Սուրբ Խաչ վանք (Մկնատամ)
Սուրբ Խաչ վանք | |
---|---|
Մկնատամի Խաչ | |
Հիմնական տվյալներ | |
Երկիր | Արցախ |
Տեղագրություն | գյուղ Վարազգոմ] Քաշաթաղի շրջան |
Դավանանք | Հայ Առաքելական Եկեղեցի |
Թեմ | Արցախի թեմ |
Ներկա վիճակ | ավերված |
Ճարտարապետական ոճ | Հայկական |
Առաջին հիշատակում | 12-13-րդ դարեր |
Մկնատամի խաչ վանք, Արցախի Հանրապետության Քաշաթաղի շրջանի (Լաչինի շրջան)[1] Տանձուտ և Մոշաթաղ գյուղերի միջնամասում՝ Աղավնագետի Սթունիս վտակի ձախ ափին՝ ժայռե բլրակի վրա գտնվող սրբավայր, 13-րդ դարի կառույց։
Պատմական ակնարկ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Սթունիս պատմական գյուղը հիշատակվում է 13-րդ դարի պատմիչ Ստեփանոս Օրբելյանի «Ժամանակագրութիւն»-ի[2] հավելվածում, որ 1600 պտղաչափով հարկ է տվել Տաթևի վանքին։ Գյուղը գտնվում է թեք սարալանջին, դիմացը՝ հարավարևելյան կողմում, բազում քարանձավներ կան, որոնք ավելի հնում եղել են բնակելի, իսկ այժմ ծառայում են որպես անասնագոմ ամառանոց եկող անասնապահների համար։
Անվան ստուգաբանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վանքի մասին պատմական տեղեկությունները բացակայում են։ Ըստ պատմագրական տվյալների, վանքի անվանումը կապված է մկնատամ կոչվող (մաշկի սնկային հիվանդություն) հիվանդության բուժման հետ[3]։
Ճարտարապետություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վարազգոմ (նախկինում՝ Ղուշչի) գյուղը գտնվում է Մերիկ գյուղից 2 կմ հարավ-արևելք՝ Աղավնագետի աջ կողմում՝ գետափից 1 կմ հեռավորությամբ, ծովի մակերևույթից 1520-1600 մ բարձրության վրա։ Այն միևնույն՝ անփոփոխ անվամբ առաջին անգամ հիշվում է Տաթևի վանքին հարկատու գյուղերի թվում (1600 պտղաչափով)։
Վարազգոմից 1 կմ հարավ-արևելք, Աղավնագետի աջակողմյան վտակ Սթունիսի ձախ ափին վեր խոյացած քարաժայռի գագաթին պահպանվում է ժողովրդական ավանդությամբ «Մկնատամի Խաչ» անվամբ հայտնի փոքրիկ եկեղեցին։ Վերջինս սրբատաշ քարով կառուցված, 12-13-րդ դարերին բնորոշ ճարտարապետական ու հորինվածքային դասական առանձնահատկություններով, միանավ, թաղածածկ շինություն է (ավելի շուտ մատուռ, քան եկեղեցի)։ Արտաքին չափերն են 4.30 մ × 3,15 մ։
Մկնատամի Խաչ սրբավայրը երկու շինությունից է կազմված՝ մատուռ-եկեղեցուց և հավանաբար գրապահոցից։ Ճարտարապետական հարդարանքի տեսակետից աչքի է ընկնում արևմուտքից բացված միակ մուտքի շրջանակը և լուսամուտի պսակը։ Տանիքը պատած է կիսաբոլորակ ծածկասալերով։ Շինանյութը կապտավուն բազալտից է։
Կառույցի արևմտյան կողմում է գտնվում միակ ցածր ու նեղ մուտքը, որն ունի քանդակազարդ շրջանակ. վերևում կամարակապ է, իսկ մի քիչ էլ վեր կա փոքրիկ պատուհան, որի պսակը նույնպես աչքի է ընկնում իր գեղեցիկ հորինվածքով։ Թաղակապ տանիքը պատված է հարթ ու մի կողմից բոլորակով ծածկասալերով, որոնց մեծ մասը, ցավոք, արդեն թափվել է։ Հյուսիսային և արևմտյան պատերի անկյունաքարերը ներքևի մասում նույնպես ընկել են։
Մատուռին կից՝ հարավային կողմում, կիսաքանդ վիճակում պահպանվել է մեկ այլ շինություն՝ արտաքին 5,15 մ × 5, 25 մ չափերով։ Կառույցի տանիքն ամբողջովին փլված է։ Ենթադրվում է, որ այն եղել է թաղակապ. այդ են հուշում արևմտյան և արևելյան կողմերի պատերը, որոնց վերին մասն անկյունաձև է։
Շինարարություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Շինության կոպտատաշ քարերը միմյանց հետ ամրացվել են կրաշաղախով։ Միայն անկյունաքարերն են սրբատաշ և մուտքի բարավորը։ Ներսի կողմից պատերի մեջ խորշեր կան, և ենթադրում է, որ շինությունը ծառայել է որպես գրապահոց։ Արևմտյան պատը որոշ չափով առաջ է ընկած մատուռից և ունի պատուհան։ Մուտքը արևելյան կողմից է։ Այս հատվածը ժամանակին աստիճաններ է ունեցել։ Այժմ 3-4 մետրից հետո ուղղաձիգ ժայռն է։
Որմերի պահպանված հատվածներին արձանագրություները բացակայում են։ Մատուռին հարավից կից է քառանկյուն հատակագծով մի շինություն` կառուցված կոփածո քարերով ( ծածկը փլված է)։ Սա ներքուստ ունի բազմաթիվ խորշ-պահոցներ։ Միակ մուտքը արևելքից է։ Դատելով կառացողական առանձնահատկություններից այն, ամենայն հավանականությամբ, ծառայել է իբրև գրատուն կամ գրապահոց։ Ունի 5.25 մ × 5.15 մ արտաքին չափեր։ Թվում է՝ կառուցման ժամանակաշրջանով մոտ է կամ պարզապես ժամանակակից բուն մատուռին։ Բացի այս ամենին, Վարազգոմ գյուղից 800 մ հյուսիս-արևելք, Աղավնագետի աջ ափին պահպանվել են հին ջրաղացի մնացորդները։ Ժայռի ներքևում գտնվող քարանձավները միջնադարում հավանաբար եղել են կացարաններ։ Մատուռը պահող բլրի մոտով անցնող Սթունիս գետակի մոտով ճանապարհը չի ընդհատվում, այլ շարունակվում է դեպի արևմուտք։
Վանքի ճակատագիրը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Խորհրդային տարիներին վանքը միտումնավոր ավերումների, արհեստական փոփոխությունների չի ենթարկվել, չի տուժել նաև Արցախյան պատերազմների ժամանակ։ 2020 թվականին դեկտեմբերին Քաշաթաղի շրջանի ադրբեջանական վերահսկողությանը անցնելուց հետո հուշարձանի տարածքում փոփոխություններ և ավերումներ դեռ փաստագրված չեն, ադրբեջանական կողմը այն ներկայացնում է որպես աղվանական սրբարան և թվագրում 10-11-րդ դարերով։
Համանուն եկեղեցի Հայաստանում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հայաստանի Դսեղ գյուղի ներկայիս բնակավայրի հյուսիսարևելյան մասում՝ գյուղի գերեզմանատան հարակից բարձունքում է գտնվում Բալա Գիքորի կամ Մկնտամի Խաչ կոչվող մատուռը։ Մատուռի երկու անուններն էլ ունեն իրենց հստակ ստուգաբանությունը։
Առաջին տարբերակով Բալա Գրիգորի մատուռ է կոչվում, քանի որ գյուղի Դդի բարձունք (հիշատակվում է Հովհաննես Թումանյանի «Մի ավանդությունում»)[4] կոչվող վայրում թաղված է եղել Դսեղի երևելիներից մեկի՝ Բալա Գիքորի հայրը։ Բալա Գիքորը հոր գերեզմանի կողքին 1902 թվականին մատուռ է կառուցել, որը ժամանակի հետ դարձել է գյուղի կարևորգույն սրբավայրերից մեկը։
Հետագայում Բալա Գիքորը հոր աճյունը տեղափոխել է մատուռի ձախ կողմը, քանի որ գերեզմանի հին տեղով մարդկանց շարժը շատ է եղել, որպեսզի հոր գերեզմանը ոտքի տակ շատ չտրորվի։
Մատուռն անվանում են նաև Մկնատամի Խաչ, քանի որ մատուռը հրաշագործ զորություն է ունեցել և բուժել մկնատամի խայթոցից առաջացած բարդությունները։ Այն կառուցված է սև որձաքարից (բազալտ), որի մշակումն այն ժամանակներում մեծ դժվարություն էր ներկայացնում։ Այն, թեպետ իր փոքր չափերին, կառուցված է ճարտարապետական յուրահատուկ լուծումներով, հատկապես աչքի է զարնվում կամարաձև տանիքը, որի կառուցումը 20-րդ դարի սկզբին հատկապես մեծ դժվարություն էր ներկայացնում։
Մատուռի կողքին Բալա Գիքորի հոր գերեզմանաքարի վրա քանդակված է հետևյալ ասույթը՝ «ՀԻՄԱՐ Է ՆԱ, ՈՎ ԱՇԽԱՏԵԼ ԳԻՏԵ, ՈՒՏԵԼ՝ ՈՉ» բառացիորեն այսպես՝ «ՀԻՄԱՐ Է ՆԱ ՈՎ ԱՇԽԱՏԻԼ ԳԻՏԵ ՈՒՏԻԼ ՎՈՉ»։ Այն դսեղցիների շրջանում դարձել է թևավոր ասույթ և փոխանցվել է սերնդեսերունդ։ Իսկ մատուռը արդեն մեկ դարից ավելի մնում է ոչ միայն Դսեղի, այլև տարածաշրջանի այլ գյուղերի համար գլխավոր սրբավայրերից մեկը։
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ «Հայաստանի եւ հարակից շրջանների տեղանունների բառարան, Թ.Խ. Հակոբյան, Ստ.Տ. Մելիք-Բախշյան, Հ.Խ. Բարսեղյան - մկնատամ». www.nayiri.com. Վերցված է 2021 թ․ հունիսի 26-ին.
- ↑ Ստեփանոս Օրբելյան «Ժամանակագրութիւն»1942թ. էջ 42։
- ↑ Սամվել Կարապետյան «Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում»։ 1999թ. էջ 138։
- ↑ «Մի ավանդություն — Վիքիդարան». hy.wikisource.org. Վերցված է 2021 թ․ հունիսի 26-ին.