Մեհդի Հասան
| Մեհդի Հասան | |
|---|---|
 | |
| Հիմնական տվյալներ | |
| Բնօրինակ անուն | ուրդու՝ مہدی حسن |
| Ծնվել է | հուլիսի 18, 1927[1] Luna, Jhunjhunu district, Jaipur State, Բրիտանական Հնդկաստան, Բրիտանական կայսրություն |
| Երկիր |  Պակիստան |
| Մահացել է | հունիսի 13, 2012[2] (84 տարեկան) Կարաչի, Պակիստան |
| Ժանրեր | դասական երաժշտություն |
| Մասնագիտություն | երգիչ |
| Գործիքներ | վոկալ |
| Պարգևներ | |
| Կայք | mehdihassan.com |
Մեհդի Հասան Խան ( ուրդու՝ مہدی حسن, հուլիսի 18, 1927[1], Luna, Jhunjhunu district, Jaipur State, Բրիտանական Հնդկաստան, Բրիտանական կայսրություն - հունիսի 13, 2012[2], Կարաչի, Պակիստան), պակիստանցի երգիչ, գազելների և Պակիստանի «Լոլիվուդ» կինոարդյունաբերության երգերի կատարող[3][4][5]։ Նա համարվում է գազել ժանրի մեծագույն և ամենաազդեցիկ երգիչներից մեկը։ Իր վարպետության համար Հասանը ստացել է «Շահենշահ-ի-ազել» տիտղոսը, որը թարգմանվում է որպես «Գազելի կայսր»[6][7][8][9][10]։ Հասանը սիրված և հարգված էր ունկնդիրների կողմից իր խորը, կախարդական բարիտոնի համար[11]։ Նրան ճանաչում են որպես այն անձը, ով կարողացավ գազել ժանրը հասցնել համաշխարհային լսարանին։ Չափազանց կարևոր է նաև նրա յուրահատուկ մոտեցումը երաժշտությանը։ Հասանը հմտորեն համակցում է մեղեդիական կառուցվածքները՝ միևնույն ժամանակ պահպանելով հնդկական երաժշտական ռագաների ամբողջականությունը իր ստեղծագործություններում։
Ծնվելով Կալավանտ երաժիշտների ընտանիքում՝ Մեհդի Հասանը հատուկ հետաքրքրություն է ցուցաբերել երաժշտության նկատմամբ։ Նա դարձել է ոգեշնչման աղբյուր տարբեր ժանրերի բազմաթիվ երգիչների համար, այդ թվում՝ Ջագջիթ Սինգհի և Պարվեզ Մեհդիի[12]։ Իր կյանքի ընթացքում Հասանը ստացել է բազմաթիվ մրցանակներ և համարվել է Պակիստանի կինոարդյունաբերության լավագույն երգիչներից մեկը՝ իր գործընկեր Ահմեդ Ռուշդիի հետ միասին։ Ասում են, որ իր կարիերայի ընթացքում նա երգել է ավելի քան 300 ֆիլմերի համար[13][14]։
Նրա արվեստի մեջ ունեցած վաստակների համար Պակիստանի կառավարությունը նրան պարգևատրել է Nishan-e-Imtiaz, Tamgha-e-Imtiaz, Pride of Performance և Hilal-i-Imtiaz շքանշաններով[13]։
Վաղ տարիներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Հասանը ծնվել է 1927 թվականի հուլիսի 18-ին Լունա գյուղում, որը գտնվում է Մանդավայի մոտ՝ Ջհունջհունու շրջանում[11]։ Նա մեծացել է երաժշտական ընտանիքում և եղել է Կալավանտ կլանի 16-րդ սերնդի երաժիշտը։ Ութ տարեկանից Հասանը սկսել է սովորել դասական երաժշտություն[15]։ Նրա ուսուցիչները եղել են նրա հայր Ուստադ Ազիմ Խանը և հորեղբայր Ուստադ Իսմայել Խանը, որոնք հռչակված էին որպես Դհրուպադ ոճի նշանավոր երգիչներ՝ հնդկական ավանդական երաժշտության կարևոր ուղղություններից մեկը[16]։ Երիտասարդ Հասանը արագ առաջադիմել է և սկսել ելույթներ ունենալ հանրության առաջ։ Քսան տարեկան հասակում նա արդեն վարժ տիրապետում էր տարբեր դասական երգեցողության ձևերի, ներառյալ դհրուպադը, դադրան, թումրին և հայալը։ Վաղ տարիներին Հասանը սկսեց ելույթ ունենալ մահարաջայի արքունիքում՝ իր եղբոր՝ Գուլամ Քադիրի հետ[17]։ Իր մասնագիտական կարիերայի առաջին քայլերն արել է որպես թումրի ոճի կատարող[18]։ Հասանի առաջին կարևոր համերգը, որտեղ նա հանդես եկավ դհրուպադ և հայալ ոճերում, տեղի ունեցավ Ֆազիլկա Բունգլայում՝ ժամանակակից DC House-ի մոտ (կառուցված 1935 թվականին)։ Նրա ավագ եղբայրը՝ Ուստադ Գուլամ Քադիրը, նույնպես մեծ դեր է խաղացել Հասանի երաժշտական զարգացման մեջ[16]։
1947 թվականին Հնդկաստանի բաժանումից հետո 20-ամյա Հասանը ընտանիքի հետ տեղափոխվեց Պակիստան՝ վերցնելով ընդամենը մի քանի իրեր։ Նրանք ապաստան գտան նրա հորաքրոջ տանը, որը գտնվում էր Չիչավաթնիի մոտ՝ Չակ գյուղում։ Առաջին տարիներին ընտանիքը բախվեց լուրջ ֆինանսական դժվարությունների։ Հասանը ստիպված էր աշխատել ընտանիքին օգնելու համար։ Սկզբում նա աշխատում էր «Mughal Cycle House» հեծանիվների խանութում՝ Չիչավաթնիում, ապա դարձավ մեքենաների և դիզելային տրակտորների մեխանիկ[19]։ Չնայած ծանր ֆինանսական վիճակին և զբաղվածությանը, Հասանը երբեք չհրաժարվեց իր գլխավոր կրքից՝ երգեցողությունից։ Նա շարունակում էր զուգահեռաբար զբաղվել երաժշտությամբ՝ ձգտելով կատարելագործել իր արվեստը[11]։
Երգեցողական կարիերա
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]1957 թվականին Հասանն ունեցավ նոր հնարավորություն հանդես գալու Պակիստանի ռադիոյում, սկզբում՝ որպես թումրիի կատարող, իսկ հետո՝ գազել երգող[20]։ Նրա ելույթները մեծ ճանաչում բերեցին նրան երաժշտական համայնքում։ Հասանն առանձնահատուկ սեր ուներ ուրուրդու լեզվով պոեզիայի հանդեպ, ինչը նրան մղեց փորձարկելու գազելների կատարումը։ Նա նշում էր Զ. Ա. Բուխարիին և Ռաֆիք Անվարին որպես այն անձանց, ովքեր մեծապես ազդել են իր՝ որպես գազել երգչի ձևավորման վրա[21]։ Հասանը առաջին անգամ ելույթ ունեցավ Պակիստանի ռադիոյում 1952 թվականին[11]։ Նրա առաջին երգը կինոյում եղել է «Nazar Milte Hi Dil Ki Bat Ka Charcha Na Ho Jaye», որը հնչել է 1956 թվականի «Շիքար» ֆիլմում։ Երգի խոսքերը գրել է Յազդանի Ջալանդհարին, իսկ երաժշտությունը՝ Ասգար Ալի Մ. Հուսեյնը։ 1964 թվականին Հասանը կատարեց «Gulon Mein Rang Bharay, Baad-e-Naubahar Chale» գազելը «Ֆարանգի» ֆիլմի համար։ Երգի խոսքերը գրել էր Պակիստանի հայտնի պոետ Ֆայզ Ահմեդ Ֆայզը, իսկ երաժշտությունը՝ Ռաշիդ Ատրեն։ Այս կատարումը դարձավ նրա մեծագույն հաջողությունը Պակիստանի կինոարդյունաբերությունում՝ ապահովելով նրան լայն ճանաչում։ Դրանից հետո նա երբեք այլևս հետ չնայեց[21][22]։ Նույնիսկ գազելի հեղինակ Ֆայզ Ահմեդ Ֆայզը դադարեց այն արտասանել իր «Մուշայրա» պոեզիայի երեկոների ժամանակ և փոխարենը հումորով ասում էր, որ այս ստեղծագործությունը «հիմա Հասանի սեփականությունն է», հորդորելով հանդիսատեսին լսել այն Հասանի կատարմամբ[16]։
2010 թվականի հոկտեմբերին HMV երաժշտական լեյբլը թողարկեց «Sarhadein» ալբոմը, որը ներառում էր «Tera Milna» դուետային երգը՝ կատարված Հասանի և Լատա Մանգեշկարի կողմից։ Երգի երաժշտությունը գրել էր հենց Հասանը, իսկ խոսքերը՝ Ֆարխաթ Շահզադը։ Հասանի ձայնագրությունը կատարվել էր Պակիստանում՝ 2009 թվականին, իսկ երբ Լատա Մանգեշկարը լսեց այն, 2010-ին Հնդկաստանում ձայնագրեց իր հատվածը։ Ավելի ուշ երկու ձայնագրությունները միացվեցին՝ ձևավորելով լիարժեք դուետ։ Այս երգը նախկինում Հասանն ու Նուր Ջեհանը նույնպես կատարել էին դուետով։
1980-ականների վերջում Հասանը ծանր հիվանդացավ, ինչի հետևանքով սկսեց ավելի հազվադեպ երգել։ Հիվանդության սրման պատճառով նա ամբողջությամբ հեռացավ երաժշտությունից, այդ թվում՝ դադարեց նաև գործիքային կատարումները[18]։ Ժամանակի ընթացքում նրա առողջական վիճակը այնքան վատթարացավ, որ նա ստիպված եղավ լիովին դադարեցնել իր երաժշտական կարիերան։
Մահ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Կյանքի վերջին տարիներին Հասանը տառապում էր թոքերի ծանր քրոնիկական հիվանդությունից[23]։ Մահվանից 12 տարի առաջ նա բուժում էր ստանում Պակիստանի տարբեր հիվանդանոցներում՝ թոքային և արտազատական համակարգի հիվանդությունների դեմ[15][24]։ 2000 թվականի վերջում, Հնդկաստանի Կերալա նահանգում գտնվելու ընթացքում, նա ուղեղի կաթված ունեցավ[25]։ 2005 նա ուղարկվեց Հնդկաստան՝ բուժում ստանալու համար։ Վերադառնալուց հետո Հասանը տարավ երկրորդ կաթվածը, որն ազդեց նրա խոսքի և ֆիզիկական ակտիվության վրա[23][26]։ Մահվանից ընդամենը մի քանի օր առաջ նրա առողջական վիճակը կտրուկ վատացավ. հայտնաբերվեց ծանր շնչառական ինֆեկցիա, իսկ շնչառության խնդիրները ավելի սրվեցին[15]։ Հասանը կյանքից հեռացավ 2012 թվականի հունիսի 13-ին Աղա Խանի համալսարանական հիվանդանոցում՝ Կարաչիում, մահվան պատճառը հանդիսացավ պոլիօրգանային անբավարարությունը[19][27]։
Ընտանիք
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Մեհդի Հասանն ուներ 14 երեխա[28]։ Նրա որդիներից 8-ն ակտիվ են երաժշտության ասպարեզում։ Դրանք են.
- Թարիք Մեհդի Հասան (Versatile Playback Singer)
- Արիֆ Մեհդի Հասան (Classical Tabla Player և Փրոմոութեր)
- Ասիֆ Մեհդի Հասան (Playback և Գազել երգիչ)
- Քամրան Մեհդի Հասան (Playback և Գազել երգիչ)
- Իմրան Մեհդի Հասան (Դասական տաբլա նվագարկիչ և Բազմակողմանի երգիչ)
- Ֆայզան Մեհդի Հասան (Բազմակողմանի գազել երգիչ)
- Սաջադ Մեհդի Հասան (Փենջաբի ոստիկանություն)
- Շահզադ Մեհդի Հասան (Գազել երգիչ)
- Ուորիս Հասան Մեհդի (Փոփ երգիչ)[29]
- Սադիկ Մեհդի Հասան (Ակցիզային ծառայության աշխատակից)
Երգչի հիշատակում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Հասանը լայնորեն համարվում է ենթացամաքի ամենահայտնի երգիչներից մեկը և նրան վերագրվում է գազել երգեցողության ժանրի հեղափոխությունը[30][31][32]: 1977 թվականին Նյու Դելիում Հասանի համերգը լսելուց հետո հնդիկ հայտնի երգիչ Լատա Մանգեշկարը հիացած էր իր յուրահատուկ վոկալով և նույնիսկ արտահայտում էր միտքը. «Երբ նա երգում է, դա նման է Ամենակարողի ձայնին»[16]։ Իր 91-ամյակի օրը՝ 2018 թվականի հուլիսի 18-ին, Google-ը զարդարել է իր գլխավոր էջը Հասանի պատկերով[33]։ Պակիստանի վարչապետ Յուսուֆ Ռեզա Գիլանին հարգանքի տուրք է մատուցել երգչին՝ անվանելով նրան «սրբապատկեր, որը տասնամյակներ շարունակ ոգեշնչել է երաժշտասերներին»[19]։ Հնդկաստանի վարչապետ Մանմոհան Սինգհը նշել է, որ Հասանը «ներմուծել է թերակղզու սուֆիական հոգևորությունը իր երգերի մեջ»[7][8] և հավելել[34][35], որ «Հասանի կիրքը ուրդու պոեզիայի նկատմամբ և Դրուպադ[en]-ի վարպետությունը նրան հատուկ տեղ են ապահովել երաժշտական աշխարհում»[27]։
Ալբոմներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Նրա ալբոմներից մի քանիսը
- Kehna Usey
- Nazarana
- Live at Royal Albert Hall
- Andaz-e-Mastana
- Classical Ghazals vol. 1, 2, 3
- Dil Jo Rota Hai
- Ghalib Ghazals
- Ghazals For Ever Vol 1
- Golden Collection Of Mehdi Hassan Vol 1, 2
- Golden Greats
- In Concert
- Khuli Jo Aankh
- Life Story
- Live at Khambay
- Live Concert in India
- Mehdi Hassan
- Mehdi Hassan Ghazals Vol. 1
- Sada E Ishq
- Sarhadein
- Sur Ki Koi Seema Nahin
- The Finest Ghazals
- The Legend
- Yaadgar Ghazalen Vol. 1
- Tarz (with Shobha Gurtu)
- Naqsh-e-Faryadi
- Mehdi Hassan (EMI-Pakistan Released) VOLUME 1
- Mehdi Hassan Sings Punjabi Film Hits (EMI-Pakistan Released)
- Mehdi Hassan (EMI-Pakistan Released) VOLUME 2
Գազելներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- Alam-e-Khwaab ho ya
- Aagay Barhe Na Qissa -E -Ishq -E- Butaan Se Hum
- Aaj tak yaad hai woh Pyaar ka Manzar
- Aaj Tu Ghair Sahi (Poet: Kemal Ahmad)
- Aa Ke Sajda Nashin Kais Hua (Բանաստեղծ՝ Միր Թաքի Միր)
- Aankhon Se Mili Aankhen
- Aap Ki Aankhon Ne
- Aap ko bhul jayen ham
- Aaye Kuch Abr (Բանաստեղծ՝ Ֆայզ Ահմադ Ֆայզ)
- Ab Ke Hum Bichde To Shaayad Kabhi Khwaabon Mein Milein (Բանաստեղծ՝ Ահմեդ Ֆարազ)[36]
- Ae Raushnion Ke Shahr Bata
- Anjuman Anjuman Shanaasaayi
- Apno Ne Gham Diye To Yaad Aa Gaya
- Arze Niyaze Ishq Ke
- Baat karni mujhe mushkil kabhi aisi tau na thii (Բանաստեղծ՝ Բահադուր Շահ II)
- Beqarari si Beqarari hai
- Bheegi Hui Aankhon Ka
- Bhuuli bisri chand umeedein
- Chalte ho to chaman ko chaliye (Բանաստեղծ՝ Միր Թաքի Միր)
- Chirag-e-toor Jalao bada Andhera hai (Բանաստեղծ՝ Սագար Սիդիքի)
- Dekh to dil keh jaan se uthta hai (Բանաստեղծ՝ Միր Թաքի Միր)
- Dekhna Unka Kankhiyo Sey
- Dil-E-Nadan Tujhe Hua Kya Hai (Բանաստեղծ՝ Միրզա Ղալիբ)
- Dil-E-Veeran Hai Teri Yaad Hai Tanhai Hai
- Dil Ki Baat Labon Par Laakar.
- Dil mein ab yu tere Bhule huye ghum aate hai
- Deewar Dar Pe
- Dil Men Toofan Chupae Betha Hoon
- Duniya Kisi Ke Pyaar Mein Jaanat Se Kam Nahin
- Duniya Se Tujhko
- Dayam Pada Hua Tere Dar Pe Nahi Hoon Main (Բանաստեղծ՝ Միրզա Ղալիբ)
- Ek Bar Chale Aao
- Ek Bus Tu Hi Nahin Mujhse Khafa Ho Baitha (Բանաստեղծ՝ Ֆարհատ Շեժադ)
- Ek Jhalak Dikhla De
- Ek Khilta Hua Gulab
- Ek Sitam Aur Meri Jaan, Abhi Jaan Baqi Hai (Բանաստեղծ՝ Մասրուր Անվար)
- Fikr hii thaharii to dil ko fikr-e-Khubaan kyon Na Ho (Բանաստեղծ՝ Ջոշ Մալիհաբադի)
- faisla tumko bhool jane ka
- Ga mere Deewaane Dil (Երաժիշտ՝ Քամալ Ահմեդ)
- Garmi-e-Hasrat-e-Naakaam se jal Jaate Hain
- Garche Sau Bar ghum-e-hijr se jaan
- Gham ki Aandhi Chali (Ռագ՝ Լալիտ)
- Ghazab Kiya Tere Waade Pe Aitbaar Kiya (Բանաստեղծ՝ Դաղ Դեհալվի)
- Gair Banke na mile hum
- Go zara si baat par Barso ke Yaaraane gaye
- Gulon mein Rang Bhare Baad-e-Naubahar Chale (Խոսքերի հեղինակ՝ Ֆայզ Ահմեդ Ֆայզ)[36]
- Gulshan gulshan shola e gul ki
- Guncha-e-Shauq Laga hei Khilne
- Hamari Sanson Men Aaj Tak
- Har Dard Ko
- Humein koi ghum nahi tha ghum-e-Aashiqi se Pehle
- Hum hi mein thi na koi baat
- Ik husn ki devi se Mujhe Pyaar hua tha
- Ik khalish ko haasil-e-umr-e-ravaan rehne diya (Բանաստեղծ՝ Ադիբ Սահարանպուրի)
- Jab bhi aati hai teri yaad Kabhi Shaam ke baad
- Jab Bhi Chahen Ek Nai Soorat
- Jab Bhi Pee Kar
- Jab Koi Piar Se Bulaae Ga, Tujh Ko Ik Shakhsh Yaad Aaey Ga (Բանաստեղծ՝ Խավաջա Փերվեզ)
- Jab Tere Nain Muskurate Hain (Ռագ Սահարա)
- Jab Us Zulf Ki Baat Chali
- Jahan Jake Chain
- Jo Chahte ho woh Kehte ho (Ռագա Նաթ Բայրավ)
- Jo thakey thakey se they hausley
- Kahan Gai Woh Wafa
- Khuli Jo Aankh Woh Tha (Բանաստեղծ՝ Ֆարհատ Շեհջադ)
- Kiya Hei Pyaar Jisse Humne Zindagi ki Tarah
- Kya Bhala Mujhko Parakhne Ka Nateeja Nikla
- Ku ba ku phail gai
- Kyoon Humse Khafa Ho Gaye Ae Jaan-E-Tamanna
- Main Hosh Mein Tha
- Main Khayal hoon kisi aur ka (Բանաստեղծ՝ Սալիմ Կաուսար)
- Main Nazar se pee raha hoon
- Mohabat Karne Waale (Ռաագ Խամաջ)
- Mohabat Zindagi Hai Aur Tum Meri Mohabat Ho
- Mujhe Tum Nazar Se Gira To Rahe Ho
- Naavak andaz jidhar diida-e-jaana honge (Բանաստեղծ՝ Մոմին Խան Մոմին)
- Nishan Bhi Koi Na Chhora keh
- Patta Patta Boota Boota haal Hamaara Jaane hai (Բանաստեղծ՝ Միր Թաքի Միր)[36]
- Phuul hi phuul khil utthe
- Pyaar Bhare Do Sharmile Nain (Երաժշտություն՝ Ռոբին Ղոշ)
- Qissa-E-Gham Mein Tera Naam
- Rafta Rafta woh meri Hasti ka Saamaan ho gaye[36]
- Ranjish Hi Sahi Dil Hi Dukhaane Ke Liye Aa (Բանաստեղծ՝ Ահմեդ Ֆարազ) (Ռագ Յաման)[36]
- Rim Jhim Ki Barsaat Hai Aur Jaage Huye Jazbaat Hain
- Roshan Jamal-e-yaar se hai
- Shaheron Mulkon Main jo Ye Mir (Բանաստեղծ՝ Միր Թաքի Միր)
- Saamne Aa Ke Tujhko Pukara Nahin (Բանաստեղծ՝ Խավաջա Փերվեզ)
- Sahar Ho Rahi Hai
- Shikwa Na Kar Gila Na Kar Ye Duniya Hai Pyaare
- Shola tha jal Bujha hoo (Բանաստեղծ՝ Ահմեդ Ֆարազ) (Ռագ Կիրվանի)
- Tanha thi aur Hamesha se Tanha hai Zindagi
- Tark-e-Ulfat ka sila
- Tere Bheege Badan ki Khushboo se
- Tere mere Pyaar ka aisa Naata hai
- Teri Khushi mein agar gham mein bhi Khushi na huyi (Ռագա Մադհուվանթի)
- Toote huye Khwaabo ke liye
- Thahar Thori der to
- Tune Yeh Phuul Jo Zulfon Me Saja Rakha Hai (Բանաստեղծ՝ Քաթիլ Շիֆայի)
- Tu meri Zindagi hai
- Usne jab meri Taraf
- Uzr aane mein bhi hai aur Bulaate bhi nahi (Բանաստեղծ՝ Դաագ Դեհալվի)
- Woh Dilnawaz hai Lekin Nazar Shanaas nahi
- Woh Zara si Baar par
- Yaad Teri ny Zamane ko Bhulla Rakha Hy
- Yaaro kisi Qaatil se Kabhi Pyaar na Maango
- Yun na mil mujhse khafa ho jaise (Ռագս Բիլվալ և Բհայրավի)
- Ye Dhuaan kaha se Uthta hai
- Ye Kaghzi Phool Jaise Chahre
- Ye Mojeza bhi Mohabbat Kabhi Dikhaaye Mujhe (Ռագ Մադհուկաունս)
- Ye Tera Naazuk Badan Hai Ya Koi Mehka Gulaab
- Yoon Zindagi Ki Raah Mein Takra Gaya Koi
- Zindagi Mein To Sabhi Pyaar Kiya Karte Hain[36]
- Zulf Ko Teri Ghataon Ka Payam Aaya Hai
- Մհադի Հասանը նաև երգել է պարսկերեն/դարի ղազալներ Աֆղանստանում 1970-ականներին Քաբուլում:
- Ulti ho gyi sab tadbeereN kuchh na dawa ne kaam kia (Բանաստեղծ՝ Միր)
Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ 1,0 1,1 Профиль Мехди Хассана на сайте Пантеон
- ↑ 2,0 2,1 2,2 Ghazal maestro Mehdi Hassan dies at 84
- ↑ Ken Hunt (2012 թ․ հունիսի 16). «Mehdi Hassan: Musician hailed as the maestro of the 'ghazal'». INDEPENDENT. Արխիվացված է օրիգինալից 2022 թ․ ապրիլի 28-ին. Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 4-ին.
- ↑ . 1979. էջ 35.
{{cite book}}: Missing or empty|title=(օգնություն); Unknown parameter|заглавие=ignored (օգնություն); Unknown parameter|издательство=ignored (օգնություն) - ↑ Russell, Ralph (1992). էջ 242.
{{cite book}}: Missing or empty|title=(օգնություն); Unknown parameter|заглавие=ignored (օգնություն); Unknown parameter|издательство=ignored (օգնություն) - ↑ «Mehdi Hassan - New Songs, Playlists & Latest News - BBC Music». BBC (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հուլիսի 14-ին. Վերցված է 2020 թ․ հուլիսի 14-ին.
- ↑ Dawn.com (2012 թ․ հունիսի 13). «End of an era as Mehdi Hassan passes away». DAWN.COM (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ փետրվարի 8-ին. Վերցված է 2020 թ․ հուլիսի 14-ին.
- ↑ Khawaja, Mishal Abbas (2019 թ․ հուլիսի 18). «'Shehanshah-e-Ghazal' - Mehdi Hassan's 92nd Birthday». nation.com.pk. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ հուլիսի 18-ին. Վերցված է 2020 թ․ հուլիսի 14-ին.
- ↑ «Mehdi Hasan: A tribute to the Shahenshah-e-Ghazal». The Express Tribune (անգլերեն). 2010 թ․ նոյեմբերի 8. Արխիվացված օրիգինալից 2010 թ․ նոյեմբերի 29-ին. Վերցված է 2020 թ․ հուլիսի 14-ին.
- ↑ «Ghazal King Mehdi Hassan remembered». The News International (անգլերեն). 2018 թ․ հունիսի 19. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հուլիսի 16-ին. Վերցված է 2020 թ․ հուլիսի 14-ին.
- ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 Mehdi Hassan profile on Encyclopedia Britannica Retrieved 31 March 2018
- ↑ Rafay Mahmood (2012 թ․ հունիսի 13). «Mehdi Hassan: A sun amongst the stars». The Express Tribune. Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ հունիսի 13-ին. Վերցված է 2018 թ․ մարտի 31-ին.
- ↑ 13,0 13,1 «Death anniversary of Shahenshah-e-Ghazal Mehdi Hassan being observed today». www.radio.gov.pk (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ հունիսի 13-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 13-ին.
- ↑ News Desk (13 June 2019), «King of Ghazal: Mehdi Hassan remembered on 7th anniversary» Արխիվացված 2019-11-11 Wayback Machine, Global Village Space. Retrieved 11 November 2019.
- ↑ 15,0 15,1 15,2 Khan, Omer Farooq (2012 թ․ հունիսի 13). «Ghazal singer Mehdi Hassan passes away - Times of India». The Times of India (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ հունիսի 13-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 13-ին.
- ↑ 16,0 16,1 16,2 16,3 Devesh Sharma (2012 թ․ օգոստոսի 10). «Mehdi Hassan: The Master of Melodies». Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ ապրիլի 1-ին. Վերցված է 2018 թ․ մարտի 31-ին.
- ↑ Pandya, Haresh (2012 թ․ հունիսի 14). «Mehdi Hassan, Who Sang Urdu Lyric Verse, Dies at 84». The New York Times (անգլերեն). ISSN 0362-4331. Արխիվացված է օրիգինալից 2022 թ․ հունիսի 13-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 13-ին.
- ↑ 18,0 18,1 «Mehdi Hassan passes away in Karachi». The Times of India (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ հունիսի 14-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 14-ին.
- ↑ 19,0 19,1 19,2 «Pakistani singer Mehdi Hassan dies». www.aljazeera.com (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ հունիսի 14-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 14-ին.
- ↑ «A tribute to Ghazal maestro Mehdi Hassan». Hindustan Times (անգլերեն). 2012 թ․ հունիսի 13. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ հունիսի 14-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 14-ին.
- ↑ 21,0 21,1 King of Ghazal Mehdi Hassan remembered Արխիվացված 2020-12-01 Wayback Machine The News International, Published 13 June 2016, Retrieved 31 March 2018
- ↑ «Why ghazals owe their life to Mehdi Hassan». www.dailyo.in. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ դեկտեմբերի 30-ին. Վերցված է 2018 թ․ հունվարի 1-ին.
- ↑ 23,0 23,1 «Mehdi Hassan to be discharged, family unable to pay bills». The Economic Times. 2009 թ․ մարտի 22. Արխիվացված է օրիգինալից 2022 թ․ հունիսի 13-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 13-ին.
- ↑ «Ghazal king Mehdi Hassan dies in Karachi». NDTV.com. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ հունիսի 13-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 13-ին.
- ↑ Noorani, Asif (2012 թ․ հունիսի 13). «Who killed Mehdi Hassan?». DAWN.COM (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ մայիսի 26-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 13-ին.
- ↑ Asif Noorani (2012 թ․ հունիսի 13). «Mehdi Hassan: 1927 – 2012 – the passing of a legend». Dawn. Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ ապրիլի 1-ին. Վերցված է 2018 թ․ մարտի 31-ին.
- ↑ 27,0 27,1 «Mehdi Hassan brought Sufi sensibilities to life: PM». DNA India (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ հուլիսի 15-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 14-ին.
- ↑ «Mehdi Hassan». www.mehdihassan.com. Վերցված է 2018 թ․ մարտի 31-ին.
- ↑ Asif Noorani (2012 թ․ հունիսի 13). «Mehdi Hassan: 1927 – 2012 – the passing of a legend». Dawn (newspaper). Վերցված է 2018 թ․ մարտի 31-ին.
- ↑ «Remembering Mehdi Hassan - the Pakistani maestro who captured hearts on both sides of the border». DNA India (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ հունիսի 14-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 14-ին.
- ↑ «Mehdi Hasan: A State of Perpetual Melody». Daily Times (անգլերեն). 2018 թ․ հուլիսի 18. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ հունիսի 14-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 14-ին.
- ↑ «Mehdi Hassan's death anniversary goes unnoticed». The Express Tribune (անգլերեն). 2016 թ․ հունիսի 13. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ հունիսի 20-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 14-ին.
- ↑ Mehdi Hassan’s 91st Birthday Արխիվացված 2019-12-16 Wayback Machine Google Homepage Doodle, Published 18 July 2018, Retrieved 11 February 2019
- ↑ «Mehdi Hassan changed ghazal singing to become its undisputed shahenshah». The Indian Express (անգլերեն). 2012 թ․ հունիսի 14. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ հունիսի 14-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 14-ին.
- ↑ Raina, Pamposh (2012 թ․ հունիսի 13). «Singer Mehdi Hassan Dies At 84». india.blogs.nytimes.com (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ հունվարի 8-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 14-ին.
- ↑ 36,0 36,1 36,2 36,3 36,4 36,5 Mehdi Hassan: Achievements as a playback singer The Express Tribune (newspaper), Published 14 June 2012, Retrieved 11 February 2019