Jump to content

Միջուկային լրտեսություն

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից

Միջուկային լրտեսություն, միջուկային զենքի մասին պետական ​​գաղտնիքների կանխամտածված փոխանցումը այլ պետությունների՝ առանց թույլտվության։ Միջուկային զենքի պատմության ընթացքում եղել են միջուկային լրտեսության հաստատված դեպքեր, ինչպես նաև ենթադրյալ լրտեսության բազմաթիվ չապացուցված դրվագներ։ Քանի որ միջուկային զենքը համարվում է պետական ​​ամենակարևոր գաղտնիքներից մեկը, միջուկային զենք ունեցող բոլոր երկրները խիստ սահմանափակումներ են դնում դրա նախագծման, դրանց պաշարների, առաքման և տեղակայման համակարգերի վերաբերյալ տեղեկատվության վրա: Պետությունները նաև սահմանափակում են միջուկային զենքի մասին տեղեկատվության հրապարակումը հատուկ համաձայնագրերի միջոցով։

ԽՍՀՄ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կլաուս Ֆուքսը համարվում է Մանհեթենյան նախագծի ընթացքում ատոմային լրտեսներից ամենակարևորը
Դեվիդ Գինգլասի նկարը, որը ցույց է տալիս միջուկային զենքի դիզայնը, որ ենթադրաբար տրվել է Ջուլիուս և Էթել Ռոզենբերգներին Խորհրդային Միության համար

Առաջին ատոմային ռումբի ստեղծման Մանհեթենյան նախագծի ժամանակ լրտեսության մի քանի դրվագներ եղան, որոնցում գիտնականները կամ տեխնիկները տեղեկություններ էին փոխանցում Խորհրդային Միությանը ռումբի մշակման և նախագծման մասին: Նրանց անվանում էին ատոմային լրտեսներ։ Լրտեսությունը շարունակվեց Սառը պատերազմի սկզբին։ Լրտեսության դեպքերի մեծ մասը լայնորեն հայտնի դարձավ 1950-ական թվականների հակակոմունիստական ​​տարիներին ԱՄՆ-ում։ Այս միջադեպերի ճշգրիտ մանրամասների շուրջ շարունակական հակասություններ են եղել, թեև դրանցից մի քանիսը բացահայտվել են Venona Project-ի սղագրությունների հրապարակմամբ: Նյութերը գաղտնազերծվեցին, վերծանվեցին և ներկայացվեցին խորհրդային գործակալների և խորհրդային կառավարության նամակագրությունը:

  • Կլաուս Ֆուքսը գերմանացի տեսական ֆիզիկոս և փախստական ​​էր, ով աշխատել է բրիտանական խմբի հետ Լոս Ալամոսում Մանհեթեն նախագծի ընթացքում[1]։ Նրան հայտնաբերել են և դատապարտել ազատազրկման Մեծ Բրիտանիայում։ Ազատվելուց հետո գաղթել է ԳԴՀ։ Նախագծում իր խորը ներգրավվածության և տեխնիկական լայն գիտելիքների պատճառով նա համարվում էր «ատոմային լրտեսներից» ամենաթանկը ամերիկյան ատոմային ռումբի ծրագրի մասին տեղեկատվության առումով, որը նա փոխանցեց Խորհրդային Միությանը: Նա նաև նախնական տեղեկություն է փոխանցել ամերիկյան ջրածնային ռումբի ծրագրի մասին[2][3][4]։
  • Թեոդոր Հոլլը երիտասարդ ամերիկացի ֆիզիկոս էր Լոս Ալամոսից, ում ինքնությունը՝ որպես լրտես, չբացահայտվեց մինչև 20-րդ դարի վերջը[5][6]։ Հոլը չի ​​ձերբակալվել լրտեսական գործունեության հետ կապված, թեև նա խոստովանել է իր ընտանիքին, որ լրտես է եղել[7][8]:
  • Դեյվիդ Գրինգլասը ամերիկացի մասնագետ էր Լոս Ալամոսից, Մանհեթենի նախագծի աշխատակից[9]։ Գրինգլասը խոստովանել է, որ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ նա ԽՍՀՄ-ին տվել է լաբորատոր փորձերի կոպիտ նախագծումներ[10]: Նրա քրոջ և եղբոր դեմ տված ցուցմունքների որոշ ասպեկտներ այժմ ենթադրվում է, որ հորինված են՝ փորձելով պաշտպանել իր կնոջը քրեական հետապնդումից: Գրինգլասը խոստովանել է լրտեսությունը և դատապարտվել է երկարաժամկետ ազատազրկման[11][12]։
  • Ջորջ Կովալը ԱՄՆ-ում ծնված ներգաղթյալների որդի է, ով վերադարձել է Խորհրդային Միություն, որտեղ նրան զորակոչել են բանակ և հավաքագրել ԳՀՎ[13]: Կովալը ներթափանցեց ԱՄՆ բանակ և դարձավ հատուկ ինժեներական ջոկատի ճառագայթային անվտանգության սպա: Գործելով Դելմար ծածկանունով՝ նա տեղեկություն ստացավ Օք Ռիջի ազգային լաբորատորիայի և Դեյթոն նախագծի Մոդուլացված նեյտրոնային համակարգի մասին, որն օգտագործվում էր «Չաղլիկ» պլուտոնիումի ռումբում[14]: Նրա գործունեությունը չի հայտնաբերվել Միացյալ Նահանգներում, քանի դեռ Վլադիմիր Պուտինը հետմահու նրան շնորհել է Ռուսաստանի հերոսի կոչում 2007 թվականին[15][16][17][18]։
  • Էթել և Ջուլիուս Ռոզենբերգները ամերիկացիներ էին, ովքեր, հավանաբար, ներգրավված էին լրտեսական օղակի համակարգման և հավաքագրման մեջ, որում ներառված էր Դեյվիդ Գրինգլասը: Թեև գիտնականների մեծամասնությունը կարծում է, որ Ջուլիուսը, ամենայն հավանականությամբ, ներգրավված է եղել լրտեսության մեջ, արդյոք Էթելը ներգրավված է եղել նույն աշխատանքում, թե միայն գիտեր դրա մասին, մնում է քննարկման առարկա: Ջուլիուսը և Էթելը հրաժարվեցին ընդունել իրենց մեղքը, սակայն դատապարտվեցին և մահապատժի ենթարկվեցին Սինգ-Սինգ բանտում[19][20]:
  • Հարրի Գոլդը, որն ազգությամբ ամերիկացի էր, խոստովանել է, որ աշխատել է որպես առաքիչ Գրինգլասի և Ֆուքսի մոտ[21][22][23]:

Իսրայել

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մորդեխայ Վանունու, 2009 թվական

1986 թվականին նախկին տեխնիկ Մորդեխայ Վանունուն, ով աշխատում էր Դիմոնայի մոտ գտնվող իսրայելական միջուկային օբյեկտում, բրիտանական մամուլին բացահայտեց Իսրայելի միջուկային զենքի ծրագրի մասին տեղեկություն՝ հաստատելով տարածված ենթադրություններն առ այն, որ Իսրայելն ունի առաջադեմ գաղտնի միջուկային ծրագիր և միջուկային զենքի պաշարներ։ Իսրայելը ոչ ընդունել է, ոչ էլ հերքել ծրագրի գոյությունը։ Վանունուն առևանգեցին և տեղափոխեցին Իսրայել, դատեցին փակ դատավարությամբ և մեղավոր ճանաչվեցին դավաճանության մեջ[24][25]:

Վանունուի իրականում լրտես լինելու հարցը մնում է հակասական: Վանունու կողմնակիցները պնդում են, որ նա պետք է դիտարկվի որպես պետության գաղտնի և անօրինական գործողությունները բացահայտող մեկը: Նրա հակառակորդները նրան դավաճան են համարում, և նրա տեղեկատվության հրապարակումը համարվում է օգնություն Իսրայելի պետության թշնամիներին։ Վանունուն իր նյութերը հրապարակեց Իսրայելից հեռանալուց միայն մեկ տարի անց։ Գործի քաղաքական կողմը դեռևս բուռն քննարկումների տեղիք է տալիս[26][27]:

Չինաստան

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Չինաստանի հետ ներքին անվտանգության և ռազմական/առևտրի հարցերով Ներկայացուցիչների պալատի Ընտրված հանձնաժողովի 1999 թվականի զեկույցում, որը նախագահում էր պատգամավոր Քրիստոֆեր Քոքսը («Քոքսի զեկույցը»), ասվում էր հետևյալը. ԱՄՆ անվտանգության մարմինները կարծում էին, որ Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետությունը միջուկային լրտեսություն էր իրականացնում ԱՄՆ միջուկային զենքի լաբորատորիաներում, հատկապես՝ Լոս Ալամոսի ազգային լաբորատորիայում, Լոուրենս Լիվերմորի ազգային լաբորատորիայում, Օք Ռիջի ազգային լաբորատորիայում և Սանդիայի ազգային լաբորատորիաում[28]:

Զեկույցի համաձայն՝ Չինաստանը 1970-ական թվականներից «գողացել է գաղտնի տեղեկատվություն Միացյալ Նահանգների բոլոր ամենաառաջադեմ մարտագլխիկների մասին», ներառյալ առաջադեմ մանրանկարչական մարտագլխիկների նախագծումը (որոնք կարող են օգտագործվել անհատական ուղղորդմամաբ զենքերում) և նեյտրոնային ռումբի նկարագրությունը։ Եղել են հաղորդումներ «զենքի կոդերի» գողության մասին, որոնք թույլ են տալիս միջուկային փորձարկումների համակարգչային մոդելավորումը, ինչը թույլ կտա ՉԺՀ-ին շարունակել իր զենքի մշակումը առանց սեփական փորձարկումների: Միացյալ Նահանգները տեղյակ չէին լրտեսության այս դրվագների մասին մինչև 1995 թվականը[29][30]։

Զեկույցում նկարագրված հետաքննությունները, ի վերջո, հանգեցրին Լոս Ալամոսի գիտնական Վեն Հո Լիի ձերբակալությանը, որը սկզբում մեղադրվում էր Չինաստանին միջուկային զենքի մասին տեղեկություններ փոխանցելու մեջ: Սակայն Լիի դեմ գործը փլուզվեց։ Նրան մեղադրանք է առաջադրվել միայն տվյալների սխալ օգտագործման համար: Ձերբակալվածների թվում էր գիտնական Փիթեր Լին (առնչություն չունի Վեն Հո Լիի հետ), ով ձերբակալվել էր սուզանավերի ռադարի գաղտնիքը Չինաստան փոխանցելու համար։ Loral Space Communications-ը և Hughes Electronics-ը տուգանվել են Չինաստանի հետ հրթիռային գաղտնիքները կիսելու համար: Չնայած սկանդալին, այլ ձերբակալություններ կամ բացահայտումներ չեն արվել ԱՄՆ-ի միջուկային արտադրության գողության վերաբերյալ[31]:

Պակիստան

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1991-1993 թվականներին՝ վարչապետ Բենազիր Բհուտտոյի օրոք, Միասնական հետախուզական ծառայությունը (JIM) ISI-ն գործողություններ է իրականացրել ԽՍՀՄ-ում։ Այն ձեռք է բերել միջուկային նյութեր, և շատ աշխատակիցներ նշանակվել են Մոսկվայում Պակիստանի դեսպանատան ռազմական կցորդներ։ Նրանք միաժամանակ նմանատիպ նյութեր են ստացել Ռումինիայից, Ալբանիայից, Լեհաստանից և նախկին Չեխոսլովակիայից[32]։

2004 թվականի հունվարին Աբդուլ Քադիր Խանը խոստովանեց, որ տեխնոլոգիա է վաճառել Լիբիային, Իրանին և Հյուսիսային Կորեային: Ըստ նրա ցուցմունքների և ըստ հետախուզական տվյալների՝ նա վաճառել է ուրանի հարստացման համար գազային ցենտրիֆուգների նախագծեր։ Նա նաև ցենտրիֆուգներ է վաճառել այս երեք երկրներին։ Ավելի վաղ հաղորդվում էր, որ Խանը գազային ցենտրիֆուգային նախագծեր է վերցրել ուրանի հարստացման հոլանդական ընկերությունից (URENCO): Պակիստանն օգտագործել է դրանք միջուկային զենքի սեփական ծրագիրը գործարկելու համար:

2004 թվականի փետրվարի 5-ին Պակիստանի նախագահ գեներալ Փերվեզ Մուշարաֆը հայտարարեց, որ ներում է շնորհել Խանին։ Պակիստանի կառավարությունը պնդում է, որ ինքը որևէ դեր չի ունեցել լրտեսության մեջ, սակայն հրաժարվել է Խանին հանձնել Ատոմային էներգիայի միջազգային գործակալությանը հարցաքննության համար[33]:

Իրան

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Իրանի կողմից միջուկային զենք ձեռք բերելու ձգտումը սկսվել է 1970-ական թվականներից և ակտիվացել է 1980-ական թվականներին՝ Իրանա-իրաքյան պատերազմի բռնկմամբ: Միջուկային հետազոտությունը դարձել է առաջնահերթություն ոչ միայն պետական ​​մակարդակով, այլեւ մասնավոր։ Իրանը հայտարարել է, որ միջուկային հետազոտությունների նպատակը ոչ թե բացառապես ռազմական, այլ գյուղատնտեսական, բժշկական և արդյունաբերական նպատակներն են[32]։

Համաշխարհային տերությունները հավանություն չեն տալիս միջուկային զենք ստեղծելու ունակությամբ նոր երկրների ի հայտ գալուն։ Նրանք գործարք կնքեցին Իրանի հետ, որը հանգեցրեց միջուկային հետազոտությունների դադարեցմանը 2010-ական թվականներին: Ավելի ուշ ՄԱԳԱՏԷ-ն պարզեց, որ Իրանը ավելի քան ութսուն տոկոսով հարստացրել է ուրան: Սա հարստացման ավելի բարձր մակարդակ է, քան Հիրոսիմայում օգտագործված ռումբը։ Պարզվել է, որ Իրանն ունի ուրանի հարստացման հնարավորություն, որը բավարար է գործող միջուկային զենք արտադրելու համար[32]։ Իրանն ունի աշխարհի լավագույն կիբեր զինանոցներից մեկը: ԱՄՆ-ը և Իսրայելը կարող են լինել Իրանի կողմից կիբերլրտեսական պատասխան հարձակման հավանական թիրախները: Նախկինում Իրանի դեմ ԱՄՆ-ի և Իսրայելի կիբերհարձակումները ներառում էին Stuxnet կոչվող վնասաբեր ծրագրեր, որոնք վաճառվել էին Իրանին և լուրջ վնաս հասցրեցին նրա միջուկային ծրագրին: Իրանի հնարավոր միջուկային ծրագիրը վտանգավոր է միջուկային հավանական էսկալացիայի պատճառով՝ պայմանավորված սուննի մուսուլմանների (Եգիպտոս) և շիա մուսուլմանների (Իրան) տարածքում կրոնական տարբերություններով[34]:

Լրտեսության նոր կիբեր ասպեկտը ստիպել է միջուկային զենք ունեցող երկրներին ձեռնարկել իրենց համակարգերի լայնածավալ փորձարկումներ՝ փնտրելու թույլ կողմերը: Օրինակ՝ Մեծ Բրիտանիան ամեն տարի երկու միլիարդ դոլար է ներդնում կիբերպաշտպանության մեջ։ Լրտեսությունը դարձել է ավելի հեշտ՝ շնորհիվ կիբերլրտեսության միջոցով անձնական տեղեկատվության հասանելիության բոլորովին նոր եղանակի[35]:

Հնդկաստան

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հնդկաստանի միջուկային տերություն դառնալու ուղին սկսվեց 1974 թվականին «Ժպտացող Բուդդա» հաջող գործողությամբ: Նախագծի պաշտոնական անվանումն է Պոկհրան։ 1998 թվականի մայիսի 13-ին Պոկհրան II-ը՝ Հնդկաստանի միջուկային զենքի ծրագրի հաջորդ խոշոր զարգացումը, գործարկվեց: Սա դրդեց այն ժամանակվա վարչապետ Ատալ Բիհարի Վաջպային Հնդկաստանը պաշտոնապես հայտարարել միջուկային տերություն: Թեեև Հնդկաստանը շատ ավելի վաղ ներգրավված էր գլոբալ միջուկային գործարքներում[36]:

Հնդկաստանը ներգրավված էր 1965 թվականի հոկտեմբերին Չինաստանի դեմ ԱՄՆ լրտեսությանը նպաստելու գործում: ԿՀՎ-ն հավաքագրեց 14 ամերիկացի լեռնագնացների՝ Նանդա Դևի լեռը նվաճելու համար և, համագործակցելով Հնդկաստանի հետախուզական բյուրոյի հետ, ծրագրեցՆանդա Դևի պլուտոնիումի առաքելությունը[37]: Առաքելության նպատակն այն էր, որ 14 լեռնագնացներ միաժամանակ տեղադրեին ռադիոիզոտոպային ջերմաէլեկտրական գեներատոր՝ Նանդա Դևիի գագաթին դետեկտորը սնուցելու համար՝ թույլ տալով ԱՄՆ-ին լրտեսել Չինաստանը: Վիետնամի պատերազմի ժամանակ ԱՄՆ-ին անհրաժեշտ էր հետախուզական տեղեկատվություն Չինաստանի միջուկային հնարավորությունների վերաբերյալ: Առաքելությունը ձախողվել է ձնաբքի ժամանակ գեներատորներից մեկի կորստի պատճառով։ Ենթադրվում է, որ գեներատորը սարից տարել է ձնահյուսը[38]։ ԿՀՎ-ն, իմանալով ռադիոակտիվ նյութի կորստի մասին, 1966 թվականին լեռնագնացներին հետ ուղարկեց այդ տարածք՝ Գանգես գետի հնարավոր աղտոտումը կանխելու համար գեներատոր փնտրելու համար: Փորձն անհաջող էր։ 1967 թվականին լեռնագնացների հետ միասին ուղարկվեց նոր գեներատոր և տեղադրվեց Նանդա Կոտ գագաթին։ Այդ ժամանակից ի վեր ԱՄՆ-ը հնարավորություն է ունեցել վերահսկել Չինաստանը[39]։

2019 թվականի հոկտեմբերի 30-ին Հնդկաստանի միջուկային էներգիայի կորպորացիան (NPCIL) պաշտոնական հայտարարություն արեց, որ Թամիլ Նադուի Կուդանկուլամ ատոմակայանը կիբերհարձակման զոհ է դարձել[40]: Հարձակումը տեղի ունեցավ նույն տարվա սկզբին՝ սեպտեմբերին, բայց NPCIL-ը հապաղեց հրապարակել լուրերը[41]: Ենթադրվում է, որ հարձակումն իրականացվել է Dtrack ծրագրի միջոցով, որը նման է Հյուսիսային Կորեայի հարձակումների ժամանակ օգտագործվող ծրագրին[42]:

Աղբյուրներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  • Rhodes, Richard, Dark Sun: The Making of the Atomic Bomb. New York: Simon & Schuster, 1995.
  • Cohen, Avner. Israel and the Bomb. New York: Columbia University Press, 1998.
  • Cox, Christopher, chairman (1999). Report of the United States House of Representatives Select Committee on U.S. National Security and Military/Commercial Concerns with the People's Republic of China., esp. Ch. 2, "PRC Theft of U.S. Thermonuclear Warhead Design Information". Available online at https://web.archive.org/web/20050804234332/http://www.house.gov/coxreport/.
  • Stober, Dan, and Ian Hoffman. A convenient spy: Wen Ho Lee and the politics of nuclear espionage. New York: Simon & Schuster, 2001.
  • Powell, Bill, and Tim McGirk. "The Man Who Sold the Bomb; How Pakistan's A.Q. Khan outwitted Western intelligence to build a global nuclear-smuggling ring that made the world a more dangerous place", Time Magazine (14 February 2005): 22.[1]
  • Thomas O'Toole. "CIA Put Nuclear Spy Devices in Himalayas", Washington Post (13 April 1978)
  • William Borders. "Desai Says U.S.-Indian Team Lost Atomic Spy Gear", The New York Times (18 April 1978)

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ «Фукс Клаус». Энциклопедия Кирилла и Мефодия (ռուսերեն). Վերցված է 2023-09-09-ին.
  2. ↑ «Klaus Fuchs - Nuclear Museum». https://ahf.nuclearmuseum.org/ (ամերիկյան անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2023-09-11-ին. Վերցված է 2023-09-09-ին. {{cite web}}: External link in |website= (օգնություն)
  3. ↑ «ФУКС КЛАУС». Служба внешней разведки Российской Федерации. Արխիվացված օրիգինալից 2023-05-09-ին. Վերցված է 2023-09-09-ին.
  4. ↑ «Фукс Эмиль Юлиус Клаус (Клаус Фукс) - Электронный архив Фонда Иофе». arch2.iofe.center. Արխիվացված օրիգինալից 2023-10-02-ին. Վերցված է 2023-09-09-ին.
  5. ↑ «Последнее задание Персея». www.sovsekretno.ru. Վերցված է 2023-09-09-ին.
  6. ↑ Xena (2019-06-10). «Интересные факты о ядерном проекте «Манхэттен»». KnowHow (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2023-09-30-ին. Վերցված է 2023-09-09-ին.
  7. ↑ «Theodore Hall - Nuclear Museum». https://ahf.nuclearmuseum.org/ (ամերիկյան անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2023-06-16-ին. Վերցված է 2023-09-09-ին. {{cite web}}: External link in |website= (օգնություն)
  8. ↑ «"Его имя знали три человека в мире": Как советский суперагент добывал атомные секреты». Life.ru (ռուսերեն). 2023-05-14. Արխիվացված օրիգինալից 2023-06-02-ին. Վերցված է 2023-09-09-ին.
  9. ↑ «Проклятие Тьюринга: за что судили известных учёных и что с ними стало». hightech.fm (ռուսերեն). Վերցված է 2023-09-09-ին.
  10. ↑ «США рассекретили показания ключевого свидетеля по делу об "атомном шпионаже"». vesti.ru (ռուսերեն). Վերցված է 2023-09-09-ին.
  11. ↑ «David Greenglass - Nuclear Museum». https://ahf.nuclearmuseum.org/ (ամերիկյան անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2023-09-09-ին. Վերցված է 2023-09-09-ին. {{cite web}}: External link in |website= (օգնություն)
  12. ↑ Юров, Дмитрий (2017-07-19). «Электрический стул за атомную бомбу: самая сложная операция в истории разведки «холодной войны»». Телеканал «Звезда» (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2022-05-09-ին. Վերցված է 2023-09-09-ին.
  13. ↑ «Коваль Жорж Абрамович | Выставка "Герои Советского Союза - наши земляки"». okm79.ru. Վերցված է 2023-09-09-ին.
  14. ↑ «Персоналии: Коваль Г. А. — История Росатома». www.biblioatom.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2023-10-19-ին. Վերցված է 2023-09-09-ին.
  15. ↑ Magazine, Smithsonian. «George Koval: Atomic Spy Unmasked». Smithsonian Magazine (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2023-06-10-ին. Վերցված է 2023-09-09-ին.
  16. ↑ «Как советский разведчик попал в засекреченные атомные лаборатории США». Российская газета (ռուսերեն). 2017-10-07. Արխիվացված օրիգինալից 2023-12-27-ին. Վերցված է 2023-09-09-ին.
  17. ↑ ««Выкрал атомную бомбу». Как Жорж Коваль вскрыл ядерные секреты Америки». ВЗГЛЯД.РУ (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2023-07-18-ին. Վերցված է 2023-09-09-ին.
  18. ↑ «Коваль Жорж Абрамович». warheroes.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2021-11-06-ին. Վերցված է 2023-09-09-ին.
  19. ↑ McFadden, Robert D. (2014-10-14). «David Greenglass, the Brother Who Doomed Ethel Rosenberg, Dies at 92». The New York Times (ամերիկյան անգլերեն). 0362-4331. Արխիվացված օրիգինալից 2023-10-04-ին. Վերցված է 2023-09-09-ին.
  20. ↑ «Казненные на родине. Американцы, которые отдали жизни за Советский Союз». РИА Новости (ռուսերեն). 2023-02-02. Արխիվացված օրիգինալից 2023-05-21-ին. Վերցված է 2023-09-09-ին.
  21. ↑ Whitman, Alden (1974-02-14). «1972 Death of Harry Gold Revealed». The New York Times (ամերիկյան անգլերեն). 0362-4331. Արխիվացված օրիգինալից 2023-05-28-ին. Վերցված է 2023-09-09-ին.
  22. ↑ «Как русские скопировали атомную бомбу». ИноСМИ (ռուսերեն). 2014-12-01. Վերցված է 2023-09-09-ին.
  23. ↑ «Успех или провал атомного разведчика из архангельской Онеги?». Regnum. 2020-05-31. {{cite web}}: no-break space character in |title= at position 40 (օգնություն)
  24. ↑ Staff, ToI. «Dimona nuclear reactor official arrested for corruption». www.timesofisrael.com (ամերիկյան անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2023-02-14-ին. Վերցված է 2023-09-09-ին.
  25. ↑ Мустафин, Равиль. «Мордехай Вануну: Дон-Кихот из Димоны». Еженедельник «ЗВЕЗДА» (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2023-06-07-ին. Վերցված է 2023-09-09-ին.
  26. ↑ «Mordechai Vanunu». Right Livelihood (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2023-02-21-ին. Վերցված է 2023-09-09-ին.
  27. ↑ Новости, Р. И. А. (2004-04-21T01:54). «Самый известный заключённый Израиля выходит на свободу». РИА Новости (ռուսերեն). Վերցված է 2023-09-09-ին.
  28. ↑ «Cox Report, 1999 | US-China Institute». china.usc.edu (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2020-06-15-ին. Վերցված է 2023-09-09-ին.
  29. ↑ Concordiam, per (2021-12-06). «Смена стратегических приоритетов в космической политике России - per Concordiam» (ռուսերեն). Վերցված է 2023-09-09-ին.
  30. ↑ «Фалиго Роджер. Китайские Шпионы». samlib.ru. Վերցված է 2023-09-09-ին.
  31. ↑ «The Cox Report's 'Dirty Little Secret' | Arms Control Association». www.armscontrol.org. Արխիվացված օրիգինալից 2022-09-01-ին. Վերցված է 2023-09-09-ին.
  32. ↑ 32,0 32,1 32,2 Avag, Robert. «Future World of Illicit Nuclear Trade: Mitigating the Threat | Institute for Science and International Security». isis-online.org (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2023-09-30-ին. Վերցված է 2023-09-09-ին.
  33. ↑ Walsh, Declan (2008-05-29). «Disgraced atomic scientist disowns confession». The Guardian (բրիտանական անգլերեն). 0261-3077. Արխիվացված օրիգինալից 2022-11-28-ին. Վերցված է 2023-09-09-ին.
  34. ↑ Albright, David (2013-07-29). «Future World of Illicit Nuclear Trade: Mitigating the Threat».
  35. ↑ «Cyber warfare: Iran opens a new front». Financial Times. 2016-04-26. Արխիվացված օրիգինալից 2023-04-26-ին. Վերցված է 2023-04-26-ին.
  36. ↑ «Decoding Operation Smiling Buddha: India's first nuclear test and its significance». cnbctv18.com (անգլերեն). 2023-05-18. Արխիվացված օրիգինալից 2023-05-26-ին. Վերցված է 2023-09-09-ին.
  37. ↑ Times, William Borders Special to The New York (1978-04-18). «Desai Says U.S.‐Indian Team Lost Atomic Spy Gear'». The New York Times (ամերիկյան անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2023-04-29-ին. Վերցված է 2023-04-29-ին.
  38. ↑ O'Toole, Thomas (1978-04-13). «CIA Put Nuclear Spy Devices in Himalayas». Washington Post (ամերիկյան անգլերեն). ISSN 0190-8286. Արխիվացված օրիգինալից 2023-02-07-ին. Վերցված է 2023-04-29-ին.
  39. ↑ Bag, Shamik (2015-04-18). «The Nanda Devi mystery». mint (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2023-08-18-ին. Վերցված է 2023-09-09-ին.
  40. ↑ «Cyberattack Hits Indian Nuclear Plant | Arms Control Association». www.armscontrol.org. Արխիվացված օրիգինալից 2023-04-29-ին. Վերցված է 2023-04-29-ին.
  41. ↑ «Nuclear Power Corporation confirms malware in computer at Kudankulam plant». India Today. 2022-03-24. Արխիվացված օրիգինալից 2022-06-25-ին. Վերցված է 2023-09-09-ին.
  42. ↑ Wall, Tyler (2022-08-04). «Throwback attack: An Indian nuclear power plant falls victim to outdated policies». Industrial Cybersecurity Pulse (ամերիկյան անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2023-04-29-ին. Վերցված է 2023-04-29-ին.
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Միջուկային_լրտեսություն&oldid=10149990» էջից