Մասնիկների ցրում

Մասնիկների ցրում, նյութի մասնիկների բախման պրոցես, որի հետևանքով փոխվում են դրանց վիճակները (առաձգական ցրում) կամ ծնվում այլ մասնիկներ (ոչ առաձգական ցրում)։ Մասնիկների ցրման փորձերը թույլ են տալիս ուսումնասիրել դրանց ներքին կառուցվածքը և փոխազդեցությունների հատկությունները։ Այսպես, ծանր մետաղների ատոմներից մասնիկների ցրման փորձերը (է. Ռեզերֆորդ, 1911) հանգեցրին ատոմային միջուկների հայտնագործմանը։ Բարձր էներգիայի տարրական մասնիկների ցրման ժամանակակից փորձերը այդ մասնիկների հատկությունների մասին ստացվող ինֆորմացիայի հիմնական աղբյուրն են։ Ցրման պրոցեսում չափվող հիմնական ֆիզիկական մեծությունը էֆեկտիվ ձայնական կտրվածքն է։ Տարրական մասնիկների միջուկների և ատոմների ցրումը տեղի է ունենում քվանտային տեսության օրենքների համաձայն։ Ցրման ամեն մի պրոցեսի համապատասխանում է ցրման ամպլիտուդ կոչվող որոշակի կոմպլեքս մեծություն, որի մոդուլի քառակուսին համեմատական է կտրվածքին։ Ցրման ամպլիտուդների հավաքածուն պրոցեսի սկզբնական և վերջնական տարբեր վիճակների համար կազմում է ցրման մատրից (Վ. Հայզենբերգ, 1943)։ Ցրման քվանտային տեսության հիմնական խնդիրը ցրման մատրիցի տարրերի հաշվումն է այս կամ այն տեսակի փոխազդեցության համար։ Ընդ որում էական են այնպահպանման օրենքները, որոնք տեղի ունեն տվյալ փոխազդեցության դեպքում։ Բացի այդ, ցրման մատրիցի վրա խիստ սահմանափակում է դնում նաև այն պայմանը, ըստ որի՝ տրված սկզբնական վիճակից տեղի ունեցող ցրման բոլոր հնարավոր պրոցեսների գումարային հավանականությունը պետք է հավասար լինի մեկի (ունիտարության պայման)։ Ոչ մեծ ինտենսիվության փոխազդեցության դեպքում ցրման մատրիցը կարելի է հաշվել խոտորումների տեսությամբ շարքի վերածելով այն ըստ տվյալ փոխազդեցությանը բնորոշ փոքր պարամետրի։ Ուժեղ (միջուկային) փոխազդեցության դեպքում պետք է տարբերել մեծ և փոքր (ուժեղ փոխազդող մասնիկների բնութագրական չափերի համեմատությամբ) հեռավորությունների տիրույթներ։ Անորոշությունների քվանտամեխանիկական առնչության համաձայն, ցրման ժամանակ այդ տիրույթներին համապատասխանում են իմպուլսի փոքր և մեծ փոխանցումներ։ Իմպուլսի փոքր փոխանցումներով ուժեղ փոխազդող մասնիկների ցրման դեպքում բնութագրական փոքր պարամետրը բացակայում է, որ համապատասխանում է այդպիսի փոխազդեցության մեծ ինտենսիվությանը։ Այդ տիրույթում ցրման ամպլիտուդները հաշվելու համար խոտորումների տեսությունը կիրառելի չէ, և տեսական վերլուծությունը, որպես կանոն, հիմնվում է ունիտարության պայմանի նման ընդհանուր սկզբունքների կիրառման և ամպլիտուդի՝ իբրև էներգիայի ու փոխանցված իմպուլսի ֆունկցիայի, անալիտիկ հատկությունների վերաբերյալ ենթադրությունների վրա։ Ինչպես ցույց են տալիս վերջին տարիներին ստացված փորձարարական տվյալները, իմպուլսի մեծ փոխանցումների (փոքր հեռավորությունների) տիրույթում ուժեղ Փոխազդեցության ինտենսիվությունը ասիմպտոտորեն նվազում է, և խոտորումների տեսության կիրառման հնարավորություն է առաջանում։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 7, էջ 273)։