Մարդու իրավունքներ և կլիմայի փոփոխություն

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Օքսֆամը մաքուր խմելու ջուր է ապահովել Մինգկամենում

Մարդու իրավունքներ և կլիմայի փոփոխություն (անգլ.՝ Human Rights and Climate Change), հայեցակարգային և իրավական ոլորտ, որի շրջանակներում ուսումնասիրվում, վերլուծվում և քննարկվում են մարդու միջազգային իրավունքները և նրանց հարաբերությունները գլոբալ տաքացման հետ։ Շրջանակն օգտագործվել է կառավարությունների, ՄԱԿ-ի կազմակերպությունների, միջպետական և հասարակական կազմակերպությունների, մարդու իրավունքների և բնապահպանության պաշտպանների և ակադեմիկոսների կողմից՝ կլիմայի փոփոխության ազգային և միջազգային քաղաքականությունը ՄԱԿ-ի Կլիմայի փոփոխության շրջանակային կոնվենցիայի (UNFCCC) և մարդու իրավունքների հիմնական միջազգային փաստաթղթերի ներքո ղեկավարելու նպատակով։

Մարդու իրավունքների և կլիմայի փոփոխության վերլուծությունը կենտրոնանում է գլոբալ բնապահպանական երևույթների, այդ թվում՝ ծովի մակարդակի բարձրացման, անապատացման, ջերմաստիճանի բարձրացման, եղանակային ծայրահեղ երևույթների և տեղումների փոփոխությունների՝ մարդկանց վրա ունենալիք ակնկալվող հետևանքների վրա, ինչպես նաև կառավարությունների կողմից ձեռնարկված հարմարվողականության և մեղմացման միջոցառումների վրա՝ ի պատասխան այն երևույթների, որոնք կարող են վերաբերել մարդու իրավունքներին կամ հարակից իրավական պաշտպանությանը։ Կլիմայի փոփոխության բազմաթիվ իրավական մոտեցումներ օգտագործում են առողջ շրջակա միջավայրի իրավունքը, հարակից այլ իրավունքներ կամ բնապահպանական օրենսդրության այլ հրատապ մոտեցումներ, ինչպիսին է՝ բնություն ունենալու իրավունքը, կառավարությունների և մասնավոր դերակատարների կողմից կլիմայի արդարադատության պաշտպանության և կլիմայական դատավարությունների միջոցով նոր կամ պահանջվող գործողությունները պաշտպանելու համար։

Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Շեյլա Ուոտ-Կլոտիե

2005 թվականին կանադացի ինուիտ ակտիվիստ Շեյլա Ուոտ-Կլոտիեն խնդրագիր է ներկայացրել Մարդու իրավունքների միջաամերիկյան հանձնաժողովին՝ խնդրելով ազատվել «Միացյալ Նահանգների գործողությունների և բացթողումների արդյունքում գլոբալ տաքացման և կլիմայի փոփոխության հետևանքներից բխող մարդու իրավունքների խախտումներից»[1]։ Խնդրագիրը մերժվել է, բայց հանձնաժողովը 2007 թվականին հրավիրել և լսել է ինուիտ ներկայացուցիչների վկայությունները մարդու իրավունքների և կլիմայի փոփոխության միջև հարաբերությունների մասին[2]։

Նույն տարում «Կլիմայի գլոբալ փոփոխության մարդկային չափման մասին Մալեի հռչակագիրը» հստակորեն (և միջազգային համաձայնագրում առաջին անգամ) նշել է, որ «կլիմայի փոփոխությունը հստակ և անմիջական հետևանքներ ունի մարդու իրավունքներից լիարժեք օգտվելու վրա» և կոչ է արել ՄԱԿ-ի մարդու իրավունքների համակարգին շտապ լուծում տալ խնդրին»[3][4]։

Հաջորդ տարի ՄԱԿ-ի մարդու իրավունքների խորհուրդը (HRC) միաձայն ընդունել է 7/23 բանաձևը, որտեղ ճանաչել է, որ «կլիմայի փոփոխությունը անհապաղ և հեռահար սպառնալիք է ներկայացնում աշխարհի մարդկանց և համայնքների համար և հետևանքներ ունի մարդու իրավունքներից լիարժեք օգտվելու հարցում» և վկայակոչել ՄԱԿ-ի կանոնադրությունը, Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագիրը, Տնտեսական, սոցիալական և մշակութային իրավունքների միջազգային դաշնագիրը և Քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքների միջազգային դաշնագիրը[5]։ ՄԱԿ-ի մարդու իրավունքների խորհուրդը վերահաստատել և ընդլայնել է այս հայտարարությունները 2009 թվականի մարտի 25-ի 10/4[6] և 2011 թվականի սեպտեմբերի 30-ի 18/22 բանաձևերով[7]։

2009 թվականին ՄԱԿ-ի մարդու իրավունքների գերագույն հանձնակատարի գրասենյակը (OHCHR) թողարկել է վերլուծական ուսումնասիրություն, որտեղ բացահայտել է այն հատուկ իրավունքներն ու մարդկանց խմբերը, որոնք կարող են բացասական ազդեցություն կրել կլիմայի խանգարումների արդյունքում[8]։ Զեկույցը վերաբերում էր շուրջ 30 երկրների, ինչպես նաև Միավորված ազգերի կազմակերպության տաս գործակալությունների և տասնյակ այլ կազմակերպությունների ներկայացրած հայտարարությունների[9]։ Զեկույցում որպես հիմնական մտահոգություններ նշվել են տեղահանված անձինք, հակամարտությունների և անվտանգության ռիսկերը, ինչպես նաև բնիկների, կանանց և երեխաների իրավունքների խաթարումը[10]։

2010 թվականին ՄԱԿ-ի Կլիմայի փոփոխության շրջանակային կոնվենցիայի խորհրդաժողովը վերարահաստատել է ՄԱԿ-ի մարդու իրավունքների խորհրդի պնդումները՝ պարզաբանելով մարդու իրավունքների և կլիմայի փոփոխության միջև կապը Մեքսիկայի Կանկուն քաղաքում տեղի ունեցած ՄԱԿ-ի Կլիմայի փոփոխության 2010 թվականի համաժողովում[11]։ Համաժողովի արդյունքների մասին զեկույցում շեշտադրվել է, որ «Կողմերը կլիմայի փոփոխության հետ կապված բոլոր գործողություններում պետք է լիովին հարգեն մարդու իրավունքները»[12]։

Վերջին տարիներին նկատվում է մարդու իրավունքների և շրջակա միջավայրի միջև կապի ճանաչման աճ, սակայն դեռ շատ հարցեր կան՝ կապված նրանց միջև հարաբերությունների հետ։ Արդյունքում, 2012 թվականին ՄԱԿ-ի մարդու իրավունքների խորհուրդը սահմանել է մարդու իրավունքների պարտավորությունների մանդատ` կապված անվտանգ, մաքուր, առողջ և կայուն միջավայրի օգտագործման հետ[13]։ Նշանակված անկախ փորձագետ Ջոն Հ. Նոքսի նախնական զեկույցում այնուհետև նշվել է, որ անհրաժեշտ է առաջնահերթություն տալ շրջակա միջավայրի հետ կապված մարդու իրավունքների պարտավորությունների կիրառման ավելի մեծ հայեցակարգային հստակություն ապահովելու հարցին[14]

2014 թվականին Միավորված ազգերի կազմակերպության հատուկ ընթացակարգերի բոլոր 78 մանդատակիրները համատեղ հայտարարություն են տարածել Մարդու իրավունքների օրվա կապակցությամբ՝ կոչ անելով պետություններին կլիմայի փոփոխության բանակցություններում ներառել մարդու իրավունքների շրջանակներում իրենց գործող պարտավորությունները[15]։ Սա կանդրադառնա կլիմայի փոփոխությունից տուժած անձանց իրավունքները բոլոր արձագանքման ռազմավարությունների առաջին պլան բերելու վրա։

2015 թվականի մարտի դրությամբ կա մարդու իրավունքների և շրջակա միջավայրի հարցերով հատուկ զեկուցող, որն իրենից ներկայացնում է անվտանգ, մաքուր, առողջ և կայուն միջավայրի իրավունքի իրացման հետ կապված մարդու իրավունքների նախկին անկախ փորձագետի մանդատի ընդլայնում[16]։ Հատուկ զեկուցողը, Փարիզում ՄԱԿ-ի կլիմայի փոփոխության 2015 թվականի համաժողովին ընդառաջ, տեղեկացրել է պետություններին, որ ապագա համաձայնագրերի վերաբերյալ բանակցություններում նրանք պետք է ապահովեն, որ մարդու իրավունքներում իրենց պարտավորությունները ներառեն կլիմայի փոփոխության նկատմամբ համապատասխան հեռանկար[17]։

2015 թվականի դեկտեմբերի 12-ին համագումարի ընթացքում ընդունված Փարիզյան համաձայնագիրը կլիմայի փոփոխության և մարդու իրավունքների փոխհարաբերությունների նկատմամբ իրազեկության բարձրացման ամենակարևոր դրսևորումն է[18]։ Փարիզի համաձայնագիրը կլիմայի առաջին համաձայնագիրն է, որը ճանաչում է մարդու իրավունքների արդիականությունը և նշում[19]․

Կլիմայի փոփոխությանը վերաբերող գործողություններ ձեռնարկելիս կողմերը պետք է հարգեն, խրախուսեն և հաշվի առնեն մարդու իրավունքների, առողջության իրավունքի, բնիկ ժողովուրդների, տեղական համայնքների, միգրանտների, երեխաների, հաշմանդամություն ունեցող անձանց և խոցելի իրավիճակներում գտնվող մարդկանց իրավունքների ու զարգացման իրավունքի, ինչպես նաև գենդերային հավասարության, կանանց հզորացման և միջսերնդային հավասարության վերաբերյալ իրենց համապատասխան պարտավորությունները։

Մարդու իրավունքների մասին օրենք և կլիմայի փոփոխություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կլիմայի փոփոխությունը ոչ միայն բնապահպանական փոփոխություններ է մտցնում, այլ նաև ազդում է աշխարհի հասարակությունների սոցիալական, տնտեսական, քաղաքական, մշակութային և իրավական ասպեկտների վրա։ ՄԱԿ-ի մարդու իրավունքների խորհուրդը հաստատել է, որ մարդու իրավունքների պարտավորությունները կարող են ուժեղացնել ինչպես միջազգային, այնպես էլ ազգային քաղաքականության մշակումը կլիմայի փոփոխության ոլորտում[20]։ Ստոկհոլմի 1972 թվականի հռչակագիրը հիմք է ստեղծել շրջակա միջավայրի հանդեպ մարդու իրավունքի հետագա մշակման համար[21]։ Շրջակա միջավայրի պաշտպանությունը սովորաբար ներառված չէ մարդու իրավունքների պայմանագրերում։ Ավելի շուտ շրջակա միջավայրի պաշտպանությունը բխում է այդ պայմանագրերի պաշտպանած իրավունքներից, ինչպիսիք են կյանքի, սննդի, ջրի և առողջության իրավունքները[22]։ Առաջ շարժվելով` մարդու իրավունքների մասին օրենսդրությունը կլիմայի փոփոխության քաղաքականության մշակման համատեքստում կարող է օգնել հաստատել մարդու հիմնական իրավունքների նվազագույն չափանիշները, որոնք կարող են ընդունվել միջազգային և ազգային մեղմացման և հարմարվողականության միջոցառումներում։

Ներառված իրավունքներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մարդու իրավունքների և կլիմայի փոփոխության վերաբերյալ միջազգային հայտարարությունների մեծ մասն ընդգծել է կլիմայի փոփոխության հնարավոր անբարենպաստ ազդեցությունը կյանքի, սննդի, ջրի, առողջության, բնակարանային պայմանների, զարգացման և ինքնորոշման իրավունքների վրա[23][24]։ Այս իրավունքները թվարկված են մարդու իրավունքների միջազգային օրենսդրության հիմնական կոնվենցիաներում, թեև ՄԱԿ-ի մարդու իրավունքների խորհրդի ոչ բոլոր անդամներն են ստորագրել այդ կոնվենցիաները։

Կյանքի իրավունք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կյանքի իրավունքը պաշտպանված է Տնտեսական, սոցիալական և մշակութային իրավունքների միջազգային դաշնագրի 6-րդ հոդվածով, որի համաձայն յուրաքանչյուր մարդ ունի կյանքի իրավունք[25]։ Կյանքի իրավունքը անքակտելիորեն կապված է այլ իրավունքների իրականացման չափի հետ։ Կան ինչպես կանխատեսված, այնպես էլ դիտարկվող ազդեցություններ, որոնք կլիմայի փոփոխությունը կունենա կյանքի իրավունքի վրա։ Կլիմայի փոփոխության միջկառավարական հանձնաժողովի (IPCC) չորրորդ գնահատման զեկույցը կանխատեսում էր մահացած և վնասվածքներից տառապող մարդկանց աճ ջրհեղեղների, փոթորիկների, ջերմային ալիքների, հրդեհների և երաշտների աճից[26]։ Կլիմայի փոփոխությունը հավասարապես կազդի կյանքի իրավունքի վրա` սովի և թերսնման աճի և դրա հետ կապված բարդությունների արդյունքում, որոնք ազդում են երեխաների աճի և զարգացման, շնչառական հիվանդությունների վրա[26]։ Ծովի մակարդակի բարձրացումը կլիմայի փոփոխության հետևանքներից մեկն է, որի պատճառով Մալդիվյան կղզիներում բնակվող մարդիկ ենթակա են ջրահեղձության, վնասվածքներ ստանալու և կյանքի կորուստի։

Սննդի իրավունք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ԱՄՆ ռազմածովային ուժերի նավաստիները «Երեխաներ ընդդեմ սովի» շահույթ չհետապնդող կազմակերպության կողմից սնունդ են բաժանում Հաիթիի Լա Գոնավ քաղաքի բնակիչներին, 2010 թվական

Սա բխում է Տնտեսական, սոցիալական և մշակութային իրավունքների միջազգային դաշնագրի II հոդվածից, երբ դաշնագրի մասնակից պետությունները պետք է առավելագույնի հասցնեն իրենց հասանելի ռեսուրսները` բավարար սննդի իրավունք ստանալու համար[27]։ Կլիմայի փոփոխությունն ազդելու է սննդի անվտանգության բոլոր չորս հիմնասյուների վրա. մատչելիություն, առկայություն, օգտագործում և կայունություն։ Սննդամթերքի իրավունքի վերաբերյալ հատուկ զեկուցողի 2008 թվականի զեկույցում նշվում է, որ աշխարհում սննդամթերքի աճեցման ձևն արմատական փոփոխությունների կենթարկվի` աճող բնակչության և կլիմայի փոփոխության հետևանքները հաղթահարելու համար, միաժամանակ խուսափելով բնապահպանական ճգնաժամից[28]։ Միավորված ազգերի կազմակերպության զարգացման ծրագրի հաշվարկով ևս 600 միլիոն մարդ կլիմայի փոփոխության հետևանքով կկանգնի թերսնման առաջ[29]։ Դա, ամենայն հավանականությամբ, կործանարար ազդեցություն կունենա մերձսահարայական Աֆրիկայի վրա[30]։

Ջրի իրավունք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տղան խմում է Նեպալի Ուդայապուր շրջանի Պուվեր Շիկհար քաղաքում NEWAH WASH ջրի նախագծով կառուցված ծորակից:

Տնտեսական, սոցիալական և մշակութային իրավունքների հանձնաժողովը (CESCR) նշել է, որ ջրի իրավունքը ոչ միայն գոյատևման հիմնական պայմանն է, այլ նաև այն անքակտելիորեն կապված է այլ իրավունքների հետ, ինչպիսիք են՝ բնակարանի, առողջության հասանելի մակարդակի, համարժեք կենսամակարդակի և սննդի իրավունքները[31]։ Կլիմայի փոփոխության միջկառավարական հանձնաժողովի գնահատման հինգերորդ զեկույցում նշվում է, որ քաղցրահամ ջրի հետ կապված ռիսկերը զգալիորեն աճում են` ջերմոցային գազերի կոնցենտրացիայի ավելացման հետ կապված, իսկ կլիմայի փոփոխությունը 21-րդ դարի ընթացքում կանխատեսում է զգալիորեն կրճատել վերականգնվող մակերևութային և ստորերկրյա ջրերի ռեսուրսները չոր մերձարևադարձային շրջաններում[28]։

Առողջության իրավունք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մալարիայով հիվանդ, Եթովպիա, Նյանգատոն:

Տնտեսական, սոցիալական և մշակութային իրավունքների միջազգային դաշնագրի (ICESCR) 12-րդ հոդվածը սահմանում է «ֆիզիկական և մտավոր առողջության բարձրագույն հասանելի ստանդարտի իրավունքը»[32]։ Ազգային սահմանադրությունների մեծ մասը ինչ-որ կերպ պաշտպանում է առողջության իրավունքը, և այն լայնորեն պաշտպանված է միջազգային և տարածաշրջանային այլ փաստաթղթերում[33]։ Կլիմայի փոփոխությունը պատրաստվում է մեծացնել առողջության անհամապատասխանությունները աշխարհի տարբեր մասերում հարուստների և աղքատների միջև։ Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպությունը (WHO) հաշվարկել է, որ սկսած 1970 թվականից կլիմայի փոփոխությունը տարեկան 150,000 մահվան պատճառ է հանդիսանում, լուծի, մալարիայի և թերսնուցման տարածման դեպքերի աճի միջոցով հիմնականում Աֆրիկայում և զարգացող այլ շրջաններում[34]։ Գլոբալ ջերմաստիճանի ընդամենը 1 °C բարձրացումը կարող է կրկնապատկել տարեկան մահացությունը կլիմայի փոփոխությունից (ըստ ԱՀԿ)[35]։

Հատուկ խնդիրներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տեղահանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կլիմայով պայմանավորված հավանական ներգաղթը ներկայումս կլիմայի փոփոխության հետ կապված հոսքի ամենավիճելի հետևանքներից մեկն է։ Հետազոտությունները ենթադրում են, որ կլիմայի փոփոխությունը մինչև 2100 թվականը կարող է հանգեցնել մոտ 50-ից 200 միլիոն նոր տեղահանված և միջազգային փախստականների[36]։ «Մեգա-դելտաները» Ասիայում, Աֆրիկայում և փոքր կղզիներում ջրհեղեղների և փոթորիկների մեծ ռիսկի տակ են, ինչը կհանգեցնի տեղական բնակչության լայնածավալ տեղահանման[37]։ Կլիմայի փոփոխությամբ պայմանավորված միգրացիան կա՛մ կազդի մարդու իրավունքների միջազգային հիմնական նորմերի վրա, կա՛մ կխախտի դրանք։

Կլիմայական արդարադատություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Երաշտի փախստականներ Օկլահոմայից ճամբարային ճամփեզրին, Կալիֆոռնիա նահանգի Բլայթ քաղաքում, 1936

Էական քննարկում կա կլիմայական արդարադատության գաղափարի շրջանակներում բնապահպանական միգրանտի կամ «կլիմայական փախստականի» վերաբերյալ։ Այս հայեցակարգը նպատակ ունի լրացնել իրավական և քաղաքական հատվածների բացը այն միլիոնավոր մարդկանց համար, ովքեր ի վիճակի չեն միջազգային իրավական պաշտպանություն ստանալ, քանի որ միգրացիայի այս աղբյուրը դեռ պետք է ներառվի տարածաշրջանային և միջազգային իրավունքի մեջ[38]։ Ներկայումս չկա հաստատված սահմանում, թե ով կարող է դասվել որպես կլիմայական փախստական, քանի որ այն դեռ ամրագրված չէ միջազգային իրավունքում։ 2014 թվականին Սիեգո Ալեսանան հեռացել է Տուվալու զարգացող փոքր կղզուց կլիմայի փոփոխության անբարենպաստ ազդեցության շուրջ անորոշության պատճառով[39]։ Տուվալուն գտնվում է ծովի մակարդակից ընդամենը 4,6 մ բարձրության վրա և կանգնած է ծովի մակարդակի բարձրացման սպառնացող անմիջական վտանգի առաջ։ Չնայած կլիմայի փոփոխության հետևանքները առաջ են քաշվել Ալեսանայի և նրա ընտանիքի անունից, դեպքը հիմնականում հենվում էր մարդասիրական նկատառումների վրա։ Այնուամենայնիվ, Ներգաղթի և պաշտպանության տրիբունալը հայտարարել է, որ կլիմայի փոփոխության հետևանքով շրջակա միջավայրի դեգրադացիան արդեն Տուվալուի կյանքի առանձնահատկությունն է[39]։ Չնայած այս որոշումը հիմնված չէր կլիմայի փոփոխության ազդեցության վրա, բայց չի նշանակում, որ կլիմայի փոփոխության հետ կապված գործոններն ընդհանրապես հաշվի չեն առնվել[40]։

Միգրացիայի միջազգային կազմակերպությունը առաջարկել է բնապահպանական միգրանտի սահմանում[41]․

Բնապահպանական միգրանտները այն անձինք են կամ անձանց խմբերը, ովքեր հիմնականում իրենց կյանքի կամ կենսապայմանների վրա բացասաբար ազդող միջավայրի հանկարծակի կամ ընթացող փոփոխության պատճառով ստիպված են լքել իրենց տները կամ նախընտրում են անել դա՝ ժամանակավորապես կամ մշտապես, և ովքեր տարհանվում են իրենց երկրի ներսում կամ արտերկիր։

Քանի դեռ չկա իրավաբանորեն պարտադիր սահմանում այն մասին, թե ինչ է իրենից ներկայացնում բնապահպանական միգրանտը, դժվար կլինի իրականացնել ցանկացած իրական արդարադատություն։ Կլիմայի արդարադատության հայեցակարգը մարդու բոլոր իրավունքները կիրականացնի առավել թափանցիկ ձևով՝ կլիմայի փոփոխության արդյունքում ստեղծվող մի փոքր անհայտ ազդեցության պայմաններում հիմնական չափորոշիչները պահպանելու համար[38]։

Կոնֆլիկտ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«International Alert» միջազգային խաղաղակառույց հասարակական կազմակերպությունը անվանում է 46 երկիր, որտեղ կլիմայի փոփոխության հետևանքները (ներառյալ ջրի սակավությունը, վարելահողերի կորուստը, ծայրահեղ եղանակային պայմանները և հալվող սառցադաշտերը) կարող են փոխգործակցել տնտեսական, սոցիալական և քաղաքական ուժերի հետ՝ ստեղծելով «բռնի հակամարտության բարձր ռիսկ»[42]։

Բնիկ ժողովուրդներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բնիկ ժողովուրդները յուրահատուկ դիրքորոշում ունեն, երբ խոսքը վերաբերում է բնակչության վրա կլիմայի փոփոխության հետևանքների ազդեցությանը։ Տեղաբնիկներից շատերն ապրում են կենսապահովման կենսակերպով, որն էլ իր հերթին խիստ խանգարում է, երբ խոսքը վերաբերում է կլիմայի փոփոխության ազդեցությանը։ Շատ երկրներում քաղաքային օրենսդրությունը տարբերվում է բնիկ ժողովուրդների համար, ինչը բարդացնում է ցանկացած իրավական միջոց[43]։ Կլիմայի փոփոխությունն այլ կերպ է ազդում բնիկ ժողովուրդների վրա, ոչ միայն ցամաքի և ջրի հետ կապված ֆիզիկական և հոգևոր կապերի պատճառով, այլ նաև այն պատճառով, որ նրանք ունեն հատուկ էկոլոգիական և ավանդական գիտելիքներ, որոնք կարող են օգտագործվել այդ ազդեցությունների մեղմացման լավագույն ռազմավարությունը գտնելու համար[44]։

ՄԱԿ-ի Մարդու իրավունքների մարմինները բնիկ ժողովուրդների իրավունքները առանձնացրել են որպես հատկապես խոցելի կլիմայի փոփոխության խաթարիչ ազդեցությունների հանդեպ[45][46]։ Կլիմայի փոփոխության պատճառով տեղաբնիկ ժողովուրդներն ազդեցություն են կրել իրենց ապրուստի միջոցների և մշակութային ինքնությն առումով Հյուսիսային Ամերիկայում, Եվրոպայում, Լատինական Ամերիկայում, Աֆրիկայում, Ասիայում և Խաղաղ օվկիանոսում։ Տուժել է մոտավորապես 370 միլիոն տեղաբնիկ[47]։

Երեխայի իրավունքներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Երեխայի իրավունքների ծրագիր
Տե՛ս նաև՝ Կլիմայի փոփոխություն և երեխաներ

Արտասահմանյան զարգացման ինստիտուտի հետազոտողները պարզել են, որ Հարավային Ասիայում երեխաները կարող են հատկապես խոցելի լինել մարդու իրավունքների խախտումների տեսանկյունից` կլիմայի հետ կապված աղետներից հետո։ Դրանք կարող են ներառել գենդերային բռնություն, երեխաների աշխատանք, ընտանիքի փայփայումներ և զարգացման ու ուսման խոչընդոտներ։ Հետազոտողները պնդում են, որ աղետի ռիսկը նվազեցնելու կամ կլիմայի փոփոխությանը հարմարվելու քաղաքականության մեջ երեխաների իրավունքները հազվադեպ են առաջնահերթ համարվում, և որ կլիմայի փոփոխության հարմարվողականության քաղաքականությունը պետք է հարմարեցնի միջամտությունները` ուղղված երեխաների իրավունքների, մասնավորապես երեխաների պաշտպանության և կրթության կարևոր կողմերին[48]։

Զարգացում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հաշվի առնելով, որ աշխարհի ամենաաղքատ քաղաքացիներից շատերն ուղղակիորեն կախված են շրջակա միջավայրից՝ իրենց ամենօրյա ապրուստի համար, զարգացման միջազգային շատ գործակալություններ կլիմայի փոփոխությունն ու զարգացումը համարում են «անքակտելիորեն կապված»[49][50][51]։

Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ «Petition to the Inter American Commission on Human Rights Seeking Relief from Violations Resulting from Global Warming Caused by Acts and Omissions of the United States» (PDF). 2005 թ․ դեկտեմբերի 7. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2013 թ․ հունիսի 5-ին. Վերցված է 2012 թ․ ապրիլի 25-ին. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  2. ↑ Sieg, Richard (2007 թ․ մարտի 2). «At International Commission, Inuit Want to See Change in U.S. Policy on Global Warming». Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ հուլիսի 1-ին. Վերցված է 2012 թ․ ապրիլի 25-ին.
  3. ↑ Limon, Marc (2009). «HUMAN RIGHTS AND CLIMATE CHANGE: CONSTRUCTING A CASE FOR POLITICAL ACTION» (PDF). Harvard Environmental Law Review. 33 (2): 439–476. Վերցված է 2012 թ․ ապրիլի 25-ին.
  4. ↑ «Malé Declaration on the Human Dimension of Global Climate Change» (PDF). 2007 թ․ նոյեմբերի 14. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  5. ↑ HRC (2008 թ․ մարտի 28). «UNHRC Resolution 7/23, Human rights and climate change» (PDF). {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  6. ↑ HRC (2009 թ․ մարտի 25). «UNHRC Resolution 10/4, Human rights and climate change» (PDF). {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  7. ↑ HRC (2011 թ․ սեպտեմբերի 30). «A/HRC/RES/18/22 Human rights and climate change». Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ դեկտեմբերի 18-ին. Վերցված է 2021 թ․ ապրիլի 28-ին. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  8. ↑ OHCHR (2009 թ․ հունվարի 15). «Report of the Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights on the relationship between climate change and human rights» (PDF) (A/HRC/10/61). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2013 թ․ հոկտեմբերի 19-ին. Վերցված է 2012 թ․ ապրիլի 25-ին. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  9. ↑ OHCHR. «OHCHR study on the relationship between climate change and human rights: Submissions and reference documents received». Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ մայիսի 16-ին. Վերցված է 2012 թ․ ապրիլի 25-ին.
  10. ↑ See «Report» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2013 թ․ հոկտեմբերի 19-ին. Վերցված է 2012 թ․ ապրիլի 25-ին. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն), n.8, at 15-22.
  11. ↑ Conference of the Parties (2011 թ․ մարտի 15). «FCCC/CP/2010/7/Add.1, Report of the Conference of the Parties on its sixteenth session, held in Cancun from 29 November to 10 December 2010, Addendum, Part Two: Action taken by the Conference of the Parties at its sixteenth session» (PDF). {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  12. ↑ «Id.» (PDF). Decision 1/CP.16, the Cancun Agreements: Outcome of the Work of the Ad Hoc Working Group on Long-term Cooperative Action Under the Convention. 2011 թ․ մարտի 15.
  13. ↑ HRC (2012 թ․ ապրիլի 19). «UNHRC Resolution 19/10, Human rights and the environment» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2023 թ․ հոկտեմբերի 18-ին. Վերցված է 2021 թ․ ապրիլի 28-ին. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  14. ↑ UNHRC (2012 թ․ դեկտեմբերի 24). «Report of the Independent Expert on the issue of human rights obligations relating to the enjoyment of a safe, clean, healthy and sustainable environment» (PDF) (A/HRC/22/43). {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  15. ↑ «OHCHR | Statement of the United Nations Special Procedures Mandate Holders on the occasion of the Human Rights Day Geneva, 10 December 2014». www.ohchr.org (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2017 թ․ սեպտեմբերի 5-ին.
  16. ↑ HRC (2015 թ․ ապրիլի 7). «UNHRC Resolution 28/11, Human rights and the environment» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2023 թ․ հոկտեմբերի 18-ին. Վերցված է 2021 թ․ ապրիլի 28-ին. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  17. ↑ «OHCHR | COP21: "States' human rights obligations encompass climate change" – UN expert». www.ohchr.org (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2017 թ․ սեպտեմբերի 5-ին.
  18. ↑ UNHRC (2016 թ․ փետրվարի 1). «Report of the Special Rapporteur on the issue of human rights obligations relating to the enjoyment of a safe, clean, healthy and sustainable environment» (A/HRC/31/52). SSRN 2729611. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  19. ↑ UNFCCC (2015 թ․ դեկտեմբերի 12). «Adoption of the Paris Agreement» (PDF) (FCCC/CP/2015/L.9/Rev.1). {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  20. ↑ HRC (2009 թ․ մարտի 25). «UNHRC Resolution 10/4, Human rights and climate change» (PDF). {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  21. ↑ W., Birnie, Patricia (2009). International law and the environment. Boyle, Alan E., Redgwell, Catherine. (3rd ed.). Oxford: Oxford University Press. ISBN 9780198764229. OCLC 271647969.{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  22. ↑ 1974-, McInerney-Lankford, Siobhán Alice (2011). Human rights and climate change : a review of the international legal dimensions. Darrow, Mac., Rajamani, Lavanya., World Bank. Washington, D.C.: World Bank. ISBN 9780821387207. OCLC 724352139. {{cite book}}: |last= has numeric name (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  23. ↑ See Malé Declaration, n.4; UNHRC Resolution 18/22, n.7; A/HRC/10/61, n.8; FCCC/CP/2010/7/Add.1, n.10.
  24. ↑ «Human rights, climate change and cross-border displacement». Universal Rights Group (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2016 թ․ փետրվարի 10-ին.
  25. ↑ OHCRC (1976 թ․ մարտի 23). «International Covenant on Civil and Political Rights» (PDF). {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  26. ↑ 26,0 26,1 UNHRC (2009 թ․ հունվարի 15). «Report of the Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights on the relationship between climate change and human rights» (PDF) (A/HRC/10/61). {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  27. ↑ International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights 1966: article 2(1), 11(1) and 23.
  28. ↑ 28,0 28,1 IPCC (2014). «IPCC Fifth Assessment Report» (PDF). AR5. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  29. ↑ UNDP (2007). «Fighting climate change: Human solidarity in a divided world» (PDF). Human Development Report: 8. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2021 թ․ մայիսի 13-ին. Վերցված է 2021 թ․ ապրիլի 28-ին.
  30. ↑ IPCC (2007). «Working Group II Report» (PDF) (AR4): 275. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  31. ↑ CESCR (2003 թ․ հունվարի 20). «General Comment No. 15: The Right to Water (Arts. 11 and 12 of the Covenant)» (PDF) (E/C.12/2002/11). {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  32. ↑ International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights 1966
  33. ↑ McInerney-Lankford, Siobhan; Darrow, Mac; Rajamani, Lavanya (2011). Human Rights and Climate Change : A Review of the International Legal Dimensions. World Bank Publications. ISBN 9780821387207.
  34. ↑ Human rights and climate change. Humphreys, Stephen. Cambridge: Cambridge University Press. 2010. ISBN 9780521762762. OCLC 652432164.{{cite book}}: CS1 սպաս․ այլ (link)
  35. ↑ «The Stern Review on the Economic Effects of Climate Change». Population and Development Review (անգլերեն). 32 (4): 793–798. 2006 թ․ դեկտեմբերի 1. doi:10.1111/j.1728-4457.2006.00153.x. ISSN 1728-4457.
  36. ↑ Docherty, Bonnie; Tyler Giannini (2009). «Confronting a Rising Tide: A Proposal for a Convention on Climage Change Refugees» (PDF). Harvard Environmental Law Review. 33: 349–403. Վերցված է 2012 թ․ ապրիլի 25-ին.
  37. ↑ «Displacement Caused by the Effects of Climate Change: Who Will Be Affected and What Are the Gaps in the Normative Framework for Their Protection? | Brookings Institution». Brookings (ամերիկյան անգլերեն). 2017 թ․ փետրվարի 16. Վերցված է 2017 թ․ փետրվարի 16-ին.
  38. ↑ 38,0 38,1 Manou, Dimitra; Baldwin, Andrew; Cubie, Dug; Mihr, Anja; Thorp, Teresa (2017 թ․ մայիսի 12). Climate change, migration and human rights law and policy perspectives. Manou, Dimitra,, Baldwin, Andrew, 1970-, Cubie, Dug,, Mihr, Anja, 1969-, Thorp, Teresa M., 1968-. London. ISBN 9781317222330. OCLC 987699915.
  39. ↑ 39,0 39,1 AD (Tuvalu ), 2014 թ․ հունիսի 4, Վերցված է 2017 թ․ հոկտեմբերի 15-ին
  40. ↑ «"Climate refugees" revisited: a closer look at the Tuvalu decision». Vernon Rive. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ հոկտեմբերի 4-ին. Վերցված է 2017 թ․ հոկտեմբերի 15-ին.
  41. ↑ «Definitional Issues». International Organization for Migration (անգլերեն). 2015 թ․ հունվարի 29. Վերցված է 2017 թ․ սեպտեմբերի 9-ին.
  42. ↑ Smith, Dan; Janani Vivekananda (2007 թ․ նոյեմբեր). «A CLIMATE OF CONFLICT: The links between climate change, peace and war» (PDF). International Alert.
  43. ↑ Climate change and Indigenous peoples : the search for legal remedies. Abate, Randall., Kronk, Elizabeth Ann. Cheltenham, UK: Edward Elgar. 2013. ISBN 9781783474172. OCLC 811732784.{{cite book}}: CS1 սպաս․ այլ (link)
  44. ↑ Gerrard, Emily (2008). «Climate change and human rights : issues and opportunities for Indigenous peoples». University of New South Wales Law Journal. 31.
  45. ↑ «OHCHR | Climate change and indigenous peoples». www.ohchr.org. Վերցված է 2021 թ․ հունվարի 12-ին.
  46. ↑ Hampson, Françoise (2004 թ․ հուլիսի 13). «THE HUMAN RIGHTS SITUATION OF INDIGENOUS PEOPLES IN STATES AND TERRITORIES THREATENED WITH EXTINCTION FOR ENVIRONMENTAL REASONS» (PDF) (E/CN.4/Sub.2/AC.4/2004/CRP.1). {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  47. ↑ Williams, Jay (2012 թ․ մայիսի 1). «The impact of climate change on indigenous people – the implications for the cultural, spiritual, economic and legal rights of indigenous people». The International Journal of Human Rights. 16 (4): 648–688. doi:10.1080/13642987.2011.632135. ISSN 1364-2987.
  48. ↑ «Climate extremes and child rights in South Asia: a neglected priority» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2013 թ․ նոյեմբերի 6-ին. Վերցված է 2021 թ․ հունվարի 12-ին.
  49. ↑ U.S. Agency for International Development (2008 թ․ նոյեմբեր). «Integrating Climate Change into Development» (PDF). {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  50. ↑ The International Bank for Reconstruction and Development; The World Bank (2008). «DEVELOPMENT AND CLIMATE CHANGE A Strategic Framework for the World Bank Group» (PDF). {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  51. ↑ Khoday, Kishan (2007 թ․ մայիսի 7). «Climate Change and the Right to Development. Himalayan Glacial Melting and the Future of Development on the Tibetan Plateau» (PDF). Human Development Report Office Occasional Paper. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2017 թ․ հունիսի 25-ին. Վերցված է 2012 թ․ ապրիլի 26-ին.
Վիիքպահեստ
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Մարդու_իրավունքներ_և_կլիմայի_փոփոխություն&oldid=9807413» էջից