Նիլս Ստենսեն

Նիլս Ստենսեն
Ծնվել է	հունվարի 11, 1638; Կոպենհագեն, Դանիա
Մահացել է	դեկտեմբերի 5, 1686 (48 տարեկան); Շվերին, Grand Duchy of Mecklenburg-Schwerin
Գերեզման	Սան Լորենցո տաճար
Բնակության վայր(եր)	Կոպենհագեն
Քաղաքացիություն	Դանիա
Ազգություն	Դանիացիներ
Դավանանք	Հռոմի Կաթոլիկ եկեղեցի
Մասնագիտություն	անատոմ, հնէաբան, հոգևորական, բժիշկ, երկրաբան, կաթոլիկ քահանա և բյուրեղագիր
Գործունեության ոլորտ	անատոմիա
Պաշտոն(ներ)	Apostolic Vicariate of Northern Germany?, կաթոլիկ եպիսկոպոս, տիտղոսավոր եպիսկոպոս, մոտ. auxiliary bishop? և առաջնորդական փոխանորդ
Անդամակցություն	Ակադեմիա դելա Կրուսկա
Ալմա մատեր	Կոպենհագենի համալսարան
Տիրապետում է լեզուներին	լատիներեն
	Nicolaus Steno Վիքիպահեստում

Նիլս Ստենսեն (ինչպես և Նիկոլայ Ստենոն կամ Նիկոլաս Ստենո, դան․՝ Niels Stensen, անգլ.՝ Nicolas Steno, լատ.՝ Nicolaus Stenonis, իտալ.՝ Niccolò Stenone, հունվարի 11, 1638(1638-01-11)^[1]^[2]^[3], Կոպենհագեն, Դանիա^[4] - դեկտեմբերի 5, 1686(1686-12-05)^[1]^[2], Շվերին, Grand Duchy of Mecklenburg-Schwerin^[4]), դանիացի մարդաբան և երկրաբան: Կաթոլիկական եպիսկոպոս, 1988 թվականին Կաթոլիկական եկեղեցու կողմից դասվել է երանելիների շարքը^[6]:

Կենսագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վաղ երիտասարդությունից զբաղվել է բժշկությամբ և Թոմաս Բարտոլինի ուշադրությունը հրավիրել է իր վրա: 1663 թվականին ստանալով դոկտորի կոչում, նա նախաձեռնում է գիտական նպատակով արտասահմանյան ճանապարհորդությաուն և այցելում Հոլանդիա, Գերմանիա և Փարիզ: Այդ ժամանակ նա դեռ լիովին տարված էր գիտական աշխատանքով: Հետո այցելում է Ավստրիա, Հունգարիա, երկար տարիներ ապրում է Պադույում, որտեղ էլ սկսում է հետաքրքրվել կրոնական հարցերով: Շուտով նա ստանում է Ֆերդինանդո II Մեդիչի Տոսկանի Մեծ հերցոգի առաջին բժշկի կոչումը և Կոզիմո III Մեդիչչին նրան է վստահում իր որդու դաստիարակությունը: 1669 թվականին նա կաթոլիկություն է ընդունում և երկու տարի անց ստանում է Կոպենհագենում անատոմիայի ամբիոնը: Սակայն կաթոլիկ գաղափարների պրոպագանդան առաջացնում է Ստենսենի հայրենիքում դժգոհություններ և նա ստիպված հեռանում է Իտալիա: Այդ ժամանակվանից գիտական աշխատանքները նրա կողմից վերջնականապես դադարեցվեցին: 1675 թվականի ապրիլի 13-ին նա հոգևորական է ձեռնադրվում, 1677 թվականի սեպտեմբերի 19-ին՝ եպիսկոպոս, ընդ որում գլխավոր կոնսեկրատորը Գրեգորիո Բարբարիգոն էր, ով ավելի ուշ դասվեց սրբերի շարքը: Տիտոպոլիսի եպիսկոպ կոչումով նա դարձավ տիտուլյար եպիսկոպոս: Ծառայեց որպես հյուսիսային միսսիաների ապոստոլական փոխերեց, հետագայում Մյունստերի թեմում եպիսկոպոս-օգնական^[7]:

Գիտական գործունեություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ստենսենի հիմնական ձեռքբերումներից մեկը մկանների դերի բացահայտումն է: Նա ասել է, որ դա օրգանների միջի տարածությունը լցնող հասարակ նյութ չէ, և ինչպես կարծում էին շատերը XVII դարում ոչ շոշափելիք օրգաններ չեն, այլ շարժման համար անհրաժեշտ օրգաններ: Ստենսենը ասել է, որ մկանները կրճատման ժամանակ իրենք իրենց փոքրանում են: Ինչպես նաև նրան է պատկանում ստենոնի անունը կրող հարականջային թքագեղձի արտատար ծորանի հայտնագործության մի մասը:

Ներդրումը մոլորակագիտության և երկրաբանության մեջ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1667 թվականի Ստենսենի աշխատանքի նկարազարդումը, որում համեմատվում են հանածո ատամները շնաձկան ատամների հետ

1667 թվականին Ստենսենը հրատարակեց 1666 թվականին Լիվորնո քաղաքից ոչ հեռու որսված խոշոր շնաձկան գլխի հետազոտության արդյունքները: Նա մեծ նմանություն էր հայտնաբերել շնաձկան ատամների և ժայռային հանքատեսակների մեջ հաճախ գտնված որոշակի քարքարոտ գոյացությունների միջև,որոնց անվանում էին «glossopetrae»^[8]։ Որոշ անտիկ հեղինակներ, մասնավորապես Պլինեիում Ավագը իր Բնական պատմություն աշխատանքի մեջ, ենթադրում էին, որ այդ քարերը ընկել են երկնքից կամ Լուսնից: Ուրիշները կարծում էին, որ այդ տեսակի քարերը ձևավորվում են լեռնային հանքատեսակներում բնական ճանապարհով: Ֆաբիո Կոլոննան (Fabio Colonna), սակայն, իր «De glossopetris dissertatio» (1616) աշխատանքում համոզիչ կերպով արդեն ցույց տվեց, որ դրանք շնաձկան ատամներ են^[9]։ Ստենսենը ուշադրություն է դարձրել glossopetrae բաղադրության և շնաձկան ատմների բաղադրության տարբերությանը, և հայտարարել է, որ հանածո ատամների բաղադրությունը կարող է փոխվել առանց նրանց ձևի փոփոխության: Շնաձկան ատամների մասին աշխատանքները նրան բերեցին այն հարցին, թե ինչպես կարող է որևէ պինդ մարմին հայտնաբերվել մեկ այլ պինդ մարմնի մեջ՝ օրինակ ժայռի մեջ: Նրա հետաքրքրությունների շրաջանակի մոեջ էին մտնում ոչ միայն քարացած հնածո իրերը, այլև հանքատեսակները, հանքերակները (երկրաբանություն) և այլն: 1669 թվականին նա իր հետազոտության արդյունքները հրապարակեց «Կանխավ շարադրված դիսերտացիա բնական կերպով պնդի միջի պնդի մասին» (լատ.՝ «De solido intra solidum naturaliter contento dissertationis prodromus»): Նիլսը առաջինը չէր, որը ենթադրեց, որ քարացած հնածո իրերը հանդիսանում են կենդանի օրգանիզմների մնացորդներ, նրա ժամանակակիցներ Ռոբերտ Հուկը և Ջոն Ռեյը նրա հետ համակարծիք էին:

1669 թվականին «Dissertationis prodromus..»-ում Նիլսը նկարագրել է ստրատիգրաֆիայի մի քանի սկզբունք՝^[10]

Երկրաբանական մարմինների առաջացման հաջորդորդականության սկզբունք (Ստենոնի սկզբունք)՝

Եթե պինդ մարմինը բոլոր կողմերից շրջապատված է ուրիշ պինդ մարմիններով, ապա այդ երկուսից առաջինը պնդացել է այն, որը փոխադարձ շփման ժամանակ տալիս է իր մակերևույթի առանձնահատկությունների դրոշմը մյուսի մակերևույթին

Շերտերի հորիզոնականության առաջնայնության սկզբունք՝

Ինչ վերաբերում է ձևին, ապա, ակնհայտ է շերտի առաջացման ժամանակ նրա վերին և ներքին կողերի մակերևույթները համապատասխանել են մարմինների վերին և ներքին մակերևույթներին, բայց նրա վերին մակերևույթը հիմնականում հորիզոնին զուգահեռ է եղել, և հետևաբար, բոլոր շերտերը, բացի ներքևինից, պահվել են երկու հարթությունների միջև: Այստեղից հետևում է, որ հորիզոնին ուղղահայաց շերտերը կամ թեքված են դեպի այն կամ մեկ այլ դարաշրջանում զուգահեռ են եղել նրան:

Սուպերպոզիցիայի սկզբունք՝

Վերին շերտերից մեկի առաջացման ժամանակ ներքին շերտը արդեն ստացել է պինդ հողակազնվածք...Որևէ մեկ այլ շերտի առաջաացման ժամանակ նրա վրայի նյութը հինականում հեղուկանման է եղել, և, հետևաբար, ամենաներքինն շերտի առաջացման ժամանակ ոչ մի վերին շերտ գոյություն չի ունեցել:

1772 թվականին այս սկզբունքները Ժան Բատիստ Լուի Ռոմե-դե-Լիլը ընդհանրացրեց: Բյուրեղագիտության զարգացման մեջ նշանակալից դեր ունի մեկ սկզբունք ևս, հայտնի է ինչպես «Ստենսոնի օրենք» կամ «անկյունների հաստատունության օրենք», որը վկայում է, որ համապատասխան բյուրեղների սահմանների միջև անկյունները նույնն է միևնույն պայմաններում (ճնշում և ջերմաստիճան) նույն հանքանյութի նմուշների համար^[11]։

Հիմնական աշխատանքները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Elementorum myologiae specimen, 1669

«Observationes anatomiсае» (1662).
«Observationum anatomicarum de musculis et glandulis specimen» (1664).
«Elementorum myologiae specimen seu musculorum d escriptio geometrica» (1667).
«De solido intra solidum naturaliter contento dissertationis prodromus» (1669).
- Թարգմանություն՝ Նիլս Ստենոն Պնդի մասին, որը բնականորեն պարունակվում է պնդի մեջ Թարգ. Г. А. Стратановского. - М.: Изд-во АН СССР, 1957. - 151 с.
«Discours sur l’anatomie du cerveau» (1669):

Հետաքրքիր փաստեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2012 թվականի հունվարի11-ին Google-ը ի պատիվ Ստենսենի իր լոգոտիպը ժամանակավորապես փոխեց (Doodle):^[12]

Լոգոտիպը ներկայացնում էր երկրաբանական հորիզոնական շերտերի առաջնայնության սկզբունքը և սուպերպոզիցիայի սկզբունքը:^[13]

Հիշատակ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1970 թվականին Միջազգային աստղագիտական միությունը Նիլս Ստենենի անունով կոչեց Ստենո խառնարանը, որ գտնվում է Լուսնի հակառակ երեսի վրա:

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 ^1,5 Bibliothèque nationale de France идентификатор BNF (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 Энциклопедия Брокгауз (գերմ.)
↑ ^3,0 ^3,1 http://catalogo.pusc.it/pusc_name_cloud.html?authid=75870
↑ ^4,0 ^4,1 ^4,2 ^4,3 ^4,4 ^4,5 German National Library, Berlin State Library, Bavarian State Library, Austrian National Library Record #118617737 // Общий нормативный контроль (GND) — 2012—2016.
↑ https://www.catholic-hierarchy.org/bishop/bstensen.html
↑ BEATIFICATIONS BY POPE JOHN PAUL II
↑ Bishop Bl. Niels Stensen
↑ Glossopetrae and the Birth of Paleontology (անգլ.)
↑ Breve storia della paleontologia (իտալ.)
↑ Steno’s principles of stratigraphy (անգլ.)
↑ Закон постоянства углов кристаллов
↑ NICOLAS STENO GOOGLE DOODLE: Logo digs deep to celebrate Danish ‘father of geology’ Michael Cavna, The Washington Post "To salute Nicolas Steno, Google has dug up an especially beautiful «Doodle.»… " (անգլ.)
↑ NICOLAS STENO GOOGLE DOODLE. "The strata illustrate Steno’s "principle of original horizonality, " … And the fossils in the lower stratified rock help illustrate Steno’s "law of sup erposition, " "

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Шафрановский И. И. Николай Стенон (Нильс Стенсен) - кристаллограф, геолог, палеонтолог, анатом (1638-1686) / Академия наук СССР. — Л.: Наука. Ленингр. отд-ние, 1972. — 180, [4] с. — (Научно-биографическая серия). — 6000 экз. (обл.)
Оноприенко В. И. Научные открытия живут в веках. Заметки о драматической судьбе Николая Стенона // Вестник РАН. - 2007. - Т. 77. - № 12. - С. 1127-1133.
{{ВТ-ЭСБЕ|Датский язык и литература

[_d5177c68e48f5261-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 ^1,5 Bibliothèque nationale de France идентификатор BNF (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.

[_bcd31e11e6d4ba89-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 Энциклопедия Брокгауз (գերմ.)

[_6adda016efa2574c-3] 3,0 ^3,1 http://catalogo.pusc.it/pusc_name_cloud.html?authid=75870

[_edee29d7ce51f53f-4] 4,0 ^4,1 ^4,2 ^4,3 ^4,4 ^4,5 German National Library, Berlin State Library, Bavarian State Library, Austrian National Library Record #118617737 // Общий нормативный контроль (GND) — 2012—2016.

[_f570e8f7f89b0fa4-5] ttps://www.catholic-hierarchy.org/bishop/bstensen.html

[6] BEATIFICATIONS BY POPE JOHN PAUL II

[7] Bishop Bl. Niels Stensen

[8] Glossopetrae and the Birth of Paleontology (անգլ.)

[9] Breve storia della paleontologia (իտալ.)

[10] Steno’s principles of stratigraphy (անգլ.)

[11] Закон постоянства углов кристаллов

[12] NICOLAS STENO GOOGLE DOODLE: Logo digs deep to celebrate Danish ‘father of geology’ Michael Cavna, The Washington Post "To salute Nicolas Steno, Google has dug up an especially beautiful «Doodle.»… " (անգլ.)

[13] NICOLAS STENO GOOGLE DOODLE. "The strata illustrate Steno’s "principle of original horizonality, " … And the fossils in the lower stratified rock help illustrate Steno’s "law of sup erposition, " "

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]