Նախնիների պաշտամունքը նախնադարյան Հայաստանում
Երևակայական էակներ և նախնիների պաշտամունք, նախնիների պաշտամունք երևակայական էակների վերաբերյալ։
Հայաստանի ժայռապատկերներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հայաստանի ժայռապատկերներում մեծ թվով են ներկայացված տիեզերական պատկերացումների հետ կապված գերբնական երկգլխանի օձեր, հիդրաներ, վիշապներ, վիշապաքաղեր և այլ երևակայական արարածներ, որոնք հանդես են գալիս նաև առասպելների, հանելուկների, հեքիաթների մեջ որպես վիշապներ, «իմաստուն օձեր», վիշապասպան հերոսներ ու աստվածներ։ Շատ ժայռապատկերներ իրենց զուգահեռներն են տանում կոբանյան կացինների, ինչպես և Ամիրանի քաջագործությունները պատկերող դրվագների, Արտավազդի ու Վահագնի առասպելների մեջ։ Վարդենիսի հսկայածավալ ժայռապատկերներից մեկն, օրինակ, նվիրված է արևի և ամպրոպամարտիկ աստվածների պայքարին։ Այստեղ ներկայացված երկրաչափական պատկերների երեք խմբերը կազմված են մեծ ու գեղեցիկ արևային նշաններից, խաչերից, կիսալուսիններն ու աստղերը ներկայացնող բազմաթիվ կիսագնդաձև փոսիկներից։ Սրանցից ցած տեղադրված է մի սքանչելի կոմպոզիցիա, որը կարծես երկրաչափական սիմվոլների առասպելական բացահայտումը լինի։ Այստեղ հանդես է գալիս արևի աստվածը՝ անիվի, ձիու և կիսալուսնի հետ։ Նրա դիմաց կանգնած են կայծակի աստվածությունները՝ հսկայամարմին օձ-կայծակների խառնիխուռն պատկերներրով, որոնք այլաբանորեն ներկայացնում են աստվածների պայքարը։ «Վարդենիսյան աստվածների» որոշ ատրիբուտներն ու ֆունկցիաները պահպանվել են հայկական Վահագն ու Միհր աստվածների, Սասնա հերոսների կերպարների մեջ, որոնցից ոմանք ահեղաձայն կայծակորոտի հատկանիշներ ունեն (Սանասար, Բաղդասար), շատերը՝ արևի ու ծովի հետ առնչվող ջրածին-հրեղեն ձի ու թուր կեծակի, ոմանք վիշապասպան են (Վահագն), ոմանք պատկերվում են օձագալար կայծակները բռնած և ճառագայթավոր գլխանոցով (Միհր)։
Հավատալիքներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Սրանցից շատերը արև-կայծակի աստվածներ են, կիսաաստվածային ու կիսամարդկային կերպարներ, միևնույն ժամանակ կազմավորվող հայ ժողովրդի մեջ մտած առանձին ցեղերի և տոհմերի «լուսատուն նախնիներ, ինչպես հետագա ժամանակների առասպելական Հայկ նահապետն էր ներկայացվում իբրև նախնի, իբրև քաջ որսկան, «քաջագանգուր խայտակն և հաստաբազուկ»[1], կենդանիների միջավայրում, որսորդական տեսարանի մեջ և իբրև պայծառ ու գեղեցիկ աստղ իր համաստեղությամբ[2]։
Անցում պալեոլիթից[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Պալեոլիթից եկող, որսորդական հարուստ ավանդույթներ ունեցող Հայաստանյան ցեղերը պետք է որ լեգենդներ ու հիշողություններ պահպանեին իրենց նախնի որսորդների քաջագործությունների ու արարքների մասին, որոնք հեռանալով իրենց յուրահատուկ աշխարհը, դառնում էին կենդանի սերունդներին հովանավորող, օգնող հզոր, ազդեցիկ ոգիների[3] և միանգամայն հնարավոր է, որ Գեղամա լեռների և այլ վայրերի ժայռանկարների մարդակերպ պատկերներից շատերը ներկայացնում են սրբացված, աստվածացված նախնիներին՝ աստղային նշանների ուղեկցությամբ, քանի որ աշխարհի շատ ժողովուրդների և մանավանդ տեղաբնակ հայերի պատկերացմամբ նախնիների ուրույն աշխարհը երկինքն էր, ուր նրանք համաստեղություններ էին դառնում և իրենց աստղային գոյության միջոցով հրաշագործ ազդեցություն ունենում ապրող ցեղերի ու նրա յուրաքանչյուր անդամի ճակատագրի վրա[4]։
Գեղամա ժայռապատկերներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Գեղամա ժայռապատկերներից մեկը բաղկացած է երկու այծանկարից և կանացի սխեմատիկ երկու ֆիգուրներից, որոնք բավականաչափ մոտիկ նմանություն ունեն Առաջավոր Ասիայի[5], արևելյան Միջերկրականի ու Էգեյան[6] աշխարհի, Կրետեի, Կիկլադների, Կնոսոսի, Իրանական սարահարթի, Միջագետքի[7], Եգիպտոսի[8], Հայաստանի[9] և Անդրկովկասի բրոնզեդարյան[10] կանացի կուռքերի հետ։ Սեմանտիկ նշանակությամբ բոլորովին համազոր մի պատկեր էլ կա Արագածի լանջերին[11], որը նույնպես կազմված է այծանկարներից ու մարդկային պայմանական չորս պատկերներից, որոնք, սակայն, ի տարբերություն նախորդների, իրենց վրա կրում են կանացի պտղաբերման օրգանների նշաններ, ինչպես Չաթալ-Հույուքի նեոլիթյան որմնանկարների կանացի կուռքերը[12] և ավելի ուշ շրջանի համանման պաշտամունքային առարկաներից շատ-շատերը։
Գեղամա լեռների չափազանց հետաքրքիր ժայռապատկերներից մեկը պարունակում է նույն կարգի մի սյուժե, որն իրենից ներկայացնում է խաչաձև միջուկով արևի մեծ սկավառակ՝ վրան կանգնած չորս թևատարած մարդկային ֆիգուրներով, աջից գծագրված կանացի պայմանական զույգ պատկերով և երկու նշանագրերով։ Արևելքի վաղ մշակույթներին հատուկ «արևաբնակ» մարդկանց ու կանանց զույգ կուռքերի[13] մոտիվը առանձնապես սերտ առնչություններ ունի մի կողմից շատ երկրների նախնադարյան ժայռապատկերների և մյուս կողմից՝ դամբարանային ծիսական նյութերի հետ։
Ֆիգուրների պատկերումը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
«Արևաբնակ» մարդկանց կամ ոգիների բազմաթիվ ֆիգուրներ կան նաև Եվրոպայի բրոնզեդարյան ժայռագրերում[14] և առանձնապես պատմական Հայաստանի Շակաշեն գավառի (այժմ Գանձակի դաշտավայր) ուշբրոնզեդարյան դամբարանային դրվագազարդ խեցեղենի վրա։ Հայաստանի նախնադարյան մի շարք դամբարանների կենդանապատկերները, երկնային սիմվոլները, մարդկային բազկատարած ֆիգուրները (Նախիջևան, Շամիրամ և այլն) կամ գերեզմաններում տեղադրվող փոքրիկ կանացի կուռքերը անառարկելիորեն վկայում են, որ մեռյալների ու նախնիների պաշտամունքը սերտորեն կապված է երկնային պատկերացումների հետ, երկինքն ու անդրշիրիմը ընկալվում էին մեկ ամբողջության մեք, իբրև տիեզերքի երկու հավասար տարրեր։ Այդ առումով չափազանց մեծ հետաքրքրություններ են ներկարցնում հայ ժողովրդական հավատալիքներն ու պաշտամունքները, որոկ վերաբերում են մեռյալներին ու նախնիներին, հոգու և մարմնի փոխհարաբերությանը, Մանուկ Աբեղյանի ուսումնասիրության համաձայն, հայերի մեջ մարդկային հոգիները նույնանում են համաստեղություններին, մտածվում աստղերի հետ կապակցված։ Աստղերի հետ է կապվում ոչ միայն հոգին, այլև մարմինը, մարմնական զորությունը, «երբ մի հերոս նեղության մեջ է, — գրում է Աբեղյանը, - նրա աստղը խավարում է, երբ նա կռվում է մեկի հետ, ապա նրա աստղն էլ երկնքում է կռվում հակառակորդի աստղի հետ (հմմտ. «Սասնա ծռեր»)»[15], Հայերի մեջ պաշտվող նախնիներն ու իրենց աստղերը մտածվում են իբրև օգնական, պահապան ոգիներ, իբրև սրբություններ, այդ պատճառով էլ նրանցով երդվում են, ինչպես հոր գերեզմանով («էն մեծ ոլ պստիկ աստղերը վկա», «էն հորս գերեզմանը վկա»), օգնության աղերսով դիմում են աստղերին («Ձետ պետ աստղունք օգնական պահապան կայնեք... մեզ ազատեք ըմեն փորձանաց, չար մարդուց, չար սհաթից»)[16]։
Նախնադարյան ժայռապատկերներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Նախնադարյան ժայռապատկերների կոմպոզիցիաների մեկնաբանման առումով չափազանց հետաքրքիր են նաև նույն Աբեղյանի կողմից դիտված հայկական այն ըմբռնումները, թե անբիծները տեղավորված են երկնքում աստղերի վրա, որ հոգին լույս է կամ փայլ, թե ապրող կենդանի մարդու մեջ հոգին ունի լուսապայծառ գնդի ձև, թե նախնիների հոգիները ներկայանում են մարդկային, սեփական ուրվականի ձևով և այլն։ Ժամանակակից հետամնաց ցեղերի մեջ նման հասկացություններն ի հայտ են գալիս ավելի անխաոն ու չընդմիջարկված ձևով, սակայն էապես չեն տարբերվում վերը բերվածներից. Սրանց համոզմամբ, նախնիները համաստեղություններ են դարձել, ապրում են աստղերի ու արևի վրա և իրենց աստղային գոյության միշոցով մասնակցում, աջակցում են ցեղերի ու նրանց առանձին անդամների կենսագործունեությանը, հրաշագործ ազդեցություն ունենում[17]։
Իրողություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վերը բերված Գեղամա սարերի, Վարդենիսի, Արագածի նյութերը, հայ բանահյուսության և ընդհանուր ազգագրության տվյալները, կարծես, հաստատում են այն իրողությունը, որ նախնադարյան սրբավայրերի աչքի ընկնող տեղերում փորագրված՝ մարդկային ֆիգուրների ու աստղազարդ երկնակամարի պատկերներն արվում են նախնիների ու մեռյալների ոգիներին երկրպագելու համար։ Այս երևույթը դիտվում է աշխարհի տարբեր մասերում հայտնաբերված ժայռապատկերների մեջ և համընդհանուր է նախնադարյան հավատալիքների ու կրոնի համար։
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ Խորենացի, Ա, ժ։ Մ. Աբեղյան, Երկեր, հատ. Գ. Երևան, 1968, էջ 79։
- ↑ Բ. Ն. Առաքելյան, Հայկ-Օրիոն, «Տեղեկագիր», ՍՍՀՄ ԳԱ հայկական ֆիլիալ, Երևան, 1941, N 8, էջ 29-36
- ↑ J. Maringer, The Gods of prehistoric man, էջ 129։
- ↑ J. Maringer, The Gods of prehistoric man, էջ 129
- ↑ J. Garstang, Prehistoric Mersin, Oxford, 1953, նկ.45-46:
- ↑ Г. Чайлд, У истоков европейской цивилизацин, էջ 42, նկ.8:
- ↑ M.E. Mallowan, Early Mesopotamia and Iran, London, 1935, էջ 125, նկ.123, 137ա, 139-140
- ↑ Г. Чайлд, Древнейшнй Восток, նկ.36
- ↑ А.А. Мартиросян, Идолы из раскопок Кармир-блура
- ↑ А.М. Джавахишвили, Л.И. Глонти, Урбниси, Тбилиси, 1962, նկ. 280-282:
- ↑ Լ.Ա. Բարսեղյան, Նոր նյութեր Հայաստանի հնագույն արվեստի, նկ.12:
- ↑ J. Mellaart, Eariest Civilisations of the Near East, London, 1963, նկ.83:
- ↑ E. Herzfeld, Die vorgeschichtlichen Topfereien von Samarra, "Die Ausgrabungen von Samarra", V. "Forschungen zur islamischen Kunst", II, Berlin, 1930, էջ 11-12, նկ.12:
- ↑ F. Gundnitz, Bronzealderens Monummentalkunst. Kobenhawn, 1962, նկ. 18:
- ↑ M. Abeghian, Der armenische Volksglaube, էջ 25
- ↑ Մանուկ Աբեղյան, Երկեր, հատ. Ա, Երևան, 1944, էջ 31-32
- ↑ J. Maringer, The Gods of prehitoric man, էջ 127-131։