Մեծ կարմիր բիծ

Մեծ կարմիր բիծ, մթնոլորտային ամենամեծ պտտահողմը Արեգակնային համակարգում։ Այն բարձր ճնշման մշտական գոտի է, որ Յուպիտեր մոլորակում անտիցիկլոնային փոթորիկ է ստեղծում։ Բիծը դիտարկման մի քանի դարերի ընթացքում փոփոխվել է չափերով ու գույնով։ Մեծ կարմիր բիծը շարժվում է մոլորակի հասարակածին զուգահեռ, իսկ նրա ներսում գազը պտտվում է ժամացույցի սլաքին հակառակ ուղղությամբ երկրային 6 օրերի ընթացքում։ Բծի երկարությունը 40.000 կմ է (որոշ տվյալներով` 50.000), իսկ լայնությունը` 13.000 կմ։ Բծի ներսում քամու արագությունը գերազանցում է 500 կմ/ժ-ը։

Դիտարկման պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մեծ կարմիր բիծը բացահայտվել է աստղագետ Ջովանի Կասինիի կողմից 1665 թվականին։ Ռոբերտ Հուկի` 1665 թվականին արված գրառումներում, հնարավոր է, նույնպես ներկայացված է բիծը, սակայն Մեծ կարմիր բիծը հայտնաբերվել է 1830 թվականից հետո և լավ ուսումնասիրվել միայն 1879 թվականին վառ արտահատվելուց հետո։ Այս երևույթը 187 տարի անընդհատ դիտարկվել է` սկսած 1830 թվականից։ 1665-1713 թվականների նախկին դիտարկումները համարվել են նույն փոթորիկը։ Եթե դա ճիշտ է, ապա այն գոյություն ունի արդեն ավելի քան 350 տարի։

Կառուցվածք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մինչ «Վոյաջերների» թռիչքը շատ աստղագետներ ենթադրում էին, որ բիծն ունի պինդ կառուցվածք։

Մեծ կարմիր բիծը հսկա փոթորիկ է` 24-40 հազար կմ երկարությամբ և 12-14 հազար կմ լայնությամբ (այն չափերով զգալիորեն գերազանցում է Երկրին)։ Բծի չափերն անընդհատ փոփոխվում են, ընդ որում փոքրանալու ընդհանուր միտում է նկատվում^[1]։ 100 տարի առաջ այն գրեթե երկու անգամ մեծ էր և զգալիորեն ավելի պայծառ։ Չնայած դրան` այն դեռևս մթնոլորտային ամենամեծ պտտահողմն է Արեգակնային համակարգում։

Բիծը մոտավորապես գտնվում է հարավային լայնության 22°-ում և շարժվում է մոլորակի հասարակածին զուգահեռ։ Բծի ներսում քամու արագությունը գերազանցում է 500 կմ/ժ-ը, իսկ նրա ներսում գազը պտտվում է ժամացույցի սլաքին հակառակ ուղղությամբ երկրային 6 օրերի ընթացքում։

Բծի ամպերի վերին շերտը գտնվում է շրջակա ամպերից մոտ 8 կմ բարձր։ Բծի ջերմաստիճանը ավելի ցածր է տվյալ հատվածներից և կազմում է մոտ −160 °C, սակայն բծի կենտրոնական մասը մի քանի աստիճանով տաք է շրջագծի հատվածներից^[2]։

Բծի կարմիր գույնը դեռևս միանշանակ բացատրություն չի ստացել։ Հնարավոր է, որ դա պայմանավորված է քիմիական միացություններով, այդ թվում` ֆոսֆորով։

Բացի մեծ կարմիր բծից` Յուպիտերում կան չափերով ավելի փոքր այլ բիծ-փոթորիկներ։ Դրանք կարող են լինել սպիտակ, շագանակագույն ու կարմիր և գոյություն ունենալ տասնյակ տարիներ։ Յուպիտերի մթնոլորտում բծեր հայտնաբերվել են ինչպես հյուսիսային, այնպես էլ հարավային կիսագնդերում, սակայն, չգիտես ինչու, ավելի կայուն են և ավելի երկար ժամանակ գոյատևում են հարավային կիսագնդի բծերը։

Ամենայն հավանականությամբ, Յուպիտերի մթնոլորտային հոսանքների արագությունների տարբերության հետևանքով մոլորակում հաճախ բախվում են փոթորիկներ։ Դրանցից մեկը տեղի է ունեցել 1975 թվականին, որի արդյունքում Մեծ կարմիր բիծը խամրել է մի քանի տարի։ 2006 թվականի հուլիսին ենթադրվում էր, որ կբախվեն մեծ կարմիր բիծն ու Oval BA հսկա կարմիր գոյացությունը, սակայն դա տեղի չունեցավ։ Oval BA-ն ձևավորվել էր 1998-2000 թվականների միջակայքում ավելի փոքր սպիտակ երեք օվալների միավորումով, որոնք դիտարկվել էին վերջին 60 տարիների ընթացքում։ Մթնոլորտային նոր գոյացությունը սկզբում սպիտակավուն էր և տեսանելի դաշտում, սակայն 2006 թվականի փետրվարին ստանում է կարմրա-շագանակագույն երանգ` կոչվելով Փոքր կարմիր բիծ^[3]։ 2008 թվականի հունիս-հուլիս ամիսներին Հաբլ աստղադիտակով դիտարկվել է Մեծ կամիր բծի կողմից կարմիր գույնի ոչ մեծ բծի կլանումը^[4]։

Վարկածներից մեկի համաձայն` մինչ փոթորիկը մթնոլորտի վերին շերտերի հետ գտնվում է նույն բարձրության վրա, այն սպիտակ է, սակայն երբ հզորությունը մեծանում է, պտտահողմը բարձրանում է ամպերի ընդհանուր շերտից, որտեղ Արևի ճառագայթումը քիմիական մակարդակում փոխում է գույնը` նրան հաղորդելով կարմրություն։

Հսկայական բիծ-փոթորիկները բնորոշ են ոչ միայն Յուպիտերին, այլև գազային այլ մոլորակների։ Մասնավորապես հայտնի է Նեպտունի Մեծ մութ հետքը։

Մեխանիկա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քանի որ Յուպիտերի մթնոլորտը կազմող տաք գազերը ցածր հատվածներից բարձրանում են վեր, առաջանում են պտտահողմեր։ Երբ սառչելով դրանք հետ են վերադառնում, Կորիոլիսի ուժի հետևանքով պտտաձև շարժում է առաջանում այն հատվածում, որը կարող է ունենալ մի քամի կիլոմետր տրամագիծ։ Այդ պտտահողմերը կարող են երկար տևողություն ունենալ, քանի որ շփումն ապահովելու պինդ մակերևույթ չկա, և պտտահողմի վրա ամպերի սառը վարնաշերտերը թույլ են տալիս խուսափել ոչ մեծ ճառագայթումից։ Արդեն ձևավորված լինելով` այդպիսի պտտահողմերը կարող են ազատ տեղաշարժվել մթնոլորտում։ Ենթադրվում է, որ այս մեխանիզմն էլ ձևավորել է Մեծ կարմիր բիծը։ Այս տեսության համաձայն` հարևան շատ պտտահողմեր կլանվում են և ձուլվում բծին` ավելացնելով փոթորկի էներգիան և նպաստելով նրա հարատևմանը։