսկ երկրորդը նույն դերը կատարում էր օրվա ընթացքում[94]: Լուգալ-Նամտարրան այլապես հազվադեպ է վկայված և կարող է նման լինել խթոյան մահվան աստված կամ միջագետքյան դև Նամտարին (Էրեշկիգալի և Էնլիլի որդի)[93]: Բոյվինը ենթադրում է, որ d SUKKAL-ը մշակվել է Նինշուբուրի արական տարբերակից և ենթադրում է, որ հնարավոր է կապ վերջինիս և արևի աստծո միջև, որը ձևավորվել է Լարսայի թագավոր Ռիմ-Սին I-ի (մոտ մ.թ.ա. 1823 - 1763) օրոք, որը հայտնի է իր նվիրվածությամբ Նինշուբուրին[93]:

Ուտուի արքունիքին պատկանող շատ աստվածներ համարվում էին աստվածային դատավորներ[31]: Նրանք երբեմն ներկայացվել են խմբավորված և կոլեկտիվ պիտակներով, ինչպես «Էբաբարի տասնմեկ կանգնած աստվածները» կամ «Շամաշի վեց դատավորները», որոնք հիշատակված են տարբեր աղբյուրներում[31]: Նման աստվածության հայտնի օրինակներից է Իշմեկարաբը[31], որը նույնպես կարող է կապված լինել Ինշուշինակի և Լագամալի հետ[95]:

ձախից` Մարդուկը, աջից` Կարիճ մարդը` Կուդուրրու (Գրաբլուլու), Բաբելոնյան սահմանաքարեր և հուշատախտակներ Բրիտանական թանգարանում

Կուսարիկկու («Ցուլ-մարդ» կամ, ինչպես պնդում է Ֆրանս Ուիգերմանը, բիզոն-մարդ[96]) հրեշները հաճախ կապված են եղել Ուտուի հետ, և հատկապես մ.թ.ա. երկրորդ հազարամյակի ընթացքում սովորաբար պատկերվել են որպես նրա արքունիքի անդամներ, օրինակ՝ որպես դրոշակակիրներ[53]: Մարդագլուխ ցուլը (ալիմա) նույնպես կարող էր ուղեկցել արեգակնային սկավառակին արվեստում[97], և նրա գլխի մասին հայտնի հիշատակում կա, որ այն ծառայում է որպես Ուտուի խորհրդանիշ[98]: Հնարավոր է, որ բիզոնանման առասպելական էակների և արևի աստծո միջև կապը հիմնված է եղել արևելյան լեռների հետ նրանց ընդհանուր կապի վրա[99]: Ուտուի հետ կապված ապոտրոպաիկ (մոգական կախարդանքը վերացնող, պաշտպանող) արարածների հաջորդ տեսակը եղել է գրաբլուլուն («կարիճ մարդ»)[100]: Գիլգամեշի ստանդարտ բաբելոնյան էպոսում կարիճ տղամարդը և կարիճ կինը պահպանում են արևածագի լեռը[25]:

Ըստ Քրիստոֆեր Վուդսի, հնարավոր է, որ մեկ դեպքում փոքր օձանման աստված Նիրահը հիշատակվել է որպես Շամաշի արքունիքի անդամ[57]: Նա ենթադրում է, որ դա արևի աստծո և Իշտարանի լավ վկայված կապի արդյունք է, որի ծառան էր Նիրահը, որպես կանոն[57]:

Արևի այլ աստվածություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սեմիտական հնագույն Էբլա քաղաքում արևի աստվածության անունը ներկայացված էր dUTU լոգոգրամով[64]: Ըստ Մանֆրեդ Կրեբերնիկի` այն պետք է կարդալ որպես Շամաշ, աստվածը արական սեռի է, և Նինկար աստվածուհին, որը նույնպես հիշատակված է Էբլայի տեքստերում, նրա ամուսինն է[64]: Փոխարենը ըստ Ալֆոնսո Արչինի` աստվածությունը հիմնականում իգական սեռի էր՝ հիմնվելով բառապաշարի ապացույցների վրա, բայց նշում է, որ Էբլայները հաստատ տեղյակ էին արևելյան արևի աստծու մասին և, կարծես, նրան ընդունել են իրենց պանթեոնում՝ որպես երկրորդական հիպոստաս[101]: Երբեմն արևի աստվածության սեռը պետք է ուղղակիորեն նշվեր, և հիշատակվել են dUTU- munus (իգական) և dUTU- nita (արական)[101]: Ըստ Ջոան Գուդնիկ Վեսթենհոլցի` Նինկարը էբլայական տեքստերում պետք է մեկնաբանվի որպես Նինկարրակ, այլ ոչ թե հնչյունաբանորեն նման, բայց ավելի անհասկանալի միջագետքյան Նինկար[102]: Նինկարրակի անվան «Նինկար» երբեմն կրճատելը հայտնի է նաև միջագետքյան աղբյուրներից[103]: Այս տեսության հետ համաձայն է նաև Արչին, ով նշում է, որ դա հեշտացնում է Նինկարի տարածված պաշտամունքը բացատրելը[101]:

Խուռիական արևի աստված Շիմիգեի ռելիեֆը (ձախից), Յազըլըկայա խեթական սրբավայրում (Խաթթուսա)

Խուռիական արևի աստվածը՝ Շիմիգեն, արդեն ներկայացված է dUTU լոգոգրամով Ուրքեշի վաղ շրջանի թագավոր Աթալշենի արձանագրության մեջ[104]: Դա նրա մասին հայտնի ամենահին հիշատակումն է[105]: Նա ուղղակիորեն նույնացվում է Ուտուի հետ Էռնստ Ֆրիդրիխ Վայդների Ուգարիտի աստվածների ցուցակի եռալեզու շումերա-խուռա- ուգարիտական տարբերակում[106]: Պնդվում է, որ նրա կերպարի վրա գոնե մասամբ ազդել է միջագետքի իր նմանակը[105][107]: Գարի Բեքմանն ավելի հեռու գնալով գտնում է, որ առնվազն խեթական տեքստերում նա «չի կարող (դեռև՞ս) բավականաչափ տարբերվել» վերջիններից[17]: Այս ասոցիացիայի շնորհիվ Այան համարվում էր իր ամուսինը Խուռիական ավանդույթի համաձայն, ինչպես վկայում են Խաթթուսայի և Ուգարիտի աղբյուրները[105]:

Եռալեզու աստվածների ցանկում Բունենեն (տառադարձված է որպես d wu-u-un-ni-nu-wa-an) հայտնվում է Շիմիգեի հետ կապված[105]: Շիմիգեն դրանում հավելյալ նույնացվում է Լուգալբանդայի հետ, ամենայն հավանականությամբ, քանի որ Խուռիական պանթեոնն ավելի փոքր է եղել, քան թվարկված է Միջագետքի ցուցակներում, ինչը անհրաժեշտություն է առաջացրել ունենալ մեկ խուռիական աստվածություն, որը համապատասխանում է բազմաթիվ միջագետքյան աստվածություններին[106]: Նույն ցուցակը վկայում է նաև Ուտուի, Շիմիգեի և ուգարիտյան արևի աստվածուհի Շապաշի (Šapšu) միջև համարժեքությունը[108]: Ըստ երևույթին խուսափելու համար այն եզրակացություններից, որ Շապաշը կին է ունեցել, գրագիրները Այայի անունը, որը ներկայացված է շումերական բնագրում, մեկնաբանել են որպես Էայի ոչ սովորական գրություն[108]: Այա աստծո խուռիերեն ուղղագրության փոխարեն, Էյան անունը համապատասխանում է նրան Խուռիերեն սյունակում, իսկ ուգարիտերենում նշվում է տեղական միջանկյալ ստված (ոչ մարդ, ոչ աստված) արհեստավոր Քոթար-վա-Խասիսը[108]:

d UTU լոգոգրամը լավ վավերացված է խեթական տեքստերում[109]: Ի լրումն հենց Ուտուի և իր աքքադացի նմանակի, դրանով ներկայացված աստվածներն էին Արիննայի Արևի աստվածուհին (d UTU uru Arinna), Երկրի Արևի աստվածուհին (taknaš d UTU), Երկնքի Արևի արու աստվածը (nepišaš dUTU, dUTU ANE, dUTU ŠAME), ինչպես նաև լուվիական Թիվատ, պալայական Թիյազ և խուռիական Շիմիգե արևի աստվածները[110]: Գարի Բեքմանը նշում է, որ արեգակնային աստվածների մասին խեթական հայեցակարգը ցույց չի տալիս հնդեվրոպական որևէ ազդեցություն, և փոխարենը հիմնականում նման էր Միջագետքից հայտնիին[111]: Նա մատնանշում է նույնիսկ այն փաստը, որ Երկնքի Արևի աստվածը, ենթադրվում էր, որ ճամփորդում էր ձիերով լծված քառաձի կառքով, որը նման է հունական Հելիոսին, պարտադիր չէ, որ առաջինի օրինակը լինի, քանի որ կառքերով ճանապարհորդող աստվածներն արդեն պատկերված են Սարգոնյան շրջանի միջագետքյան կնիքների վրա[112]:

d UTU լոգոգրամը նաև նշանակում էր արևի աստվածություն կամ աստվածություններ Էմարում, ուշ բրոնզի դարում[113]: Ըստ Գարի Բեքմանի՝ միջագետքյան, արևմտյան սեմական, խուռիական և խեթական արևի աստվածությունները կարող են ներկայացված լինել այս քաղաքի տեքստերում[113]: Էդուարդո Տորեկիլան ավելի վերջերս հրապարակման մեջ նշում է, որ լոգոգրամը սովորաբար նշանակում է Շամաշը միջին Եփրատի տարածքում, և նրա անվան վանկային գրություններն այնտեղ հազվադեպ են, թեև նա նաև նշում է, որ Շիմիգեն որոշ դեպքերում չի կարող բացառվել որպես հնարավոր ընթերցում[114]:

Էլամում գտնվող Շուշ քաղաքի, Հաֆթ Թեփեի և Մալեմիրի տեքստերում արևի աստծո անունը սովորաբար գրվում էր լոգոգրաֆիական ձևով որպես d UTU և անհասկանալի է, թե երբ է այն վերաբերում Միջագետքի աստվածությանը, իսկ երբ՝ տեղական Նահունտեին[115]: Հնարավոր է, որ իրավական տեքստերում, երբ d UTU-ն հանդիպում է Էլամական աստվածությունների Ինշուշինակի, Ռուհուրատերի կամ Սիմութի կողքին, վերջին տարբերակը ճիշտ է[116]: Թեև An=Anum աստվածների ցանկը նշում է Նահհունթեն, նա բացահայտորեն չի պիտակավորվում որպես Ուտու-ի նմանակ, և հայտնվում է միայն որպես «Էլամի Աստվածային Յոթնյակ» կոչվող խմբի անդամ, որը կապված է Նարունդի աստվածուհու հետ[117]: Ծննդյան հմայքի միջագետքյան մեկնաբանությունը սխալմամբ նրան նույնացնում է որպես լուսնի աստված, իսկ Նարունդին որպես արևի աստված՝ բացատրելով նրանց անունները, համապատասխանաբար, Սին և Շամաշ[117]:

Երկրպագություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Իկուն-Շամաշի ուխտավոր Սիպպարից, Բրիտանական թանգարան

Արևի աստծո հիմնական պաշտամունքային կենտրոններն էին Լարսա և Սիպպար քաղաքները[16], մասնավորապես Սիպպար-Ահրուրում (Աբու Հաբբահ) քաղաքը[118]: Վերջինս միջագետքյան ավանդույթի մեջ համարվում էր ավելի հին, և տաճարների ցուցակներում հիշատակվում է Լարսայից առաջ[119]: Երկու քաղաքներում էլ Ուտուին և նրա կողակից Այային նվիրված գլխավոր տաճարը հայտնի էր որպես Էբաբար[120]: Նրան նվիրված ոչ այնքան կարևոր տաճարները, որոնք գտնվում էին Գիրսու և Աշուր քաղաքներում, կրում էին նույն անունը[121]: Շումերերեն նշանակում է «փայլող սպիտակ տուն»[118]:

Ուտու (կամ Շամաշ) աստծուն նվիրված ամենահին վկայագրված ուխտի առարկաներն են Ուր քաղաքում Անբու կամ Անունբու անունով թագավորի մականի գլուխը, և արձանիկը Սիպպարից՝ Մարի քաղաքի Իկուն-Շամաշ թագավորության ժամանակաշրջանից[122]: Երկուսն էլ նախորդում են սարգոնյան շրջանին[122]: Մ.թ.ա. երրորդ հազարամյակում Շամաշի պաշտամունքի մասին ապացույցները հասանելի են աքքադախոս ողջ տարածքում՝ Մարիից և արևմտյան Միջագետքի քաղաքներից, ինչպիսիք են Սիպպարը, մինչև Աքքադի Ագադե (կամ Աքքադ) մայրաքաղաքը, մինչև Դիյալա տարածք[123]:

Արևի աստծո հետ կապված տոնակատարությունները տեղի էին ունենում յուրաքանչյուր ամսվա ութերորդ, տասնհինգերորդ, քսաներորդ և, հնարավոր է, առաջին օրը[16]:

Սիպպար

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Միջագետքում Վաղ դինաստիայի ժամանակաշրջանում (մ.թ.ա 28-27-րդ դարեր) Մարիի թագավորները, ամենայն հավանականությամբ, այցելում էին Սիպպարում Էբաբարի աստվածությանը հարգանքի տուրք մատուցելու[123]: Հետագա ժամանակաշրջաններում այն վերանորոգել են բազմաթիվ թագավորներ, այդ թվում՝ Աքքադից Նարամ-Սինը (որը նշանակեց իր դստերը՝ Շումշանին որպես ēntum-քրմուհի), Բաբելոնից Սաբիումը[124], Սամսու-Իլունան, ով իրեն անվանում էր «Շամաշի և Այայի սիրելին»[125], Կուրիգալզու անունը կրող քասիթների թագավորներից մեկը (Կուրիգալզու I կամ Կուրիգալզու II), Աշուրբանիպալը, Շամաշ-շում-ուկինը, Նաբուգոդոնոսոր II-ը և Նաբոնիդոսը[124]: Հայտնի է, որ շատ այլ թագավորներ հովանավորել կամ այցելել են այն ինչ-որ պահի, այդ թվում՝ Մանիշթուշուն, Ապիլ-Սինը, Համմուրաբին, Աբի-Էշհուհը, Ամմի-Դիտանան, Ամմի-Սադուկան, Սամսու-Դիտանան, Սիմբար-շիմակը և Նաբու-ապլա-իդինան[124]: Բացի Էբաբարից, Սիպպարում գոյություն է ունեցել նաև քաղաքի խնամակալ աստծուն նվիրված զիկկուրատ[126]: Այն հայտնի էր որպես Էկունանկուգա (սիմերերեն՝ «տուն, մաքուր աստիճան դեպի դրախտ»)[126]: Այն վերակառուցվել է Սամսու-իլունայի, Ամմի-Սադուկայի, Ներիգլիսարի և Նաբոնիդուսի կողմից[126]: Սիպպարի և նրա խնամակալ աստծու դիրքը համեմատվել է Նիպուր և Էնլիլ աստվածների դիրքի հետ. չնայած այս երկու աստվածներն էլ պանթեոնի բարձրաստիճան անդամներ էին, և նրանց քաղաքները կրոնական և գիտական գործունեության կենտրոններ էին, նրանք երբեք չեն եղել ինքնուրույն խոշոր քաղաքական ուժեր[127]:

Ենթադրվում է, որ Սիպպարում Էբաբարը ծառայել է որպես գանձարան, որտեղ առանձնապես հազվագյուտ առարկաներ են եղել, քանի որ կառույցի նեոբաբելոնյան մակարդակի պեղումները հայտնաբերել են վաղ դինաստիկ և սարգոնական ժամանակաշրջանների մի շարք սկահակներ, որոնցից ոմանք նաև վերանորոգման նշաններով են, ինչպես նաև Իկուն-Շամաշի ուխտի արձան, Մանիշթուշու միաձույլ արձանի բեկոր, Շար-Կալի-Շարրիի մականի գլուխը, Խանա քաղաքի Թուկուլտի-Մերի սրոցաքարը (whetstone) և Միջագետքի պատմության ավելի վաղ շրջանների այլ առարկաներ[128]:

Սիպպարում Շամաշի հետ կապված հատուկ խումբը կանայք էին, որոնց անվանում էին նադիտու[129]: Նրանց գոյությունը հատկապես լավ վկայված է Հին Բաբելոնյան ժամանակաշրջանում[130] և պնդում կա, որ հաստատությունն առաջին անգամ զարգացել է մ.թ.ա. մոտ 1880 թվականին՝ Բաբելոնի Սումու-լա-Էլ արքայի կառավարման ժամանակ[131]: Նադիտուն ապրում էր շինությունում, որը կոչվում է gagûm, որը պայմանականորեն թարգմանվում է որպես «վանատուն»[130], և Թոնիա Շարլախը նշում է, որ դրանք կարող են համեմատվել միջնադարյան քրիստոնյա միանձնուհիների հետ[132]: Նրանք երբեմն նկարագրվում են որպես «քրմուհիներ» ժամանակակից գրականության մեջ, բայց թեև լավ հաստատված է, որ նրանք համարվում էին հատուկ աստվածությանը նվիրված, քիչ ապացույցներ կան կրոնական գործունեության մեջ նրանց ներգրավվածության մասին, բացի անձնական աղոթքից: Անհնար է, որ նրանք ընկալվեին որպես լիովին առանձին սոցիալական խավ[133]: Ամեն մի նադիտուի ընտանեկան ծագումը տարբեր էր, թեև նրանք հիմնականում գալիս էին հասարակության բարձր շերտերից[134]: Թեև շատերը արհեստավորների, դպիրների կամ զինվորական պաշտոնյաների ընտանիքներից էին, նրանցից մի քանիսը թագավորների դուստրեր կամ քույրեր էին[132]: Ե՛վ Զիմրի-Լիմը Մարիից, և՛ Համմուրաբին Բաբելոնից ունեին Շամաշի նադիտու իրենց ընտանիքի կին անդամների մեջ[132]:

Սիպպարում Նաբու-ապլա-իդինայի կողմից հաստատվել է lubuštu կոչվող արարողությունը[135]: Այն ներառում էր ամբողջ տարվա ընթացքում որոշակի ամսաթվերին Շամաշի, Այայի և Բունենեի արձաններին նոր հանդերձանք տրամադրելը[135]: Արձանագրությունները ցույց են տալիս, որ այն նշվել է դեռ Աքեմենյան ժամանակաշրջանում՝ Դարեհ I- ի օրոք[135]:

Լարսա

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Էբաբարը Լարսայում առաջին անգամ հիշատակվում է Էաննաթումի թագավորության տեքստում[124]: Այն վերակառուցվել, ընդարձակվել կամ վերանորոգվել է Ուրի Ուր-Նամմու, Զաբայա, Սին-Իդդինամ, Համմուրաբի թագավորների կողմից, նաև Կադաշման-Էնլիլ անունները կրող երկու թագավորներից մեկի ( Կադաշման-Էնլիլ I կամ Կադաշման-Էնլիլ II ), Բուրնաբուրիաշ I, Նաբուքադնեսար II և Նաբոնիդ թագավորներր կողմից[124]: Այլ թագավորներից, ովքեր ինչ-որ պահի հովանավորել են այն, ներառում են Գունգունումը, Աբիսարեն, Սումուելը, Նուր-Ադադը, Սին-Իքիշամը, Կուդուր-Մաբուկը, Ուարադ-Սինը և Ռիմ-Սին I-ը[124]:

Ըստ Օդետ Բոիվինի` Լարսայի աստվածները, ըստ երևույթին, լավ ներկայացվել են Առաջին Սիլենդ դինաստիայի պանթեոնում[136]: Նա ենթադրում է, որ այդ թագավորները կարող էին իրենց դիրքը կապել ինչպես Լարսայի, այնպես էլ նրա խնամակալ աստծու հետ[137]:

Արևի աստծո լարսայական ձևը պաշտվել է նաև Ուրուկում[138], և այս երկու քաղաքների միջև սերտ կապը լավ փաստագրված է[139]: Ժամանակի անհայտ պահին Լարսայի կարգավիճակի կորստից հետո, հնարավոր է Քասսի ժամանակաշրջանում, Ուրուկը, ամենայն հավանականությամբ, ազդեցություն է ձեռք բերել նրա վրա[140], իսկ նեոբաբելոնյան կայսրության ժամանակաշրջանում Էբաբարը ֆունկցիոնալորեն Էաննայի ենթակայության տաճարն է եղել[141]: Բազմաթիվ արձանագրություններ վկայում են, որ վերջինս պատասխանատու էր առաջինում տարբեր ծեսերի կատարման համար անհրաժեշտ ապրանքների տրամադրման համար, օրինակ՝ զոհաբերություն անասուններ կամ բուրդ՝ Շամաշի և Բելեթ Լարսայի աստվածային արձանների հագուստի համար («Լարսայի տիկին», ամենայն հավանականությամբ, Այայի կոչում է)[142]: Էաննայի կողմից աշխատող արհեստավորները նույնպես պատասխանատու էին Էբաբարի աստվածների պարագաների վերանորոգման համար[141]: Հայտնի չէ նման իրավիճակ, քանի որ յուրաքանչյուր տաճար սովորաբար ուներ իր արհեստանոցը[142]: Այնուամենայնիվ, հայտնի է, որ կար Շամաշի և Այայի գանձարան, որը տարբերվում էր Էաննայի գանձարանից[140]: Հելլենիստական ժամանակաշրջանում Էբաբարը, ամենայն հավանականությամբ, մնացել է Ուրուկի տաճարի տնօրինության տակ, թեև այս ժամանակաշրջանի քաղաքի բնակիչների հայտնի անունները հիմնականում հունական են, այլ ոչ թե միջագետքյան[138]:

Այլ վայրեր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ուտուն Միջագետքի Վաղ դինաստիայի ժամանակաշրջանում Լագաշի տարածքում պաշտվող աստվածներից էր[143]: Նամնուդա-կիգարայում գոյություն ուներ նրան նվիրված նժույգ[144]: Այն սկզբնապես կանգնեցվել է Էաննաթումի կողմից, այնուհետև ավերվել է Ումմա քաղաքի Ուր-Լումմա թագավորի կողմից և վերջապես վերակառուցվել Էնթեմենա թագավորի կողմից[144]: Հնարավոր է, որ այս իրադարձությունները տեղի են ունեցել Ումմայի և Լագաշի միջև սահմանային հակամարտության ժամանակ[145]: Թեոֆոնիկ անունները, որոնք վկայակոչում են Ուտու անունը, լավ վկայված են այս տարածքի տեքստերում[146]: Օրինակներից են` Շուբուր-Ուտու, Ուտու-ամու և Ուտու-կիագ անունները[145]:

Ուտուի Էհիլի («շքեղության տուն») տաճար գոյություն է ունեցել նաև Ուրում[147]: Այն վերակառուցվել է Իշմե-Դագան թգավորի դուստր Էնաննաթումմայի կողմից, ում արձանագրություններում այն նշվում է որպես աստծո «մաքուր պահեստ»[147]: Այս քաղաքի մոտ գտնվող մի քաղաք, ամենայն հավանականությամբ, ինչ-որ տեղ նրա և Լարսայի միջև, կրել է Կար-Շամաշ անունը[136] - ԿԱՐ.դ UTU կի. (KAR.dUTUki.)[148]: Ամենայն հավանականությամբ այնտեղ էլ է եղել համանուն աստծուն նվիրված տաճար[148]:

Բաբելոնում Շամաշին երկրպագում էին Եդիկուկալամմա («երկրի դատավորի տուն») տաճարում, որն առաջին անգամ հիշատակվել է Հին Բաբելոնյան ժամանակաշրջանում և դրանից հետո հիշատակվում է Նաբուգոդոնոսոր II-ի օրոք արձանագրություններում[149]: Նա նաև այն բազմաթիվ աստվածներից մեկն էր, որոնց երկրպագում էին Էսագիլայի տաճարային համալիրում, որտեղ նրա նստավայրն էր E-ešbaranki («երկնքի և անդրաշխարհի որոշումների տուն»)[150]: Նրան նվիրված Էդիկուգալ («մեծ դատավորի տուն») կոչվող ցոկոլը նույնպես առկա էր Էրաբրրիում, ամենայն հավանականությամբ այս անունը կրող տաճարը գտնվում էր Բաբելոնում [149] որը նվիրված էր արդարադատության Մանդանու ասծուն[151]:

Աշուրում Շամաշի տաճարը վերահիմնադրվել է Արիկ-դեն-իլի թագավորի կողմից, թեև, քանի որ այս իրադարձությունը հիշատակող աղբյուրներում որևէ անուն չի տրվում, անորոշ է, թե արդյոք այն նույնական է եղել ավելի ուշ տեղագրական տեքստում հիշատակված Էբաբբար Աշուրի հետ[152]: Բացի այդ, Էհուլհուլդիրդիրրան («գերազանց ուրախությունների տուն»), թեև հիմնականում նվիրված էր Սին աստծուն, նույնպես կապված էր Շամաշի հետ, ինչպես վկայում են Աշուր-նիրարի I-ի, Թուկուլտի-Նինուրտա I-ի և Աշուրնասիրպալ II- ի շինարարական արձանագրությունները[121]:

Նիպպուրում գտնվող սրբավայրը, որը աքքադերենում հայտնի է որպես bīt dalīli, «փառքի տուն», համատեղ նվիրված է եղել Նիսաբա, Կուսու, Նինգալ, Շամաշ և Բել-Ալիա աստվածներին[121]:

Հին բաբելոնյան ժամանակաշրջանում Շամաշը երկրպագում էին Էլամի Շոշ քաղաքում, որտեղ տեղական պանթեոնը բաղկացած էր Էլամական աստվածություններից, ինչպիսիք են Ինշոշինակը և Շիմութը, և Միջագետքի աստվածները[153]: Այն հայտնվում է երդման ձևերում և աստվածաբան անուններում[153]:

Մարիում Շամաշին երկրպագում էին Էգիրզալանկի («երկնքի և անդրաշխարհի ուրախության տուն») տաճարում, որը կառուցվել էր Յահդուն-Լիմ թգավորի կողմից[154]:

Նաբուգոդոնոսոր II-ի արձանագրությունը կարող է ցույց տալ, որ արևի աստծո դրսևորումը Լարսայից երկրպագում էին նաև Էկարայում («նավամատույցի տուն»), տաճար, որը գտնվում էր Դիլմուն (ներկայիս` Բահրեյն), Ֆայլակա (ներկայիս` Քուվեյթ) կղզինեում, որը նվիրված էր տեղական Ինզակ և Մեսկիլակ աստվածներին[121]:

Կանոնական տաճարների ցանկը, որը թվագրվում է Քասսիթական ժամանակաշրջանին[155], հիշատակում է այլ տաճարներ, որոնց գտնվելու վայրը մնացել է չճշտված. Էանտասուրրա («տուն, որը փայլում է երկնքից», չպետք է շփոթել Նինգիրսուի նույն անունով տաճարի հետ, որը կառուցվել է Ակուրգալի կողմից Գիրսուի մոտակայքում ինչ-որ տեղ)[121] Էկուկինա («մաքուր տուն, սենյակ»)[126], Էնամտարկալամմա («երկրի ճակատագրերի տուն»)[156] և Էնուգալաննա (ընթերցանությունը և թարգմանությունն անորոշ է, հնարավոր է «երկնքի մեծ լույսի տուն»)[157]:

Շամաշ՝ պատկերված բրոնզե դրամի վրա, որը հատվել է Հաթրայում (մոտ 117-138 թվականներ)

Պարթևական ժամանակաշրջանում Հաթրան դիտվել է որպես արևի աստծո պաշտամունքային կենտրոն, և ըստ Մանֆրեդ Կրեբերնիկի նրա կարևորությունը կարելի է համեմատել ավելի վաղ ժամանակների Սիպպար և Լարսա քաղաքների հետ[16]:

Առասպելաբանություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թեև Ուտու աստծո վրա կենտրոնացած առասպելներ ներկայումս հայտնի չեն, շատ հայտնի ստեղծագործություններում նա երկրորդական դերում է[64]: Նրան սովորաբար հիշատակում են այլ կերպարները[158], հատկապես երբ բախվում են քաղաքային կենտրոններից հեռու գտնվող վայրերի հետ կապված խնդիրների, ինչպիսիք են տափաստանները կամ լեռները[159]:

Դիցաբանական կերպար Թամմուզի (կամ Դումմուզի) մահվան բազմաթիվ պատմություններում նա խնդրում է Ուտուին փրկել իրեն իր հետևից ուղարկված գալլա դևերից[158]: Այս մոտիվն առկա է «Ինաննայի իջնելը անդրաշխարհ», «Դումմուզիի մահը» և այլ ստեղծագործություններոում[28]: Դումմուզի և Գեշտինաննա (Դումմուզիի քույր) աստեղծագործծությունում Ուտուն հատուկ կանչվում է որպես դատավոր[158]: Բոլոր դեպքերում դրան տանող հանգամանքները նույնն են՝ Դումմուզիին արդեն հետապնդում են, և նրա կյանքին վտանգ է սպառնում[28]: Ե՛վ «Դումմուզիի մահը», և՛ «Ինաննայի իջնելը անդրաշխարհ» ստեղծագործություններում Դումմուզին պնդում է, որ Ուտուն պետք է օգնի իրեն, քանի որ նա իր խնամին է[160]: Վերջին պատմվածքի որոշ օրինակներ ներառում են նաև տողեր, որտեղ նա նաև նշում է, որ հարգել է Ուտուի և Ինաննայի մորը՝ Նինգալին[160]: Թեև Ուտուն կատարում է Դումմուզիի խնդրանքը նրա մահվան մասին բոլոր հայտնի առասպելներում, դրանցից ոչ մեկում դա բավարար չէ նրան փրկելու համար, և առավելագույնը, ինչին արևի աստվածը կարող է հասնել, նրա մահը հետաձգումն է[161]:

«Ինչպես հացահատիկը հասավ Շումեր» առասպելում Նինմադան խորհուրդ է տալիս Նինազուին օգնություն խնդրել Ուտուից՝ հեռավոր երկրից գարի բերելու համար[162]: Քանի որ պատմվածքի մնացած մասը պահպանված չէ, անհայտ է, թե ինչ կերպ է Ուտուն օգնել նրանց իրականացնել այս նպատակը[162]:

Ինաննա և Ան առասպելում Ուտուն օգնում է իր քրոջը երկնքից իջեցնել Էաննա տաճարը[163]: Հնարավոր է, որ դա ծառայել է որպես միջագետքյան տաճարների (É temple) ծագման առասպելական բացատրություն[164]:

Էբլայից հայտնի է մի առասպել, որը վերաբերում է արևի աստծուն և այլ աստվածներին[165]: Այն կարող էր ներմուծվել Քիշից, և այն լեզուն, որով գրվել է, նկարագրվել է որպես «արխայիկ աքքադական բարբառ»[166]: Բազմաթիվ անորոշությունների պատճառով այս տեքստի թարգմանությունն ու մեկնաբանությունը դժվար է համարվում[167]: Համարվում է, որ դա կարող է լինել Էնկիի և Ուտուի հանդիպման նկարագրությունը Աբզուով ճանապարհորդության ժամանակ[54]:

Շամաշը հիշատակվում է մի առասպելում, որը վերաբերում է Իշում աստծո ծագմանը, որը հայտնի է միայն Հին Բաբելոնյան շրջանի մի հատվածից[168]: Իշումը նկարագրվում է որպես Նինլիլի և արևի աստծո որդի, ում նետել էին փողոց[168]: Ենթադրվում է, որ այս պատմությունը ներկայացնում է Սուդ աստվածուհու (որը նույնացվում էր Նինլիլի հետ) և Սուդագի (Ուտուի կնոջ անուններից մեկի) միջև կապի հետքը[79]: Իշումը սովորաբար համարվում է այս զույգի որդին[79]: Ըստ Մանֆրեդ Կրեբերնիկի` կոմպոզիցիան ոչ թե սինկրետիզմի, այլ Sud և Sudaĝ անունների և, հետևաբար, Նինլիլի և Իշումի մոր միջև շփոթության արդյունք է[169]:

Էնմեշարայի պարտությունը առասպելում, որը հայտնի է միայն Սելևկյանների և Պարթևների ժամանակաշրջանի վատ պահպանված օրինակից[170], Շամաշի պայծառությունը շնորհվել է նրան Մարդուկի կողմից համանուն էակի բանտարկությունից հետո, որին էլ ի սկզբանե պատկանել էր այն[171]: Այն նկարագրելու համար օգտագործվող տերմինը zīmû ( zi-mu-ú ) է, որը կարող է վերաբերել լուսապսակին և, հնարավոր է, արևի ճառագայթներին[56]: Ըստ Վիլֆրեդ Գ. Լամբերտի` այս տեսարանը կարող է լինել սարգոնյան դինաստիայի գլանային կնիքներից աստվածների միջև կռիվների որոշ պատկերների արձագանքը[56]:

Գիլգամեշի առասպելներում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հումբաբայի պատկերում։ Սուլեյմանիայի թանգարան .

Շումերական Գիլգամեշ և Հումբաբա առասպելում Էնկիդուն ասում է Գիլգամեշին, որ նա պետք է թույլտվություն խնդրի Ուտուից, նախքան նրանք ճանապարհորդեն դեպի Հումբաբայի բնակավայր[172]: Իմանալով, որ Գիլգամեշը ցանկանում է համբավ ձեռք բերել, քանի որ գիտի, որ հավերժ չի ապրելու, Ուտուն նրան շնորհում է յոթ համաստեղություններ (նկարագրված են որպես զոոմորֆիկ արարածներ)[173], որոնք նախատեսված են նրան ապահով դեպի իր նպատակակետը տանելու համար[172]: Հետագայում Հումբաբան փորձում է աղաչել Ուտուին, երբ նա պատրաստվում է մահանալ, բայց նրա աղոթքը հաջողություն չի ունենում[174]: Հնարավոր է, որ առասպելի փոքր-ինչ այլ տարբերակում նա խնայվել է, թեև դա մնում է անորոշ, քանի որ դրա ավարտը չի պահպանվել[175]:

Գիլգամեշի մեկ այլ վաղ պատմվածքում՝ Գիլգամեշ, Էնկիդու և Անդրաշխարհը, Ուտուն առաջին անգամ հիշատակվում է Ինաննայի կողմից, ով խնդրում է Գիլգամեշին օգնել իրեն` ազատել Եփրատի ափին իր տնկած ծառը հեղեղած արարածներից[176]: իսկ Ուտուն հրաժարվել է միջամտել[177]: Ուտուի այդ որոշման հիմնավորումը չի պարզաբանվում[178]: Ավելի ուշ, երբ Էնկիդուն բանտվում է անդրաշխարհում, Գիլգամեշը Էնկիից օգնություն է խնդրում[176]: Վերջինս Ուտուին ասում է, որ վեր կենալիս իր հետ բերի Էնկիդուի ստվերը, ինչը թույլ է տալիս հերոսներին ժամանակավորապես վերամիավորվել[176]: Այս դրվագը հայտնի է նաև Գիլգամեշի «Ստանդարտ բաբելոնյան» էպոսի վերջին դրվագից, որն անմիջական կապ չունի պատմության այս տարբերակի մնացած մասի հետ[25]: Հին սխալ տեսակետն այն էր, որ այս տարբերակում Էայի (Էնկիի) հրամանով գործող աստվածը Ներգալն է, ոչ թե Շամաշը[179]:

Գիլգամեշ էպոսի հին բաբելոնյան տարբերակում Գիլգամեշն աղոթում է Շամաշին այն բանից հետո, երբ որոշում է այցելել Մայրիների անտառ՝ Հումբաբային հաղթելու համար[180]: Ավելի ուշ Ուրուկի իմաստունները նրան ասում են, որ հորեր փորի՝ դեպի արևմուտք ճանապարհորդելիս արևի աստծուն և Լուգալբանդայի (այս տարբերակում գործում է որպես նրա անձնական աստվածը)[181] լիբացիայի[Ն 3] ժամանակ[182]:

Ճանապարհին, Էբլա երկիր հասնելուց քիչ առաջ, Գիլգամեշը երազ է տեսնում, որը Էնկիդուն մեկնաբանում է որպես նշան, որ Շամաշը (կամ, Թել Հարմալի, Շամաշի և Լուգալբանդայի տարբերակով)[183] իր ջանքերին դրական է վերաբերվում[184]: Հնարավոր է, որ Հին Բաբելոնյան տարբերակի տարբերակներից մեկում, որը հայտնի է միայն Թել Հարմալից, Հումբաբան ասում է, որ երազում Շամաշից իմացել է, որ իրեն կհաղթեն, թեև տարբերակի պահպանման վիճակն անհնարին է դարձնում հաստատապես որոշել դա[185]: Համաձայն մի տարբերակի, որը ենթադրվում է, որ ծագել է Սիպպարից, Գիլգամեշն ավելի ուշ հանդիպում է Շամաշին, երբ թափառում էր տափաստանում՝ սգալով Էնկիդուի մահը[186]: Արևի աստվածը զգուշացնում է նրան հավերժական կյանքի որոնումների ապարդյունության մասին[186]: Այս հատվածը չկա ավելի ուշ տարբերակներում[186], սակայն Շամաշի խորհուրդը սերտորեն համընկնում է նույն տարբերակի մեկ այլ յուրահատուկ տեսարանի հետ, այն է՝ անանուն էլուհու[Ն 4] խորհուրդը[187], որը համապատասխանում է Շիդուրիին ստանդարտ բաբելոնյան տարբերակին[188]:

Գիլգամեշ էպոսի ստանդարտ բաբելոնյան տարբերակում Շամաշը ներկայացված է որպես Գիլգամեշի աստվածային հովանավոր[189]: Շամաշին կոչ են անում պաշտպանել նրան Հումբաբայի անտառ տանող ճանապարհին, բայց հերոսը ինքնուրույն չի խնդրում նրան[29]: Փոխարենը նրա մայրը՝ Նինսուն աստվածուհին, իր տաճարի տանիքին կանչում է արևի աստծուն[29]: Նա մեղադրում է Շամաշին հեռավոր երկրներ գնալու Գիլգամեշի ցանկության համար և խնդրում է նրա կնոջը՝ Այային, որ միջնորդի իր որդու անունից՝ երաշխավորելու նրա անվտանգությունը[25]: Հումբաբայի հետ առճակատման ժամանակ Շամաշը միջամտում է՝ ուղարկելով տասներեք քամի՝ հրեշին չեզոքացնելու համար, ինչը թույլ է տալիս Գիլգամեշին վճռական հարված հասցնել[190]: Ըստ Էնդրյու Ռ. Ջորջի` քանի որ այս տարբերակը նկարագրում է Հումբաբբային որպես mimma lemnu, տերմին, որը կարող է թարգմանվել որպես «ամեն ինչ չար» կամ «չար բան», որը հաճախ հանդիպում է էկզորցիստական գրականության մեջ, որտեղ այն վերաբերում է թշնամական ուժերին, ապա բնական է, որ Շամաշը, ով արդարության աստվածն էր, հակադրվի նրան[191]: Ավելի վաղ մեկնաբանության մեջ Ջեֆրի Թիգեյը պնդել է, որ Շամաշը ուղղակիորեն դառնում է որոնումների հրահրողը, որն ըստ նրա «իր դերի վերջնական և տրամաբանական զարգացումն էր»[192]: Այնուամենայնիվ, ըստ Ջորջի` Շամաշի մասնակցությունը Հումբաբայի սպանությանը Նինսունի աղոթքի խնդրանքների իրականացումն է[193]: Կոմպոզիցիայի նույն տարբերակում, երկնային ցլի պարտությունից հետո Գիլգամեշը և Էնկիդուն կենդանու սիրտը առաջարկում են Շամաշին[194], ինչը կարող է հղում լինել Լուգալբանդայի մասին առասպելներից մեկում նշված սովորույթին, որում նա հաջող որսից հետո Ուտուին առաջարկում է սովորական վայրի ցլի սիրտը[195]: Իրենց հաղթանակը տոնելուց հետո Էնկիդուն երազում տեսնում է աստվածների միջև վեճը, որի ընթացքում Շամաշը բողոքում է Էնլիլի որոշման դեմ, որ հերոսներից մեկը պետք է մեռնի որպես պատիժ Հումբաբայի և Երկնային Ցուլի սպանության համար[196]: Արթնանալուց հետո նա ողբում է, որ նրանք Հումբաբայի անտառի մայրու փայտից պատրաստված դուռ են նվիրել Էնլիլին, ոչ թե Շամաշին[196]:

Ջրհեղեղի առասպելում, որը դարձել է Գիլգամեշի էպոսի ստանդարտ տարբերակի մի մասը, Շամաշը պատասխանատու է ջրհեղեղի սկիզբը հայտարարելու համար, երբ նա արթնանում է առավոտյան, ինչը, ըստ Նաթան Վասերմանի, համեմատաբար երիտասարդ ավանդույթ է, քանի որ ինչպես շատ այլ վարկածներով կատակլիզմը սկսվում է կեսգիշերին[197]: Նա ենթադրում է, որ, ամենայն հավանականությամբ, տեքստը կազմողը գտել է, որ սա հարմար է՝ հաշվի առնելով պատմության ընթացքում արևի աստծո դերը` որպես մարդկության օգնական[197]:

Նշումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ Աքքադերեն šamaš «արև» բառը ազգակից է փյունիկերեն` 𐤔𐤌𐤔 šmš, ասոր՝ ܫܡܫܐ‎ šemša, եբրայերեն՝ שֶׁמֶשׁ‎ šemeš, արաբ․՝ شَمْس‎‎ šams, ասորերեն արամեերեն` 𐣴𐣬𐣴 šəmeš(ā)[1]
  2. ↑ Նաբոնիդոսը թագավորել է մ.թ.ա. մոտ 620-615 թվականներին: Նաբոնիդոս նշանակում է «Թող Նաբուն բարձրանա»[13] կամ «Նաբուն գովաբանվում է»:
  3. ↑ Լիբացիա, զոհաբերության կրոնական ծեսի մի մաս: Լիբացիան «անարյուն» զոհաբերություն է (այսինքն՝ զոհաբերվում է գինի, մեղր, ջուր և այլն) և բնորոշ է գրեթե բոլոր հին կրոններին։
  4. ↑ Էլուհի (alewife), նաև գարեջրագործ մի կին, ով էլ էր եփում կոմերցիոն վաճառքի համար։

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ «The Comprehensive Aramaic Lexicon». cal.huc.edu. Վերցված է 2021-01-20-ին.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 Krebernik, 2011
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 Krebernik, 2011, էջ 599
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 Krebernik, 2011, էջ 600
  5. ↑ 5,0 5,1 Schwemer, 2007
  6. ↑ Horry, 2013
  7. ↑ 7,0 7,1 Krebernik, 2011a
  8. ↑ Bhayro, 2020
  9. ↑ Asher-Greve, Westenholz, էջ 60
  10. ↑ 10,0 10,1 Woods, 2005, էջ 43
  11. ↑ Krebernik, 2011a, էջ 616
  12. ↑ Litke, Richard L (1998). «A reconstruction of the Assyro-Babylonian god lists, AN:dA-nu-um and AN:Anu šá Ameli» (PDF). New Haven: Yale Babylonian Collection. ISBN 978-0-9667495-0-2. OCLC 470337605.
  13. ↑ Beaulieu, Paul-Alain (1989). Reign of Nabonidus, King of Babylon (556-539 BC). Yale University Press. ISBN 978-0-300-04314-3.
  14. ↑ Krebernik, 2011, էջ 601
  15. ↑ 15,0 15,1 Lambert, 2013
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 16,3 16,4 Krebernik, 2011, էջ 604
  17. ↑ 17,0 17,1 Beckman, 2012
  18. ↑ Katz, 2003, էջ 50
  19. ↑ 19,0 19,1 George, 2003, էջ 461
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 Krebernik, 2011, էջ 603
  21. ↑ Wasserman, 1997
  22. ↑ Bonechi, 2011, էջ 102
  23. ↑ Bonechi, 2011
  24. ↑ Wasserman, 1997, էջ 263
  25. ↑ 25,0 25,1 25,2 25,3 George, 2003
  26. ↑ 26,0 26,1 26,2 Beckman, 2012, էջ 132
  27. ↑ George, 2003, էջ 194
  28. ↑ 28,0 28,1 28,2 Katz, 2006, էջ 106
  29. ↑ 29,0 29,1 29,2 George, 2003, էջ 459
  30. ↑ Krebernik, 2008, էջ 354
  31. ↑ 31,0 31,1 31,2 31,3 Krebernik, 2008
  32. ↑ 32,0 32,1 32,2 Krebernik, 2008, էջ 355
  33. ↑ Krebernik, 1992, էջ 85
  34. ↑ Woods, 2005, էջ 32
  35. ↑ George, 2003, էջ 127
  36. ↑ Krebernik, 2008, էջ 359
  37. ↑ Katz, 2003, էջ 28
  38. ↑ George, 2003, էջ 134
  39. ↑ George, 2003, էջ 814
  40. ↑ 40,0 40,1 Schwemer, 2007, էջ 140
  41. ↑ 41,0 41,1 Schwemer, 2007, էջ 149
  42. ↑ 42,0 42,1 42,2 Krebernik, 2011, էջ 605
  43. ↑ 43,0 43,1 Kurmangaliev, 2011, էջ 616
  44. ↑ Asher-Greve, Westenholz, էջ 173
  45. ↑ 45,0 45,1 45,2 45,3 45,4 Kurmangaliev, 2011, էջ 617
  46. ↑ Woods, 2009
  47. ↑ Asher-Greve, Westenholz, էջ 180
  48. ↑ 48,0 48,1 48,2 Kurmangaliev, 2011, էջ 619
  49. ↑ 49,0 49,1 Woods, 2009, էջ 218
  50. ↑ 50,0 50,1 50,2 50,3 50,4 50,5 50,6 50,7 Kurmangaliev, 2011, էջ 618
  51. ↑ Asher-Greve, Westenholz, էջ 271
  52. ↑ 52,0 52,1 Kurmangaliev, 2011
  53. ↑ 53,0 53,1 Woods, 2004, էջ 55
  54. ↑ 54,0 54,1 54,2 Woods, 2004, էջ 71
  55. ↑ 55,0 55,1 55,2 Wiggermann, 1992, էջ 153
  56. ↑ 56,0 56,1 56,2 Lambert, 2013, էջ 288
  57. ↑ 57,0 57,1 57,2 57,3 Woods, 2004
  58. ↑ Woods, 2004, էջ 24
  59. ↑ Woods, 2004, էջ 32
  60. ↑ Woods, 2004, էջ 47
  61. ↑ 61,0 61,1 Woods, 2004, էջ 49
  62. ↑ Woods, 2004, էջ 50
  63. ↑ Seidl, 1989, էջ 74
  64. ↑ 64,0 64,1 64,2 64,3 Krebernik, 2011, էջ 606
  65. ↑ Asher-Greve, Westenholz, էջ 49
  66. ↑ Asher-Greve, Westenholz, էջ 98
  67. ↑ Beckman, 1999, էջ 27
  68. ↑ Abusch, 2015, էջ 11
  69. ↑ 69,0 69,1 69,2 Krebernik, 2011, էջ 602
  70. ↑ Asher-Greve, Westenholz, էջ 257
  71. ↑ Asher-Greve, Westenholz, էջ 119
  72. ↑ 72,0 72,1 Asher-Greve, Westenholz, էջ 273
  73. ↑ 73,0 73,1 Asher-Greve, Westenholz, էջ 260
  74. ↑ George, 2003, էջ 863
  75. ↑ Woods, 2009, էջ 187
  76. ↑ Asher-Greve, Westenholz, էջ 262
  77. ↑ Lambert, 2013, էջ 517
  78. ↑ Klein, 1998
  79. ↑ 79,0 79,1 79,2 Asher-Greve, Westenholz, էջ 77
  80. ↑ 80,0 80,1 Katz, 2017, էջ 201
  81. ↑ Gadotti, 2014, էջ 250
  82. ↑ Katz, 2017, էջ 207
  83. ↑ Black, Green, էջ 184
  84. ↑ 84,0 84,1 Lambert, 2013, էջ 163
  85. ↑ Wiggermann, 1987, էջ 9
  86. ↑ Harris, 1975, էջ 148
  87. ↑ 87,0 87,1 Wiggermann, 1987, էջ 22
  88. ↑ Wiggermann, 1987, էջ 16
  89. ↑ Cavigneaux, Krebernik, էջ 481
  90. ↑ Cavigneaux, Krebernik
  91. ↑ Wiggermann, 1987, էջ 23
  92. ↑ 92,0 92,1 92,2 92,3 Klein, 1998, էջ 311
  93. ↑ 93,0 93,1 93,2 Boivin, 2018, էջ 220
  94. ↑ Boivin, 2018
  95. ↑ Lambert, 1980
  96. ↑ Wiggermann, 1992, էջ 177
  97. ↑ Wiggermann, 1992, էջ 160
  98. ↑ Wiggermann, 1992, էջ 176
  99. ↑ Wiggermann, 1992, էջ 152
  100. ↑ Wiggermann, 1992, էջ 180
  101. ↑ 101,0 101,1 101,2 Archi, 2019, էջ 43
  102. ↑ Westenholz, 2010, էջ 397
  103. ↑ Westenholz, 2010, էջ 380
  104. ↑ Archi, 2013, էջեր 6-7
  105. ↑ 105,0 105,1 105,2 105,3 Giorgieri, 2011
  106. ↑ 106,0 106,1 Simons, 2017
  107. ↑ Archi, 2013
  108. ↑ 108,0 108,1 108,2 Tugendhaft, 2016
  109. ↑ Beckman, 2011, էջ 611
  110. ↑ Beckman, 2011
  111. ↑ Beckman, 2011, էջ 612
  112. ↑ Beckman, 2012, էջ 134
  113. ↑ 113,0 113,1 Beckman, 2002, էջ 49
  114. ↑ Torrecilla, 2017, էջ 11
  115. ↑ Stolper, 1998, էջ 83
  116. ↑ Stolper, 1998
  117. ↑ 117,0 117,1 Stolper, 1998, էջ 84
  118. ↑ 118,0 118,1 Asher-Greve, Westenholz, էջ 255
  119. ↑ George, 1993, էջ 28
  120. ↑ George, 1993, էջ 69
  121. ↑ 121,0 121,1 121,2 121,3 121,4 George, 1993
  122. ↑ 122,0 122,1 Krebernik, 2011, էջ 608
  123. ↑ 123,0 123,1 Woods, 2005, էջ 29
  124. ↑ 124,0 124,1 124,2 124,3 124,4 124,5 George, 1993, էջ 70
  125. ↑ Asher-Greve, Westenholz, էջ 256
  126. ↑ 126,0 126,1 126,2 126,3 George, 1993, էջ 115
  127. ↑ Woods, 2005, էջ 30
  128. ↑ Woods, 2004, էջ 42
  129. ↑ Harris, 1975, էջ 307
  130. ↑ 130,0 130,1 Sharlach, 2007, էջ 67
  131. ↑ Sharlach, 2007, էջ 70
  132. ↑ 132,0 132,1 132,2 Sharlach, 2007, էջ 68
  133. ↑ Sharlach, 2007
  134. ↑ Harris, 1975, էջ 306
  135. ↑ 135,0 135,1 135,2 Woods, 2004, էջ 36
  136. ↑ 136,0 136,1 Boivin, 2018, էջ 63
  137. ↑ Boivin, 2018, էջ 67
  138. ↑ 138,0 138,1 Krul, 2018, էջ 64
  139. ↑ Beaulieu, 1991, էջ 58
  140. ↑ 140,0 140,1 Beaulieu, 1991, էջ 60
  141. ↑ 141,0 141,1 Beaulieu, 1991, էջ 59
  142. ↑ 142,0 142,1 Beaulieu, 1991
  143. ↑ Selz, 1995
  144. ↑ 144,0 144,1 George, 1993, էջ 170
  145. ↑ 145,0 145,1 Selz, 1995, էջ 287
  146. ↑ Selz, 1995, էջ 288
  147. ↑ 147,0 147,1 George, 1993, էջ 98
  148. ↑ 148,0 148,1 Boivin, 2018, էջ 70
  149. ↑ 149,0 149,1 George, 1993, էջ 74
  150. ↑ George, 1993, էջ 82
  151. ↑ George, 1993, էջ 137
  152. ↑ George, 1993, էջ 71
  153. ↑ 153,0 153,1 Zadok, 2018, էջ 154
  154. ↑ George, 1993, էջ 95
  155. ↑ George, 1993, էջ 6
  156. ↑ George, 1993, էջ 130
  157. ↑ George, 1993, էջ 136
  158. ↑ 158,0 158,1 158,2 Katz, 2006, էջ 105
  159. ↑ Katz, 2006, էջ 118
  160. ↑ 160,0 160,1 Katz, 2006, էջ 107
  161. ↑ Katz, 2006, էջ 110
  162. ↑ 162,0 162,1 Katz, 2006, էջ 115
  163. ↑ Krul, 2018, էջ 11
  164. ↑ Krul, 2018, էջ 12
  165. ↑ George, 2003, էջ 5
  166. ↑ Krebernik, 1992, էջ 63
  167. ↑ Krebernik, 1992, էջ 64
  168. ↑ 168,0 168,1 George, 2015, էջ 7
  169. ↑ Krebernik, 2013, էջ 242
  170. ↑ Lambert, 2013, էջ 281
  171. ↑ Lambert, 2013, էջ 293
  172. ↑ 172,0 172,1 George, 2003, էջ 9
  173. ↑ George, 2003, էջ 306
  174. ↑ George, 2003, էջ 10
  175. ↑ George, 2003, էջ 11
  176. ↑ 176,0 176,1 176,2 George, 2003, էջ 13
  177. ↑ Gadotti, 2014, էջ 5
  178. ↑ Gadotti, 2014, էջ 40
  179. ↑ George, 2003, էջ 529
  180. ↑ George, 2003, էջ 203
  181. ↑ George, 2003, էջ 213
  182. ↑ George, 2003, էջ 94
  183. ↑ George, 2003, էջ 251
  184. ↑ George, 2003, էջ 235
  185. ↑ George, 2003, էջ 253
  186. ↑ 186,0 186,1 186,2 George, 2003, էջ 273
  187. ↑ George, 2003, էջ 275
  188. ↑ George, 2003, էջ 148
  189. ↑ George, 2003, էջ 801
  190. ↑ George, 2003, էջ 468
  191. ↑ George, 2003, էջ 812
  192. ↑ Tigay, 2002, էջ 79
  193. ↑ George, 2003, էջ 826
  194. ↑ Krul, 2018, էջ 168
  195. ↑ George, 2003, էջ 476
  196. ↑ 196,0 196,1 George, 2003, էջ 478
  197. ↑ 197,0 197,1 Wasserman, 2020, էջ 124

Գրականություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արտաքին հղումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Շամաշ» հոդվածին։
 ⛭ 
  Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Չափորոշչային վերահսկողություն
GND: 135959632 · SUDOC: 16103490X · VIAF: 80386720, 281363399 · WorldCat VIAF: 80386720, 281363399
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Շամաշ&oldid=10203931» էջից