Յունլեի հանրագիտարան

Lèishū
Ժանր	հանրագիտարան
Հեղինակ	տարբեր հեղինակներ
Թողարկման ամսաթիվ	1408
Ծագման երկիր	Մին դինաստիա
Լեզու	չինարեն

Յունլեի կառավարման տարիների հանրագիտարան (չինարեն՝ 永樂大典, Юнлэ дадянь), ամենամեծ ոչ էլեկտրոնային հանրագիտարանը մարդկության պատմության մեջ^[1]։ Ստեղծվել է չինական Յունլե կայսրի հրամանով 1403–1408 թվականներին։ Ներառում էր բոլոր գրքերի բովանդակությունը, որոնք պահվում էին կայսերական գրադարանում, այդ թվում՝ կանոնական, պատմական, փիլիսոփայական և գեղարվեստական ստեղծագործություններ։ Կազմվել էր լեյշու տեղեկատվական ժանրով՝ հանրագիտարանային ժողովածուների չինական երկու տեսակներից մեկը։ Տարբեր բնույթի նյութերը դասավորված էին ոչ թե թեմատիկ բաժանմամբ (ինչպես սովորաբար է լինում լեյշուում), այլ՝ ըստ «Հունու չժենյուն» բառարանի հիերոգլիֆային կարգի։ Յուրաքանչյուր բաժին ներկայացնում էր քաղվածքների ժողովածու՝ երբեմն ամբողջ գլուխների կամ տրակտների տեսքով, որոնք միավորված էին ընդհանուր թեմայով, որն էլ նշված էր բաժնի վերնագրում օգտագործված հիերոգլիֆով^[2]։

Հանրագիտարանի կազմմանը մասնակցել են Հանլին ակադեմիայից մի քանի հազար գիտնականներ։ Հանրագիտարանը պարունակում էր 22 877 գրքույկ (ցզյուան), չհաշված 60 ցզյուան ծավալով բովանդակությունը, որոնք բաժանվում էին 11 095 հատորի (բեն)։ Չինագետների գնահատմամբ՝ ամբողջ ժողովածուի ընդհանուր ծավալը կազմել է մոտ 510 000 էջ և 300 000 000 հիերոգլիֆ^[3]։ Այս պահին պահպանվել է ոչ ավելի քան 797 ցզյուան (սկզբնական տեքստի 4%-ը), որոնք նորից հրատարակվել են միջազգային նախագծի շրջանակում

Ստեղծման և պահպանման պատմություն

1403 թվականին կայսր Յունլեն կազմել է հանձնաժողով, որը բաղկացած էր 147 գիտնականներից, հանձնաժողովի ղեկավարն էր Սե Ցզինը։ (չինարեն՝ 解縉, 1347—1415) Յունլե կայսրը 1403 թվականին կազմեց հանձնաժողով՝ բաղկացած 147 գիտնականներից, գլխավորությամբ Սե Ցզինի, նպատակ ունենալով հավաքագրել մինչև այդ ժամանակը հայտնի բոլոր թեմաներին վերաբերող ստեղծագործությունները։ Հանրագիտարանի սկզբնական տարբերակը պատրաստվեց 17 ամսում և ներկայացվեց կայսրին՝ «Մեծ գրական ժողովածու» անվամբ։ Այնուհետ գրեթե անմիջապես տրվեցլ է հրաման հրատարակությունը վերամշակելու համար, և կազմվել նոր հանձնաժողով։ Նրա ղեկավարների թվում՝ Սե Ցզինի հետ միասին էին Յաո Գուանսյաոն ու Լյու Ցզիչին, ինչպես նաև ընդգրկված էին 28 հայտնի գիտնականներ և ավելի քան 3000 կալիգրաֆ և շարքային գիտնականներ Չինաստանի բոլոր անկյուններից։Նրանք աշխատել են կայսերական գրադարանի նյութերի հետ և ընտրել մոտ 8000 ստեղծագործություն, որոնք ստեղծվել էին հնագույն ժամանակներից մինչև Յուան դինաստիայի անկումը։ Հանրագիտարանի նյութը դասավորված չէր ըստ թեմատիկ բաժինների, այլ՝ ըստ «Հունու չժենյուն» (Հունու ճենյուն, 1375) բառարանի հիերոգլիֆների-բանաձևերի կարգի։ Բոլոր աշխատանքները կատարվում էին Նանկինում^[2]։

Հանրագիտարանի կազմումը հետապնդում էր քաղաքական նպատակներ։ Կայսրը իշխանության է եկել 1399–1403 թթ. քաղաքացիական պատերազմի արդյունքում և առերեսվել կոնֆուցիական գիտնական-պաշտոնյաների սուր ընդդիմության։ Հզոր գրական նախագիծը նա փորձել է օգտագործել նոր կադրեր ծառայության ներգրավելու և ընդդիմությունը մեղմելու համար^[4]։

Վերջնական ժողովածուն, որի բովանդակության ցուցակը կազմել է 60 ցզյուան, ներկայացվել կայսրին 1408 թվականին, ստացել է բարձրագույն հավանություն և ընդունել արդի անվանումը։ Կայսրը հանրագիտարանի համար գրել է նախաբանի տեքստ^[2]։ Ժողովածուն սկզբում պահվում էր Նանկինում, իսկ 1421 թվականին տեղափոխվել է Պեկին և պահվել Վենլոու պահարանում։ 1557 թվականին կայսերական պալատում բռնկվել է հրդեհ, որից հետո հանրագիտարանի պատճենը, որը պահվում էր Հուանչիչեն պատմական արխիվում (որը ունեցել է քարե շենք), ջնջվել է։ Պատճենը պատրաստվել է 1562–1567 թվականներին՝ 108 կալիգրաֆներից, որոնց համար սահմանվել էր օրական 3 էջ աշխատելու նորմ։ Յուրաքանչյուր հատորի պատճենին կցվել է «վերադասավորված» մակնշումը։ Արևմտյան գրականությունում տարածված տեղեկությունները հանրագիտարանի երրորդ հավաքածուի մասին սխալ էին^[5]։

Հանրագիտարանի օրիգինալը, ըստ երևույթին, կորել է արդեն Մին դինաստիայի գահակալման վերջին տարիներին, և 17-րդ դարում նրա մասին որևէ հետք հայտնի չէր։ Յունչժենի կայսրի ժամանակ պատճենը, որի մոտավորապես տոմերի մեկ տասներորդ մասը արդեն կորել էր, փոխանցվել է Հանլին ակադեմիային^[5]^[4]։ Քանի որ 18-րդ դարի դրությամբ «Յունլե Դադյենի» մեջ ընդգրկված մեծ մասը ստեղծագործություններից արդեն կորել էր, հանրագիտարանը լայնորեն օգտագործվում էր կինառետների և տպագիրների` Ցյանցլուն դարաշրջանում։ Սիքում Ցյուանշու հավաքածուի կազմման ընթացքում՝ Չժու Յունի նախաձեռնությամբ, հանրագիտարանից համակարգված կերպով վերցվում էին տարբեր ստեղծագործություններ, սակայն ոչ բոլոր են ներառվել «Յունլե Դադյենի» կորուստները շարունակվում էին․ 1875 թվականին մնացել էր մոտ 5000 հատոր (մոտ կեսից քիչ), իսկ ապստամբությունների և պատերազմների պատճառով 1893 թվականին հաշվել էին ընդամենը մոտ 600 հատոր։ Բազմաթիվ հատորների ոչնչացումը ավարտվել է Իհեթուան (Բոքսերների) ապստամբության ժամանակ^[4]։ Հատված հատորներից տեղափոխվել են Եվրոպա, ԱՄՆ և Ճապոնիա։ 1926 և 1933 թվականների կատալոգների համաձայն պահպանվել է 349 հատոր (663 ցզյուան), որոնցից Չինաստանում մնացել է 285 հատորը։ Չինացի հետազոտողները հիմնել են միջազգային նախագիծ և մինչև 2009 թվականը բացահայտել, հավաքել և նորից հրատարակել են Մին դինաստիայի հանրագիտարանի 797 ցզյուանը^[5]։

«Յունլե Դադյենի» հատորները Չինաստանի սահմաններից դուրս

Սանկտ Պետերբուրգի համալսարանի և Գիտությունների ակադեմիայի գրադարաններում պահվել են «Յունլե Դադյենի» 11 հատոր (25 ցզյուան), որոնցից 10-ը 1912 թվականին ստացել են Պեկինի հոգևոր առաքելությունից՝ Գիտությունների ակադեմիայի Ասիական թանգարանին, իսկ մեկը՝ 1935 թվականին՝ ԽՍՀՄ Դալվարևյան բաժնից^[6]^[7]։ Հատորները ամբողջությամբ անջատված էին (երկու հատորն բացառությամբ)` 16, 28, 49, 95, 231, 232։ Այլ հատորներից անհետացել են հոսքային թերթիկները՝ հատորի համարը նշող, իսկ մեկ հատորի կապոցը կորել է^[8]։ Երկրորդ կես 1930-ականներին Վ. Ն. Կազինը կատարել է հատորների հատուկ հետազոտություն՝ նշելով, որ բոլոր հատորների պահպանությունը գերազանց է, շապիկը չի մաշվել, և հատորները չեն վնասվել նաև 1924 թվականի սեպտեմբերի 23-ի ջրհեղեղից^[9]։ 1958 թվականին Խորհրդային ղեկավարության որոշմամբ այս բոլոր նյութերը վերադարձվել են Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետությանը^[10]։

«Յունլե Դադյենի» ամենախոշոր հավաքածուները պահվել են ԱՄՆ Կոնգրեսի գրադարանում (40 հատոր), Մեծ Բրիտանիայի տարբեր գրադարաններում՝ 51 հատոր, Գերմանիայի տարբեր գրադարաններում՝ 5 հատոր, ինչպես նաև որոշ հատորներ Ճապոնիայում։ Թայվանի ազգային գրադարանը ունի հանրագիտարանի 62 հատոր։ Ընդհանուր առմամբ պահպանվել է ոչ ավելի քան նրա սկզբնական ծավալի 4%-ը։

Յունլե Դադյենի հատորների նկարագրություն

**Տեքստի կառուցվածքի օրինակ։** Խոշոր հիերոգլիֆներով ներկայացված է «Կոչժայ» խորագրի անվանումը (չինարեն՝ 廓斋 — **«Մեծ բուդդայական պահքը»** Կարմիր թանաքով գրված էին սեփական անունները և կետադրական նշանները

«Յունլե Դադյենի» հատորի ձևաչափը մեծ է չինական գրքի ավանդույթների համար՝ 50 × 29.5 սմ, ուստի հատորները տեղավորվում էին կոշտ կարտոնե կապոցների մեջ, որոնք պատված էին դեղնագույն կաթնեղենով և այդպիսով նման էին եվրոպական գրքերին։ Կապոցների մեջ կպչում էին պիտակներ (27 × 6.5 սմ), որոնց վրա գրված էր գրքի վերնագիրը և տվյալ հատորում ընդգրկված առաջին և վերջին ցզյուանների համարները։ Ցզյուանների համարումը համընդհանուր էր ամբողջ գրքի համար։ Հատորները ձեռագիր են եղել սերտ, հաստ, սպիտակ թղթի վրա, որն օգտագործվում էր նկարչության համար, ոչ թե տպագրության։ Թղթերը իրար էին կապվում թղթե գոտիներով, որոնք անցնում էին թղթի եզրերի անցքերով՝ կապվածության հատվածում։ Թղթի վրա կան շրջանակներ, գծեր և սյունակներ, որոնք նշված էին կարմիր թուշով, նույն թուշով կատարված էին վերնագրերը, ստորակետերը և հեղինակների անունները։ Տեքստի չափսերը թղթի վրա կազմում են 35 × 23 սմ։ Վերին հատվածում թողնված են 9 սմ սյունակներ, ներքևում՝ 5.5 սմ։ Յուրաքանչյուր էջ բաժանված է 8 սյունակի, տեքստը վերևի շրջանակից հեռու է 2.5 սմ^[11]։

Տեքստում օգտագործվել են երկու տեսակի տառատեսակներ՝ մեծ և փոքր։ Մեծ տառատեսակով գրված տողը մեկ տող էր, իսկ սյունակում տեղավորվում էր 14 հիերոգլիֆ։ Փոքր տառատեսակով գրված տեքստը գրագրված էր երկկողմանի տողերով, և սյունակում տեղավորվում էր 28 հիերոգլիֆ։ Մի մեծ հիերոգլիֆը զբաղեցնում էր չորս փոքր հիերոգլիֆի տարածք։ Մեծ տառատեսակով գրված էին վերնագրային հիերոգլիֆներն ու արտահայտությունները, մնացած տեքստը՝ փոքր տառատեսակով։ Բոլոր տեքստերը ապահովված էին ստորակետերով, ինչպես նաև տոնայնության նշաններով՝ այն հիերոգլիֆների համար, որոնք ունեն մի քանի ընթերցում։ Յուրաքանչյուր հատորում սովորաբար եղել են 2 ցզյուան, բայց եղել են նաև հատորներ՝ 1 կամ 3 ցզյուան պարունակող։ Յուրաքանչյուր հատորի վերջում եղել է մոտ 16–18 սմ լայնությամբ նմանատիպ էջ։ Այնտեղ նշվում էին գլխավոր ձեռագրի ուղղողների անունները և ստորակետեր դնողների անունները^[12]։

Հատորները պահվում էին 10 հատորանոց կորպուսներում, ընդհանուր՝ 1100 կորպուս, սակայն ոչ մեկը չի պահպանվել։ Մեկ հատորի միջին հաստությունը կապոցով կազմում էր մոտ 16 սմ^[13]

Բովանդակություն

«Յունլե դայան»–ը չուներ սեփական տեքստ, այն կազմված էր բոլոր չինական գրական գործերից, որոնք գտնվել էին Մին դինաստիայի կայսեր գրադարանում, ներառյալ նաև այն սուն և յուան դինաստիաների ստեղծագործությունները, որոնք մեզ չեն հասել^[14]։ Տոմերը բաժանված էին բաժնի անունը նշանակող մեծատառ և հիերոգլիֆների հիման վրա, որոնց ներքո կարող էին տեղադրվել հետևյալ տեսակի հոդվածները՝

Հիերոգլիֆի բառարանական սահմանումը շատ կարճ էր, հանդիպում էր առանց բացառության բոլոր դեպքերում։ Տրվում էին միաժամանակ մի քանի սահմանումներ՝ վերցված այդ ժամանակների կամ ավելի հին չինական բառարաններից.
Հիերոգլիֆի գրության օրինակներ՝ տարբեր գրչագրերով.
Ընդհանուր նախաբան (ցզուն-սյու)՝ խորհում տվյալ հիերոգլիֆով նշվող բաժնի հասկացության շուրջ.
Ֆրազեոլոգիա (շի յուն) – վերնագրեր և արտահայտություններ, որոնց կազմում օգտագործված էր տվյալ հիերոգլիֆը։ Այս հոդվածում մեջբերված են տարբեր բաժինների և ժանրերի չինական գրականության գործերից հատվածներ։
Բանաստեղծություններ և արձակ (շի վեն) – պոեզիայի և արձակի օրինակներ, որտեղ օգտագործվել է տվյալ հիերոգլիֆը.
Հանրագիտարանային հոդված – ամենահետաքրքիր և բազմազան բաժինը։ Այստեղ կարող էին ներառվել դինաստիաներով դասակարգված պատմություն, ամբողջական կենսագրություններ, դասական գրքերի գլուխներ, բուդդայական և դաոսական տրակտատներ՝ ամբողջությամբ, աշխարհագրական հոդվածներ^[15]։

Չինական բառարանների և գրականության տեքստերի տվյալ հանրագիտարանում հոդվածների միջև բաշխման սկզբունքը հետևյալն է․

Կոնֆուցիական դասականները մեկնաբանություններով, դաոսիզմի հիմնադիրների ստեղծագործությունները և մի քանի այլ գործեր բաժանվում էին գլուխների և տեղադրվում այն նշանի ներքո, որով ավարտվում էր տվյալ գլուխը։
Պատմական տարեգրությունները նույնպես բաժանվում էին. տարեգրական գլուխները (բեն-ցզի) ընդգրկվում էին տվյալ դինաստիայի վերնագրով, կենսագրությունները՝ համապատասխան անձանց ազգանունների հիերոգլիֆների ներքո, տեսությունները և իրավական գլուխները՝ համապատասխան հաստատությունների անունների ներքո և այլն։
Ադմինիստրատիվ միավորները՝ աշխարհագրական գործերից, դասավորվում էին ըստ իրենց սեփական անունների՝ առանց ընդհանուր բառերի (ինչպիսիք են չժոու, սյեն և այլն)։ Օզերների, գետերի, հայտնի մարդկանց դամբարանների, շինությունների մասին հոդվածները ընդգրկվում էին տվյալ տեսակին համապատասխան ընդհանուր անվան տակ։
Բառարանները բաշխվում էին հանրագիտարանի յուրաքանչյուր բաժնի առաջին հոդվածի տակ՝ որպես բառարանական սահմանումներ։
Բժշկությունը դասավորվում էր հիվանդությունների հիմնական կատեգորիաներով։
Մաթեմատիկան՝ բոլոր նյութերը վերաբերում էին «հաշիվ» նշանի ներքո (չինարեն՝ 算)
Դաոսական և բուդդայական գրականությունը ընդգրկվում էր ամբողջական տրակտատներով կամ նույնիսկ կանոնների բաժիններով՝ վերնագրի որևէ նշանի ներքո։
Ներառվում էր նաև գեղարվեստական գրականությունը (ոչ միայն դասականը)․ այն երբեմն բաժանվում էր ըստ ժանրերի (այդ դեպքում տեքստերը տեղադրվում էին համապատասխան ժանրի նշանի տակ), երբեմն էլ ըստ թեմաների, և այդ դեպքում տեքստը կարող էր հայտնվել հանրագիտարանի ցանկացած բաժնում^[14]

Ծանոթագրություններ

↑ Kathleen Kuiper. «Yongle dadian». Encyclopædia Britannica, Inc. Արխիվացված օրիգինալից 2019-03-13-ին. Վերցված է 2019-03-02-ին.
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 Попова, 2009, էջ 831
↑ Казин, 2011, էջ 171
↑ ^4,0 ^4,1 ^4,2 Казин, 2011, էջ 186
↑ ^5,0 ^5,1 ^5,2 Попова, 2009, էջ 832
↑ Казин, 2011, էջ 156,177
↑ Пумпян Г. З. Из истории Отдела литературы стран Азии и Африки БАН : [арх. 26 սեպտեմբերի 2015] // Петербургская библиотечная школа. — 2013. — № 1. — С. 929—944.
↑ Казин, 2011, էջ 157
↑ Казин, 2011, էջ 158
↑ Рукописи и ксилографы на восточных языках в Научной библиотеке им. М. Горького СПбГУ / Под ред. В. Л. Успенского. — СПб : Филологический факультет СПбГУ, 2014. — С. 94—95. — 175 с. — ISBN 978-5-8465-1450-8.
↑ Казин, 2011, էջ 154—155
↑ Казин, 2011, էջ 155—156
↑ Казин, 2011, էջ 156
↑ ^14,0 ^14,1 Казин, 2011, էջ 188
↑ Казин, 2011, էջ 187

Գրականություն

Казин В. Н. «Юн-лэ да дянь»: рукопись библиотеки ЛГУ // Труды востоковедов в годы блокады Ленинграда (1941—1944). — М.: Восточная литература, 2011. — В. 1. — С. 151—191. — ISBN 978-5-02-036466-0.
Попова И. Ф. Юн-лэ да дянь // Духовная культура Китая: энциклопедия: в 5 т. / Гл. ред. М. Л. Титаренко; Ин-т Дальнего Востока РАН. — М.: Восточная литература, 2009. — Т. 4. Историческая мысль. Политическая и правовая культура / ред. М. Л. Титаренко и др.. — С. 831—832.

Արտաքին հղումներ

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Յունլեի հանրագիտարան» հոդվածին։

«Энциклопедия Юнлэ» — во Всемирной цифровой библиотеке. Արխիվացված է օրիգինալից 2009-04-26-ին. Վերցված է 2009-04-26-ին.

[1] Kathleen Kuiper. «Yongle dadian». Encyclopædia Britannica, Inc. Արխիվացված օրիգինալից 2019-03-13-ին. Վերցված է 2019-03-02-ին.

[Попова—2009——831-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 Попова, 2009, էջ 831

[Казин—2011——171-3] Казин, 2011, էջ 171

[Казин—2011——186-4] 4,0 ^4,1 ^4,2 Казин, 2011, էջ 186

[Попова—2009——832-5] 5,0 ^5,1 ^5,2 Попова, 2009, էջ 832

[Казин—2011——156,177-6] Казин, 2011, էջ 156,177

[7] Пумпян Г. З. Из истории Отдела литературы стран Азии и Африки БАН : [арх. 26 սեպտեմբերի 2015] // Петербургская библиотечная школа. — 2013. — № 1. — С. 929—944.

[Казин—2011——157-8] Казин, 2011, էջ 157

[Казин—2011——158-9] Казин, 2011, էջ 158

[10] Рукописи и ксилографы на восточных языках в Научной библиотеке им. М. Горького СПбГУ / Под ред. В. Л. Успенского. — СПб : Филологический факультет СПбГУ, 2014. — С. 94—95. — 175 с. — ISBN 978-5-8465-1450-8.

[Казин—2011——154—155-11] Казин, 2011, էջ 154—155

[Казин—2011——155—156-12] Казин, 2011, էջ 155—156

[Казин—2011——156-13] Казин, 2011, էջ 156

[Казин—2011——188-14] 14,0 ^14,1 Казин, 2011, էջ 188

[Казин—2011——187-15] Казин, 2011, էջ 187

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]