Մյադել (լիճ)
| Մյադել | |
|---|---|
| Տեսակ | լիճ |
| Երկիր | |
| Վարչատարածք | Miadzieĺski rajon? |
| ԲԾՄ | 157 մետր[1] |
| Մակերես | 16,2 կմ² |
| Աշխարհագրական տեղադրություն | Նարոչանյան (ազգային պարկ) |
| Առափնյա երկարություն | 30,92 կմ |
| Լճից հոսող գետ | Miadzielka? |
![]() | |
![]() | |
Մյադել (բելառուս․՝ Мя́дзел), լիճ Բելառուսի Մինսկի մարզի Մյադելի շրջանում[2]։ Պատկանում է է լճից սկիզբ առնող Մյադելկա գետի ավազանին[3]։ Այն գտնվում է Նարոչանյան ազգային պարկի տարածքում։ Լճերի Մյադելյան խմբի խոշորագույն ջրամբար է և Բելառուսի խոշորագույն լճերից մեկը։
Անվանում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Աղբյուրներում հանդիպում են անվան երկու տարբերակներ՝ Մյադել[4][5][6] և Մյադելյան[7]։ Բելառուսական տարբերակը հանդիպում է նույնպես երկու տարբերակով բելառուս․՝ Мя́дзел[3], Мя́дзель[6].
Գոյություն ունեն լճի (ինչպես նաև նույնանուն քաղաքի և այլ օբյեկտների) անվան ծագման վարկածներ ինչպես բալթիկ-սլավոնական, այնպես էլ ուգրո-ֆիննական լեզուներից։
Անվան ծագում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Տեղանվան բալթյան ծագման մասին տարբերակի մասին վարկածը գրել է ռուս գիտնական Ա.Ա. Կոչուբինսկին, որը 1897 թվականին ուսումնասիրել է նույնանուն լիտվական բնակավայրի անվանման հարցը։ Կոչուբինսկին դրա ստուգաբանությունը համարել է անհասկանալի, բայց սկզբում առաջ է քաշել լիտվական medis «ծառի» հետ կապված վարկածը[8]։ Ավելի ուշ այս տարբերակի կողմնակիցներ են եղել Վ. Ն. Տոպորովը և Օ. Ն. Տրուբաչևը[9], իսկ արդեն բելառուսական քաղաքի հետ կապված՝ Վ. Ա. Ժուչկևիչը[6]։
Լ. Բեդնարչուկի կարծիքով, Մյադել տեղանունը՝ *Mendelas միջանկյալ բալթյան ձևով, սկիզբ է առել ուգրո-ֆիննական Mendes բառից, որը նա համեմատել է էստոնական mänd «սոճի»-ի հետ[10]։ Սա հաստատվել է Մյադել լճի երկրորդ անունով՝ Սոսնովոյեով[11][12]։ Ի. Մ. Պրոկոպովիչը ենթադրել է, որ Մյադել անունը ծագել է ուգրո-ֆիննական մետս (անտառ) և ել (անտառային առվակ, գետ) բառերից, այսինքն՝ այն պետք է նշանակի «անտառային գետ»[13]։ Մեկ այլ տարբերակի համաձայն՝ Մյաձել ձևով տեղանունը կապված է ուգրո-ֆիննական մոդզոլի՝ «մամուռային հողով եղևնու անտառի» հետ[14]։
Մեդադելի տարբերակը հանդիպել է 1800 թվականի քարտեզի վրա։ Հայտնի է նաև այս տարբերակի հետ կապված լեգենդը։ Այս լեգենդի համաձայն՝ լճի անունը տվել է առաջին գաղթականը, որը լճի ափին աճող ծառի մեջ մեղրով լի խոռոչ է հայտնաբերել[15]։
Աշխարհագրական դիրք
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Լիճը գտնվում է Մյադել քաղաքից 4 կմ դեպի հյուսիս[3]։ Բարձրությունը ծովի մակարդակից՝ 159 մետր է[5]։ Ջրամբարի մոտակայքում կան մի քանի փոքր լճեր, որոնք կազմում են Մյադելի լճերի խումբը։ Հարավում գտնվում են Նարոչանյան խմբի լճերը[16]։ Ջրամբարին հարավ-արևելքից հարակից է անտառը[17]։
Լճից ոչ հեռու գտնվում են Չուչելիցի, Ռիբկի, Ստրուգոլապի, Սկորի և այլ փոքր բնակավայրեր[5][17]։
Ձևաբանություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Այն Մյադելի խմբի ամենամեծ լիճն է մակերեսով[18], Մինսկի մարզի և ընդհանուր առմամբ Բելառուսի ամենամեծ լճերից մեկն է[15]։ Հայելու մակերեսը 16.2 կմ² է[3], բայց որոշ տարիների ընթացքում այն կարող է նվազել մինչև 15.84 կմ²։ Լճի երկարությունը 6.3 կմ է, ամենամեծ լայնությունը՝ 4 կմ, միջին լայնությունը՝ 2.57 կմ[19]։ Ափամերձ գծի երկարությունը 30,92 կմ է (որոշ տարիներին՝ 34,95 կմ)[19]: Առավելագույն խորությունը 24,6 մ է, միջինը՝ 6,3 մ: Լճի ջրի ծավալը 102 միլիոն մ³ է։ Ջրահավաք ավազանի մակերեսը 89,2 կմ² է[17]։ Լճի վրա կա 8 ծովային կղզի[20]՝ 0,24 կմ² մակերեսով[4]։ Դրանցից ամենամեծերն են՝ Զամոկ, Բերյոզովի, Կուլչինո, Սելիշչե[19]։
Հյուսիս-արևմուտքից հարավ-արևելք ձգվող լճափնյա տիպի գոգավորություն է։ Լանջերը 15-20 մ բարձրության են, զառիթափ (հյուսիսում և հարավում՝ տեղ-տեղ թեք), ավազակավային, վերևում հերկած են, ներքևում՝ ծածկված թփերով։ Առափնյա գիծը ոլորուն է, ձևավորում է մի քանի ծովածոցեր, թերակղզիներ և հրվանդաններ։ Առավել խոշոր թերակղզիները, որոնք ձևավորվել են օզային լեռնաշղթայով, առկա են լճի հարավային և հյուսիսային մասերում։ Հյուսիսային թերակղզին կոչվում է Դուբովի (Դուբովոյե[21])[17]։
Ափերը ցածրադիր են (0,2-0,3 մ բարձրությամբ), ավազոտ, հարավ-արևմուտքում՝ ավազա-խճճային։ Հարավային և արևելյան հատվածները տեղ-տեղ ձուլվում են լանջերի հետ[17]։ Ափերը ծածկված են թփերով և նոսրանտառներով[15]։ Տարածքն ունի մինչև 250 մ լայնություն, ծոցերի մոտ այն ճահճոտ է[3]։
Ծանծաղուտը թեք է, լայնությունը տատանվում է 10-ից 400 մ[3]։ Առավել երկար ծանծաղուտային հատվածները առկա են հյուսիսում և արևմուտքում, ինչպես նաև ծովածոցերում[15]։ Մինչև 4 մ խորությունները զբաղեցնում են լճի մակերեսի 31%-ը։ Հատակը բարդ ձև ունի։ Առավելագույն խորությունները նկատվում են ջրամբարի արևելյան մասում (Զամոկ կղզուց մոտավորապես 0,5 կմ դեպի հարավ-արևելք[15])։ Մինչև 2,5 մ խորությունը լճի գոգավորությունը պատված է ավազով, ավելի ներքև՝ ավազոտ նստվածքներով և սապրոպելով, հարավում՝ նաև կավային տիղմով[17][22]։
Հարավի և հարավ-արևելքի ծովածոցերում ձևավորվում են կարբոնատային սապրոպելներ, որոնց ծավալը կազմում է 0,7 միլիոն մ³[17]։ 6,7 միլիոն մ³ է կազմում սիլիցիումային սապրոպելների ծավալը, 15,3 միլիոն մ³՝ խառը սապրոպելներինը։ Մյադելյան սապրոպելների ընդհանուր պաշարները, որոնք ծածկում են հատակի մակերեսի 60%-ը, կազմում են 22,7 միլիոն մ³։ Նստվածքների միջին հզորությունը 2,2 մ է, առավելագույնը՝ 5,5 մ։ Սապրոպելների բնական խոնավությունը հասնում է 84%-ի, մոխրայնությունը՝ 56%-ի, ջրածնային ցուցանիշը՝ 7,6-ի։ Չոր մնացորդում պարունակվում է 1,8 % ազոտ, 0,8-3,9 % երկաթի օքսիդներ, 5 % ալյումին, 0,9-2,5 % մագնեզիում, 9,1-34,4 % կալցիում, 0,4-2 % կալիում, 0,2 % ֆոսֆոր[23]։
Ջրաբանություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Լճին բնորոշ է ջրի ջերմաստիճանային շերտավորումը։ Հատակի շերտերի ջերմաստիճանը չի բարձրանում 9 °C-ից։ Մակերևույթին ջուրը լավ հագեցած է թթվածնով, հատակի մոտ՝ ընդամենը 6 %-ով։ Ջրի հանքայնացումը կազմում է 245 մգ/լ[17]։ Հանքայմանցման տեսակը հիդրոկարբոնատային է, կալցիումական։ Ջրի թափանցիկությունը հասնում է 5 մ-ի[19]։ Գունավորությունն աննշան է[22]։ Ծովածոցերում նկատվում է ջրի անսովոր բարձր մաքրություն[20]։

Ջրավազանը մեզոտրոֆ է,այսինքն՝ թույլ հոսող։ Լիճ են թափվում 6 փոքր առվակներ (դրանցից մեկը կոչվում է Զելենուխա[24]), և լճից սկիզբ է առնում Մյադելկա գետը։ Առվակների միջոցով մուտք գործող ջրի ընդհանուր ծախսը հավասար է Մյադելկա գետի ջրի ծախսին և կազմում է 1,5 մ³/վ։ Սնուցման ռեժիմը ձևավորվում է հիմնականում աղբյուրների և տեղումների միջոցով։ Ջրի լրիվ փոխանակման ժամանակը կազմում է 5 տարի[22]։
Մյադել և Կնյագինինսկոե լճերը միացված են նեղ նեղուցով։ Նախկինում նեղուց է եղել դեպի Ռուդակովո լիճը, որն այժմ ամբողջովին ծածկվել է բուսականությամբ և չորացել[15]։
Ֆլորա և ֆաունա
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Բուսականության ծաղկումն ընդհանուր առմամբ չափավոր է[15], սակայն ծովածոցերը խիստ ծածկվում են շամբիով և եղեգով[25]։ Վերջրյա բուսականությունը ձևավորում է մինչև 30 մ լայնությամբ շերտ[17], տեղ-տեղ ընդհատվող և տարածվող մինչև 1,5-2 մ խորությունը։ Բացի եղեգից և շամբիից, վերջրյա մակրոֆիտների մեջ տարածված են նաև բոշխը, խնկեղեգը, ձիաձետը։ Ծովածոցերում հանդիպում է նաև նունուֆար։ Ստորջրյա մակրոֆիտները ներկայացված են քարաքոսային ջրիմուռներով, շերեփուկախոտով, ջրաժանտախտով, եղջերատերևով։ Ստորջրյա բուսականությունը ձևավորում է մինչև 300 մ լայնությամբ շերտ[22], որն իջնում է մինչև 6 մ խորություն[3]։
Ֆիտոպլանկտոնը ներառում է ստորին ջրիմուռների 31 տեսակ։ Տեսակների բազմազանությամբ և քանակով գերակշռում են դիատոմային ջրիմուռները։ Կենդանական պլանկտոնը ներկայացված է 15 տեսակով։ Ֆիտոպլանկտոնի ընդհանուր կենսազանգվածը կազմում է 1,825 գ/մ³, կենդանական պլանկտոնինը՝ 1,27 գ/մ³։ Բենթոսը հաշվարկում է 31 տեսակ։ Հատակային ֆաունայի մեջ առավել տարածված են զանգակաձև մոծակների թրթուրները։ Բենթոսի միջին կենսազանգվածը կազմում է 1,76 գ/մ²[22]։
Լիճը հարուստ է ձկներով։ Առավել տարածված են գայլաձուկը, տինկան, բրամը, պտերը, շիղաձուկը, շերեփաձուկը, կարմրակնը, կարասը, աքերինը, սովորական լոքոն[17]։ Ավելի հազվադեպ են հանդիպում գետային օձաձուկը, գետածածանը, սիգը[20]։
Տնտեսական և վերականգնողական օգտագործում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Մյադել լիճը մտնում է Նարոչանսկի ազգային պարկի կազմի մեջ[15]։ Ջրավազանի հիդրոլոգիական դիտարկումն իրականացվել է 1965 թվականից ի վեր[17]։ Լիճը լցվել է պելյադով, սիգով, օձաձկնով, սազանով, արծաթե կարասով։ Իրականացվում է ձկան արհեստագործական որս[22]։ Մյադելյան սապրոպելը կարող է օգտագործվել որպես բուժիչ ցեխ, սակայն որպես պարարտանյութ դրա արժեքը ցածր է[22][23]։
Մյադել լիճը հանգստի հայտնի վայր է[17]: Կղզու ափին կազմակերպված են զբոսաշրջային կայաններ և հանգստի բազաներ[19]: Դուբովի թերակղզում կազմակերպված է դիտարկման հարթակ[21]: Լճում գործում է վճարովի սիրողական ձկնորսություն[22]: Ընդ որում, արգելված է շարժիչային նավակների օգտագործումը, իսկ ստորջրյա ձկնորսությունը կարելի է իրականացնել միայն ցերեկվա լուսավոր ժամերին և ափից ոչ հեռու[15], քան 1 կմ հեռավորության վրա[20]։
Լիճը պատմության մեջ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Զամոկ կղզում պահպանվել են XI-XIII դարերի կառույցների մնացորդներ։ Ենթադրվում է, որ կղզու ամրոցը վերջնականապես ավերվել է 1324 թվականին տևտոնների արշավանքի ժամանակ[15]։ XI դարում կառուցված փայտե ամրոցը ափի հետ միացված է եղել երկար փայտե կամրջով[20][22]։
Ըստ տեղական լեգենդի՝ կղզու ամրոցը պատկանել է Պոլոցկի իշխան Վսեսլավ Կախարդին։ Իշխանը կախարդելու շնորհ է ունեցել, կախարդել է կամուրջն այնպես, որ այն իրենից գցել է ցանկացած թշնամու, որը ոտք է դրել տախտակամածին։ Մի անգամ մեծ թշնամական բանակը կրկին մոտեցել է լճին՝ ստիպելով Վսեսլավին թաքնվել ամրոցում։ Բայց իշխանական ջոկատում ծառայել են երկու նորակոչիկ եղբայրներ, որոնք տեղյակ չեն եղել կամրջի կախարդական հատկությունների մասին։ Եվ նրանք, վախենալով թշնամու թվաքանակից, հրդեհել են տախտակամածը։ Հակառակորդին չի հաջողվել ներխուժել կղզի և նրանք հեռացել են ոչնչով, բայց Վսեսլավը այդպես էլ չի կարողացել վերականգնել կախարդական կամուրջը։ Սրտի ցավով իշխան-կախարդը եղբայրներին քարի է վերածել և նետել է ջուրը՝ բացականչելով. «Եղեք կամրջի փոխարեն»։ Այսպես հայտնվել են երկու փոքրիկ կղզիներ՝ Բրատի, որոնք այժմ կոչվում են Գորոդոկ և Ուկլեևո[15]։
1659 թվականի փետրվարի 8-ին լճի ափին տեղի է ունեցել ճակատամարտ Ռուսական թագավորության և Ռեչ Պոսպոլիտայի զորքերի միջև։ Ճակատամարտի ընթացքում Իվան Խովանսկու հրամանատարությամբ Նովգորոդի կարգային գունդը հաղթանակ է տարել Նիկոլայ Յուդիցկու և Վլադիսլավ Վոլովիչի ջոկատների նկատմամբ[26]։
Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ Մյադել լճի շրջանում մոլեգին մարտեր են ընթացել։ Այստեղ տեղի են ունեցել Նարոչի հարձակողական գործողության իրադարձությունները, որն իրականացվել է ռուսական զորքերի կողմից 1916 թվականի մարտին[27]։ Ավելի ուշ նույն թվականին լճի վրա գործել են հատուկ նշանակության առանձին ծովային բրիգադի գետային նավատորմի նավերը[28]։
Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ GeoNames — 2005.
- ↑ Мя́дель (№ 3695) // Государственный каталог наименований географических объектов Республики Беларусь. maps.by. Государственный центр картографо-геодезических материалов и данных Республики Беларусь. Дата обращения: 10 марта 2021. Архивировано 10 марта 2021 года.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 3,6 Мя́дзел // Блакітная кніга Беларусі : Энцыклапедыя / рэдкал.: Н. А. Дзісько і інш. — Мінск: БелЭн, 1994. — С. 257. — 10 000 экз. — ISBN 5-85700-133-1. (бел.)
- ↑ 4,0 4,1 Морфометрические параметры озер Минской области / Справочник «Водные объекты Республики Беларусь». cricuwr.by. Центральный научно-исследовательский институт комплексного использования водных ресурсов МПР РБ. Дата обращения: 24 сентября 2018. Архивировано 13 февраля 2018 года.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 Лист карты N-35-IX. Масштаб: 1 : 200 000.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 В. А. Жучкевич. Мя́дель // Краткий топонимический словарь Беларуси / ред. Л. Ф. Верниковская. — Минск : Изд. БГУ, 1974. — С. 249. — 12 700 экз.
- ↑ «Об утверждении перечня водоемов, на которых разрешена подводная охота в 2001 году. Постановление Министерства природных ресурсов и охраны окружающей среды Республики Беларусь от 31.05.2001 № 11». Правовая библиотека. Законодательство России, Беларуси, Украины и других стран (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հունվարի 18-ին. Վերցված է 2021 թ․ փետրվարի 27-ին.
- ↑ Кочубинский А. А. Территория доисторической Литвы(ռուս.) // Журнал Министерства народного просвещения. — 1897. — Т. CCCIX. — С. 84.
- ↑ Топоров В. Н., Трубачев О. Н. Лингвистический анализ гидронимов Верхнего Поднепровья. — Москва: Изд-во АН СССР, 1962. — С. 197.
- ↑ Л. Беднарчук Конвергенция балто-славянских и финно-угорских языков в структурном и ареальном аспекте(ռուս.) // Балто-славянские исследования 1988-1996. — М.: Индрик, 1997. — С. 104.
- ↑ L. Bednarczuk Wokół etnogenezy Białorusinów(լեհ.) // Acta Baltico-Slavica XVI. —Wrocław, 1984. — С. 36.
- ↑ Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. — Warszawa, 1885. — Т. VI. — С. 283.
- ↑ Пракаповіч І. М. Назвы нашых мясцін. — Мінск: Кнігазбор, 2013. — С. 131.
- ↑ Беларусіка-Albaruthenica: Кн. 2: Фарміраванне і развіццё нацыянальнай самасвядомасці беларусаў / Рэд. А. Анціпенка і інш.. — Мн.: Нацыянальны навукова-асветны цэнтр імя Ф. Скарыны, 1993. — С. 79. — 403 с.
- ↑ 15,00 15,01 15,02 15,03 15,04 15,05 15,06 15,07 15,08 15,09 15,10 Иванов-Смоленский В. Г. Мядель // Все озёра Беларуси. Популярная иллюстрированная энциклопедия (электронная версия). — 2011. — Т. 4 (Кабак — Нюля).
- ↑ Лист карты N-35-42 Мядель. Масштаб: 1 : 100 000. Состояние местности на 1980 год. Издание 1986 г.
- ↑ 17,00 17,01 17,02 17,03 17,04 17,05 17,06 17,07 17,08 17,09 17,10 17,11 Мя́дзел // Энцыклапедыя прыроды Беларусі / Рэдкал.: І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш. — Мінск: БелСЭ, 1984. — Т. 3. Катэнарыя — Недайка. — С. 424—425. — 588 с. — 10 000 экз. (бел.)
- ↑ «Нарочанский (национальный парк) — Заповедники». Мир Природы — энциклопедия для детей (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ դեկտեմբերի 14-ին. Վերցված է 2020 թ․ մարտի 29-ին.
- ↑ 19,0 19,1 19,2 19,3 19,4 «Мядель» (PDF). Национальный парк Нарочанский (ռուսերեն). Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2019 թ․ հուլիսի 11-ին. Վերցված է 2021 թ․ փետրվարի 27-ին.
- ↑ 20,0 20,1 20,2 20,3 20,4 «Мядель». Интерфакс-Запад (ռուսերեն). 2007 թ․ հունվարի 9. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ փետրվարի 28-ին. Վերցված է 2021 թ․ փետրվարի 27-ին.
- ↑ 21,0 21,1 «Обзорные точки». Национальный парк Нарочанский (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ մարտի 1-ին. Վերցված է 2021 թ․ փետրվարի 27-ին.
- ↑ 22,0 22,1 22,2 22,3 22,4 22,5 22,6 22,7 22,8 Якушко О. Ф. и др. Мядель // Озёра Белоруссии. — Минск: Ураджай, 1988. — 216 с. — ISBN 9785786003278.
- ↑ 23,0 23,1 Мя́дзельскае радо́вішча сапрапе́лю // Энцыклапедыя прыроды Беларусі / Рэдкал.: І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш. — Мінск: БелСЭ, 1984. — Т. 3. Катэнарыя — Недайка. — С. 425. — 588 с. — 10 000 экз. (бел.)
- ↑ Зеляну́ха // Блакітная кніга Беларусі : Энцыклапедыя / рэдкал.: Н. А. Дзісько і інш. — Мінск: БелЭн, 1994. — С. 180. — 10 000 экз. — ISBN 5-85700-133-1. (бел.)
- ↑ «Озеро Мядель». fishes.by (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ մարտի 1-ին. Վերցված է 2021 թ․ փետրվարի 27-ին.
- ↑ Курбатов О. А. Морально-психологические аспекты тактики русской конницы в середине XVII века // Военно-историческая антропология: Ежегодник, 2003/2004: Новые научные направления. —М., 2005. — С. 193—213.
- ↑ «Дайверы организовали новую экспедицию к затонувшему бронекатеру на Нарочи». Kraj.by — Новости и информация городов: Молодечно, Сморгонь, Вилейка, Поставы, Островец, Мядель, Ошмяны, Браслав, Воложин, Глубокое, Докшицы (ռուսերեն). 2011 թ․ հունիսի 20. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ հուլիսի 13-ին. Վերցված է 2021 թ․ փետրվարի 28-ին.
- ↑ Вячеслав Бондаренко (2014 թ․ հուլիսի 17). «Морской спецназ Западного фронта: Страницы истории Отдельной Морской бригады Особого Назначения (1916-17 гг.)». Постоянный Комитет Союзного государства Россия Беларусь (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ դեկտեմբերի 13-ին. Վերցված է 2021 թ․ փետրվարի 28-ին.
Արտաքին հղումներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- «Мядель» (PDF). Национальный парк Нарочанский (ռուսերեն). Վերցված է 2021 թ․ փետրվարի 27-ին.
{{cite web}}: CS1 սպաս․ url-status (link) - «Мядель». Интерфакс-Запад (ռուսերեն). 2007 թ․ հունվարի 9. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ փետրվարի 28-ին. Վերցված է 2021 թ․ փետրվարի 27-ին.

