Մասնակից:Lena9314/Ավազարկղ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից

Չինգիզ Խան (born Temüjin,[note 1] c. 1162 – օգոստոսի 18, 1227, ժամանակակից մոնղոլերեն արտասանություն [ˈt͡ɕʰiŋɡɪs χaːɴ], [ˈt͡ɕʰiŋːɡɪs ˈkaχaːn] or [ˈt͡ʃʰiŋːɡɪs ˈqaχaːn][1]), Մոնղոլական կայսրության և առաջին Մեծ Խանի հիմնադիր, որը պատմության մեջ դարձել է ամենամեծ սահմանամերձ կայսրությունը իր մահից հետո: Նա իշխանության եկավ միավորելու հյուսիսային Ասիայի քոչվորական ցեղերից շատերին: Կայսրությունը հիմնելուց և «Չինգիզ Խան» հռչակվելուց հետո նա սկսեց մոնղոլական հարձակումը, որը նվաճեց Եվրասիայի մեծ մասը: Պատերազմները, նախաձեռնված իր իսկ օրոք, դեմ էին Քարա Քիտային, Կովկասին, Խվարազմիային, Արևմտյան Խիային և Ջին դինաստիաներին: Այս պատերազմները հաճախ ուղեկցվում էին քաղաքացիական բնակչության մեծամասշտաբ ջարդերով, հատկապես Խվարազմիայում և Արևմտյան Ասիայի ղեկավարվող երկրներում: Իր կյանքի վերջին տարիներին, Մոնղոլական կայսրությունը գրավեց կենտրոնական Ասիայի և Չինաստանի հիմնական մասը:

Նախքան մահանալը Չինգիզ Խանը Օգեդեյ Խանին նշանակեց որպես իր ժառանգորդ: Ավելի ուշ իր թոռները բաժանեցին կայսրությունը խանությունների: [2] Չինգիզ Խանը մահացավ 1227 թվ. Արևմտյան Խիային հաղթելուց հետո: Իր իսկ ցանկությամբ, իր մարմինը թաղեցին անանուն գերեզմանում ինչ որ տեղ Մոնղոլիայում:[3] Իր հետնորդները տարածվեցին Մոնղոլական կայսրությունում՝ անցնելով Եվրասիայի մեծ մասը, նվաճելով կամ ստեղծելով վասալ պետություններ Չինաստանի, Կորեայի, Կովկասի, Կենտրոնական Ասիայի, Արևելյան Եվրոպայի և հարավարևմտյան Ասիայի հիմնական մասերում: Այս հարձակումներից շատերը կրկնեցին տեղի բնակչության մեծամասշտաբ սպանդները: Արդյունքում Չինգիզ Խանը և իր կայսրությունը սարսափելի համբավ ունեցավ տեղի պատմության մեջ:

Իր ռազմական հաջողություններց զատ, Չինգիզ Խանը Մոնղոլական կայսրությունը զարգացրեց նաև այլ ձևերով: Նա հրամայեց ընդունել ուղուր ձեռագիրը որպես Մոնղոլական կայսրության գրավոր համակարգ: Նա նաև կիրառեց մերիթոկրասիան, սերմանեց կրոնական հանդուրժողականություն Մոնղոլական կայսրությունում և միավորեց հյուսիսային Ասիայի քոչվորական ցեղերին: Ներկայիս մոնղոլացիները համարում են նրան Մոնղոլիայի հիմնադիր հայր:[4]

Չինգիզ Խանը հայտնի էր պատերազմների իր վայրագությամբ և շատերի կողմից համարվում էր որպես ցեղասպանություն գործող ղեկավար: Սակայն նրան է վստահվել Մետաքսի ճանապարհը բերել մեկ միասնական քաղաքական միջավայր: Սա հանգեցրեց համեմատաբար հեշտ հաղորդակցության և առևտրի Հյուսիսային Ասիայի, Մահմեդական հարավարևմտյան Ասիայի և քրիստոնյա Եվրոպայի միջև՝ զարգացնելով այս երեք տարածաշրջանների մշակութային հորիզոնները: [5]

Երտասարդ կյանքը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սերունդը

Չինգիզ Խանի կիսանդրին զարդարում է ՈՒլաանբաաթարի նախագահական պալատը Մոնղոլիայում

Իր հոր կողմից Չինգիզ Խանը կապված էր Խուբալ Խանի, Ամբաղայի և Հոթուլա Խանի հետ, որոնք ղեկավարում էին Խամագ Մոնղոլական դաշնակցությունը և Բոդոնչար Մունխագի հետնորդներն էին: Երբ հույն Ջին դինաստիան իր օգնությունը մոնղոլներից փոխանցեց թաթարներին 1161թվ., նրանք կործանեցին Խաբուլ Խանը: [6]

Չինգիզ Խանի հայրը՝ Յեսուգեյին (Բորջիգին տոհմի առաջնորդը Ամբաղայի ու Հատուլա Խանի եղբորորդին), դարձավ որպես իշխող մոնղոլական տոհմի առաջնորդ: Այս պաշտոնը վեճի առիթ տվեց մրցակից Թայիչուիդի տոհմի կողմից, ով անմիջապես սերում էր Ամբաղայից: Երբ թաթարները չափազանց հզորացան 1161 թվ. հետո, Ջինը իր օգնությունը թաթարներից փոխանցեց Կերաիտեսին:

Ծնունդը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Աշունը Մոնոլիայի Օնոն գետում, երկիր որտեղ ծնվել ու մեծացել է Թեմուջինը

Չինգիզ Խանի վաղ կյանքի մասին շատ քիչ բան է հայտնի՝ ժամանակակից գրավոր արձանագրությունների պակասի պատճառով: Այն քիչ աղբյուրները, որոնք տեղեկություններ են հաղորդում այս ժամանակաշրջանի մասին, հակասական են:

Չինգիզ Խանի ծննդյան անունը՝ Թեմուջին, ծագել է մոնղոլերեն «թեմուր» բառից, որը նշանակում է «երկաթյա», իսկ «ջին» նշանակում է զբաղմունք: [7] Այսպիսով, Թեմուջին նշանակում է «դարբին»:




Չինգիզ Խանը հավանաբար ծնվել է 1162 թվ. Դելուն Բոլդոգում, Բուրխան Խալդուն լեռան և Օրոն ու Խերլեն գետերի մոտ հյուսիսային Մոնղոլիայում, մոտ ներկայիս մայրաքաղաք ՈՒլաանբաաթարին: Ըստ մոնղոլների գաղտնի պատմության Թեմուջինը ծնվել է ագահ՝ արյան թանձրուկն էլ ձեռքին, ավանդական նշան որ կանխորոշված էր որ նա պիտի մեծ ղեկավար դառնար: Նա իր հոր՝ Յեսուգեյի երկրորդ որդին էր, Կիյադի պետը հայտնի Խամագ մոնղոլական դաշնակցությունում և Թողրուլի դաշնակիցը Կերաիթ ցեղից:[8] Թեմուջինը իր մոր՝ Հոելունի առաջին որդին էր: Համաձայն գաղտնի պատմության, Թեմուջինին անվանել էին թաթարական ղեկավար Թեմուջին-ուջի անունով, որին իր հայրը բռնել էր:

Յեսուխեյի տոհմը Բուրջիգինից էր, և Հոելունը Խոնգիրադ տոհմի Օլխունութ ենթատոհմից էր:[9][10] Մյուս ցեղերի նման նրանք էլ էին քոչվորներ: Թեմուջինի ազնվական հետհայացքի շնորհիվ ավելի հեշտ էր օգնություն խնդրել և վերջ ի վերջո հաստատել մյուս մոնղոլական ցեղերը:

Կյանքն ու ընտանիքը

Պատկեր:Sukhbaatar Square - Ulan Bator-Ulaanbaatar, Mongolia - Улаанбаатар.jpg
Չինգիզ Խանի արձանը ՈՒլաանբաաթարում

Թեմուջինը ունի երեք եղբայր՝ Հասարը, Հաչիունը և Թեմուջը, մեկ քույր Թեմուլինը, և երկու խորթ եղբայր՝ Բեգդերը և Բելգութեյին: Մոնղոլների քոչվորներից շատերի նման, Թեմուջինի կյանքը վաղ տարիքից դժվար էր: Իր հայրը ամուսնություն էր պլանավորել իր համար և ինը տարեկանում հանձնել նրան իր ապագա կնոջ Բորթեի ընտանիքին, ով Խոնգիրադ ցեղիղ էր: Թեմուջինը պիտի ապրեր այնտեղ՝ ծառայելով Դայ Սեթսենի ղեկավարին, մինչև ամուսնական 12 տարին լրանալը:

Մինչ ղեկավարում էր տունը՝ նրա հայրը շարժվեց հարևան թաթարների մոտ, որոնք երկար ժամանակ եղել են մոնղոլների թշնամիները և նրանք ուտելիք առաջարկեցին նրան որ թունավորեին: Իմանալով այս ամենը, վերադարձավ տուն պահանջելու իր հոր պետի պաշտոնը: Բայց տոհմը մերժեց և լքեց ընտանիքին՝ թողնելով առանց պաշտպանության:

Հաջորդ մի քանի տարիներին, ընտանիքը ապրում էր աղքատության մեջ, հիմնականում գոյատևելով վայրի մրգերով, դիակներով, արջամկներով և այլ երէներով, որոնց սպանում էին Թեմուինը և իր եղբայրները: Թեմուջինի մեծ խորթ եղբայրը՝ Բեգթերը սկսեց ուժ գործադրել որպես ընտանիքի ամենամեծ արական սեռի ներկայացուցիչ և իրավունք կունենար հաստատել Հոելունին (ով իր իսկական մայրը չէր) որպես կին:[11] Թեմուջինի զայրույթը պայթեց որսորդության ժամանակ, երբ Թեմուջինը և իր եղբայր Խասարը սպանեց Բեգթերին:

Ասպատակության ժամանակ մոտ 1177թվ. Թեմուջինին բռնեց իր հոր նախկին դաշնակիցը՝ Թայիչուիդը, և նվաճեց կանգրիվով (շարժական հրացանի տեսակ): Համակրելի պահակի օգնությամբ նա փախավ շարժական վրանից գիշերով՝ թաքնվելով գետի արանքում: Այդ փախուստը Թեմուջիին արժանացրեց համբավի: Շուտով, Ջելմենը և Բո՚որչը միացրին զորքերը նրա հետ: Նրանք և պահակի որդին՝ Չիլաունը, ի վերջո դարձան Չինգիզ Խանի զորավարները:

Այս ժամանակ Մոնղոլիայի ցեղական դաշնակցություններից ոչ մեկը քաղաքականորեն չմիավորվեց, և կարգադրեցին ամուսնություններ, որոնք հաճախ ամրապնդելու էին ժամանակակից դաշնակցություններ: Թեմուջինը մեծացել էր ուսումասիրելով ծանր քաղաքական կլիման, որը ներառում էր ցեղային պատերազմը, գողությունը, ասպատակությունները, կաշառակերությունը և դաշնակցութունների միջև վրեժը, միախառնված արտերկրի միջամտությունից ինչպիսիք Չինաստանից մինչև հարավ: Թեմուջինի մայր Հոելունը մրան շատ դասեր էր սովորեցրել, հատկապես ուժեղ դաշնակցությունների անհրաժեշտությունը ապահովել կայունություն Մոնղոլիայում:

Կանայք և երեխաները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ինչպես նախապես պլանավորել էր իր հայրը, Թեմուջինը ամուսնացավ Օնգիրաթ ցեղի Բորթեի հետ իրենց երկու ցեղերի միջև դաշնակցություններ ստեղծելու նպատակով: Շուտով ամուսնությունից հետո, մերկիթները առևանգեցին Բորթեին և նշանակեցին որպես կին: Թեմուջինը փրկեց նրան իր ընկերոջ, ապագա մրցակից Ջամուխայի և իր պաշտպան Թոգրուլի օգնությամբ, ով Կերաիթե ցեղից էր: Նա ինը ամիս հետո Ջոչի (1182-1227) անունով տղա ունեցավ՝ կասկածելով նրա ծագման վրա: Չնայած Ջոչիի մասին ենթադրություններին, Բորթեն պիտի լիներ Թեմուջինի միակ կայսրուհին, չնայած նա հետևում էր մի քանի ենթատոհմային կին ունենալու ավանդույթին:

Բորթեն ևս երեք երեխա ունեցավ. Չագաթային (1183-1242), Օգեդեյին (1186-1241) և Թոլուին (1191-1232): Չինգիզը ավելի ուշ ունեցավ նաև 500 կողմնակի կանայք և «կենակիցներ», բայց Բորթեն շարունակում էր լինել նրա կյանքի կողակիցը: Նա շատ այլ երեխաներ ուներ այդ կանանցից, բայց նրանք ժառանգություն ստանալու իրավունք չունեին, միայն Բորթեի որդիներն էին համարվում նրա ժառանգները: Այնուամենայնիվ մի թաթար կին Յիսուսի անունով համարվում էր նրա կինը, երբ մոնղոլները հաղթել էին նրա մարդկանց, գրեթե այնքան կարևոր էր ինչքան Բորթեն, չնայած ի սկզբանե եղել էր նրա անչափահաս կանանցից մեկը:[12][13] Առնվազն վեց դուստրերի անունները հայտնի են, և մինչ նչանք իր կյանքի ընթացքում կարևոր դեր էին խաղում, ոչ մի փաստաթուղթ չկար որ վերջնականապես հայտներ Չինգիզ Խանի կենակիցներից ծնված դուստրերի անունները կամ քանակը:


Մոնղոլական դաշնակցությունների միավորումը


12-րդ դարի սկզբին Կենտրանական Ասիայի բարձրավանդակը Չինաստանի հյուսիսից բաժանված էր դաշնակցությունների մի քանի ցեղերի, ներառյալ նայմանները, մերկիթները, թաթարները, Խամագ մոնղոլները և կերաիթեները, որոնք բոլորը հայտնի էին և հաճախ թշնամական էին միմյանց հանդեպ, որպես ապացույց անկանոն ասպատակությունները, վրիժառության հարձակումները և կողոպուտը:

Իշխանության նախկին փորձերը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թեմուջինը սկսեց իր վերելքը իշխել՝ ինքն իրեն առաջարկելով որպես դաշնակից (կամ ըստ այլ աղբյուրների վասալ) իր հոր արյունակից եղբայր Թողրուլն էր, ով Կերաիթեսի խանն էր և շատ ավելի հայտնի է իր չինական «Վանգ Խան» տիտղոսով, որը հույն Ջին դինաստիան շնորհել էր նրան 1197թվ.: Այս հարաբերությունը սկզբում ուժեղացավ, երբ մերկիթները բռնեցին Բորթեին: Թեմուջինը Թողրուլից օգնություն խնդրեց, և Թողրուլը առաջարկեց իր Կերաիթե զինվորներից 20,000 և առաջարկեց որ Թեմուջինը ներգրավի իր մանկության ըմկերոջը՝ Ջամուխային, ով ինքն իրեն դարձավ իր սեփական տոհմ՝ Ջադարանի Խանը:[14]


Չնայած պատերազմը վերագրավեց Բորթեին և ամբողջովին հաղթեց մերկիթներին, այն նաև ճամփա բացեց Թեմուջինի և Ջամուխայի բաժանման միջև: Նախքան սա նրանք արյունակից եղբայրներ էին՝ երդվելով որ հավերժ մնալու են հավատարիմ:

Ջամուխայի հետ բաժանումը և Դալան Բալժութի հաղթանակը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քանի որ Ջամուխան և Թեմուջինը չէին շփվում իրար հետ, յուրաքանչյուրը սկսեց ամրապնդել իշխանությունը և նրանք դարձան մրցակիցներ: Ջամուխան աջակցեց ավանդական մոնղոլական ազնվականությանը, մինչ Թեմուջինը հետևում էր ժառանգական մեթոդին և գրավեց լայն տարածման շրջանները և համախոհների ցածր խավը:[15] Հետևելով իր նախկին մերկիթների հաղթանակին և կախարդ Կոկոչի հռչակմանը, որ հավիտենական Կապույտ Երկինքը մեկուսի աշխարհ էր Թեմուջինի համար, Թեմուջինը սկսեց իշխանությունը զարգացնել: [16] 1186 թվ. Թեմուջինը ընտրվեց որպես մոնղոլների խան: Սպառնալով այս վերելքով՝ Ջամուխան գրավեց Թեմուջինին 1187թվ. 30,000 բանակային ջոկատով: Թեմուջինը հավաքեց իր համախոհներին պաշտվանվելու հարձակմանը, բայց վճռականորեն հաղթեց Դալան Բալժութի ճակատամարտը: Սակայն Ջամուխան ահաբեկեց և հեռացրեց հնարավոր համախոհներից 70 տղամարդ գերիներին կենդանի եռացնելով կաթսաներում: [17] Թողրուլը, որպես Թեմուջինի պաշտպան, աքսորվեց Քարա Խիթա:[18] Թեմուջինի կյանքը հաջորդ տասը տարիներին անորոշ էր, քանի որ պատմական գրառումները հիմնականում լուռ էին այս ժամանկաշրջանում:

Իշխանության վերադարձը

Մոտ 1197թվ. Ջինը հարձակում նախաձեռնեց իրենց պաշտոնական վասալների՝ թաթարների դեմ, կերաիթեների և մոնղոլների օգնությամբ: Թեմուջինը ղեկավարում էր այս հարձակումը և հաղթանակից հետո նա և Ջինը վերահաստատեց նրա և Ջինի պաշտոնները:[18] Ջինը Թողրուլին շնորհեց Օնգ խանի պատվավոր կոչումը և Թեմուջին ջ՚աութ քուրիի նվազագույն կոչումը:[19]

Մոտ 1200թվ. մոնղոլական դաշնակցության հիմնական մրցակիցները (ըստ ավանդության «մոնղոլները») նայմաններն էին արևմուտքից, մերկիթները հյուսիսից, թանգուրները հարավից և Ջինը արևելքից:

Յուրչենի քանդակագրությունը (1196) Մոնղոլիայում, Չինգիզ Խանի դաշնակցությունը կապված Ջին դինաստիայի հետ թաթարների դեմ

Իր կառավարության ժամանակ և իր նվաճումները մրցակից ցեղերից, Թեմուջինը խախտեց մոնղոլական ավանդույթը մի քանի դաժան ձևով: Նա փոխանցեց իշխանությունը հիմնված արժանապատվության ու հավատարմության վրա, ավելին քան ընտանեկան կապը:[20] Որպես խրախուսանք անսահման հնազանդության և Յասսա օրենքի, Թեմուջինը խոստացավ որ քաղաքացիները և զինվորները հարուստ կլինեն գալիք ռազմական կողոպուտից: Երբ հաղթեց մրցակից ցեղերին, նա ճանապարհեց իրենց զինվորներին և լքեց իրենց քաղաքացիներին: Փոխարենը նա նվաճված ցեղը վերցրեց իր հովանավորության տակ և ամբողջացրեց ցեղի անդամներին իր սեփական տոհմից: Նա ստիպեց որ մայրը ընդունի որբերին նվաճված ցեղերից՝ բերելով նրանց իր ընտանիք: Այս քաղաքական նորարարությունը առաջացրեց մեծ հավատարմություն հաղթանակած մարդկանց միջև՝ ամեն մի հաղթանակով Թեմուջինին դարձնելով ավելի ուժեղ:

Թողրուլի հետ բաժանումը

Սենղումը՝ Թողրուլի որդին, նախանձում էր Չինգիզ Խանի զարգացող իշխանությանը և մերձավորությունը իր հոր հետ: Նա ենթադրաբար պլանավորել էր սպանել Չինգիզ Խանին: Չնայած Չինգիզ Խանը ենթադրաբար փրկել էր Թողրուլին բազմաթիվ պատահարներից, նա տվեց իր որդուն և այլևս չշփվեց Չինգիզ Խաի հետ: [21] Չինգիզ Խանը իմացավ Սենգումի դիտավորությունները և հաղթեց նրան ու իր սատարողներին:

Չինգիզ Խանը և Թողրուլ Խանը, նկարազարդված 15–րդ դարի Յամի՚ ալ–թավարիխի բնագրից

Հետագա խզումներից մեկը Չինգիզ Խանի և Թողրուլի միջև այն էր որ Թողրուլը մերժեց իր աղջկան ամուսնացներ Ջոչիի՝ Չինգիզ Խանի առաջին որդու հետ: Սա անքաղաքավարություն էր Մոնղոլիայի մշակույթում և պատերազմի պատճառ դարձավ: Թողրուլը դաշնակցեց Ջամուխայի հետ ով արդեն դիմադրել էր Չինգիզ Խանի զորքերին: Սակայն Թողրուլի և Ջամուխայի միջև վեճը և իրենց դաշնակիցներից մի քանիսի հեռանալը Չինգիզ Խանից, Թողրուլին հաղթանակ բերեց: Ջամուխան փախավ վեճի ընթացքում: Այս հաղթանակը գահավիժում էր անկման և կերաիտե տոհմի վերջնական կազմալուծման համար:

Հաջորդ անմիջական սպառնալիքը Չինգիզ Խանին նայմաններն էին (նայման մոնղոլներ) ում հետ Ջամուխան և իր համախոհները ապաստան գտան: Նայմանները չհանձնվեցին, չնայած բավականին հատվածներ նորից ինքնին անցան Չինգիզ Խանին: 1201 թվ. Խուրուլդան ընտրեց Ջամուխային որպես Ջուր Խան, «ընդհանուր ղեկավար» տիտղոս որ օգտագործում էին Քարա Խիտայի ղեկավարները: Ջամուխան վերափոխեց այս տիտղոսը ինչն էլ վերջնական խզում է Չինգիզ Խանի հետ և Ջամուխան այս ցեղերից կոալիցիա կազմեց դիմարելու նրան: Նախքան վեճը մի քանի զորավարներ լքեցին Ջամուխային՝ ներառյալ Սաբութայը՝ Ջեյմսի հայտնի երիտասարդ եղբայրը: Մի քանի ճակատամարտերից հետո, Ջամուխան անցավ Չինգիզ Խանի կողմը 1206թվ. իր իսկ սեփական մարդկանցով:

Ըստ գաղտնի պատմության Չինգիզ Խանը կրկին առաջարկեց իր օգնությունը Ջամուխային։ Չինգիզ Խանը սպանեց Ջամուխայի դավաճանողին՝ պնդելով որ զորքում անհավատարիմ մարդ չի ուզում։ Ջամուխան մերժեց իր առաջարկը՝ ասելով որ երկնքում միայն մեկ աստղ կարող է լինել և նա ազնվական մահ էր ուզում։ Այս սովորույթը վերացավ առանց արյուն թափելու հատկապես շատ տանջվելուց հետո։ Ջամուխան այս տեսակ մահ էր երազել, չնայած նա տեղյակ էր իր մրցակից զորավարներին կենդանի եռացնելու մասին։

Մոնղոլական դաշտավայրերի միայնակ իշխողները (1206)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]


Մոնղոլական կայսրությունը 1207 թվականին

Մերկիթ տոհմի մի մասը որ նայմանների կողմնակիցն էին հաղթեցին Սուբութային, ով Չինգիզ Խանի անձնական պահազորի անդամն էր և ավելի ուշ դարձավ Չինգիզ Խանի ամենահաջողակ հրամանատարներից մեկը: Նայմանները հաղթանակը թողեցին Չինգիզ Խանին որպես մոնղոլական լեռնադաշտի միայնակ իշխող. բոլոր հայտնի դաշնակցությունները կործանվեցին կամ միավորվեցին իր մոնղոլական դաշնակցության ներքո:

Չինգիզ Խանի կյանքի տեղեկագրությունները նշված են դավաճանություւների և դավադրությունների հաջորդականությամբ։ Սրանք ներառում էին նախկին դաշնակիցների հետ բաժանումը ինչպիսիք էին Ջամուխան (ով նաև ուզում էր լինել մոնղոլական տահմի ղեկավարը) և Վանգ Խանը ( իր և իր հոր դաշնակիցը ), իր որդի Ջոչին և ամենակարևոր շամանի հետ խնդիրները, ով ենթադրաբար փորձում էր անհաշտություն մտցնել իր և իր հավատարիմ եղբոր Խասարի մեջ։ Իր ռազմական մարտավարությունները ցույց էին տալիս իր խորը հետաքրքրությունը իր հակառակորդներից տեղեկություն հավաքելու, որը ապացուցված էր իր մեծ գաղտնի ցանցից և Յամ դինաստիայի ցանցից։ Թվում էր նա սրամիտ ուսանող է, ըմբռնում է նոր տեխնոլոգիաները, մտքերը, որոնց նա հանդիպել էր ինչպիսիք էին Չինաստանի գահպաշարողական պատերազմում։ Նա նաև կոպիտ էր, որը երևում էր թե ինչպես է նա չափում մամլակը, որ օգտագործում էր Ջամուխայի ղեկավարած ցեղերի դեմ։

Արդյունքում 1206թվ. Չինգիզ Խանը հասցրեց միավորել կամ նվաճել մերկիթներին, նայմաններին, մոնղոլներին, կերաիթեներին, թաթարներին, ուղուրներին իր իշխանության տակ եղած այլ անջատ փոքր ցեղերին: Սա հոյակապ արարք էր: Այն ավարտվեց խաղաղությամբ նախկինում պատերազմող ցեղերի միակ քաղաքական և ռազմական ուժերի միջև: Միությունը հայտնի դարձավ որպես մոնղոլներ: Խուրուլդարում՝ մոնղոլական պետերի խորհրդարանում, Չինգիզ Խանը հայտնի էր որպես միավորված ցեղերի խան և ունեցավ նոր կոչում «Չինգիզ Խան»: Խագան տիտղոսը շնորհվեց հետմահու իր որդու և ժառանգորդ Օգեդեյից ով տիտղոսը ինքն իրեն էր ստացել (քանի որ նա հետմահու հռչակվեց նաև Յուան դինաստիայի հիմնադիր):

Կրոն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Չինգիզ Խանը Թեգրիստ էր, բայց նա կրոնական առումով համբերատար էր և հետաքրքրված էր սովորելու բարոյափիլիսոփայական դասեր մյուս կրոննեից: Նա խորհրդակցել էր բուդդայական աբեղաների (ներառյալ Զին աբեղա Հայունը) մահմետականների, քրիստոնյա քարոզիչների և Թաոիստ աբեղա Քիու Չուջինի հետ:

Նիան Չանգի (ծնված՝ 1282թվ.) գրած Ֆուլու Լիդայի Թոնգլայի համաձայայն Չինգիզ Խանի փոխարքա Մուքուլին էր խաղաղվեց Շանխիում 1219թվ. Հայուն քահանայի Զեն Բուդդիստի հայրենիքում (1203-1257), երբ Մուքալինի չինական գեներալներից մեկը տպավորված էր Հայունի և իր պետի ՝ Ժոնգուանի պահվածքից, հանձնարարեց գնալ Մուքալի: Հետո Մուքալին այդ երկուսին ներկայացրեց Չինգիզ Խանին, ով տվեց հետևյալ հրամանը իրենց անունից. նրանք իսկապես այն մարդիկ են որոնք աղոթում են: Ես պիտի սնունդով ու հագոստով օգնեմ նրանց և ղեկավարներ դարձնեմ: Պլանավորել եմ նման տեսակ շատ մարդկանց հավաքել: Աղոթելիս նրանք իրենց վրա դրված չպետք է խնդիրներ ունենան: Ցանկացած վատ վերաբերմունք կանխելու համար, նրանք պիտի թույլ տային վարվեին դուքանի (ազատության տիրապետում) պես: Չինգիզ Խանը արդեն հանդիպել էր Հայունին 1214 թվ. և ազդված էր նրա պատասխանից որ մերժել է երկարեցնել իր մազերը մոնղոլական սանրվածքով և թոյւլ է տվել գլուխը սափրված պահել: 1220թվ. իր ղեկավար Ժոնգուանի մահից հետո, Հայունը դարձավ Չան (Չինական Զեն) դպրոցի ղեկավարը Չինգիզ Խանի իշխանության ընթացքում և հաջորդ խաների կողմից անընդհատ ճանաչվեց չինական բուդդիզմի գլխավոր քահանա մինչև 1257 թվ. երբ նա գահին անցավ, որպես գլխավոր քահանա մեկ այլ Չանի ղեկավար Խուեթին Ֆույի կողմից ով Շաոլին մենաստանի աբբահայրն էր նշանակված Մոնղոլիայում: [22][23]

Չինգիզ Խանը հրավիրեց և հանդիպեց Դաոիստի ղեկավար Քիու Չուջին (1148-1227) Աֆղանստանում 1222թվ.: Նա շնորհակալ էր Քիու Չուջին իր հրավերը ընդունելու համար և հարցրեց արդյոք Քիու Չուջին իր հետ անմահության դեղ էր բերել: Քիու Չուջին ասաց որ նման դեղ գոյություն չունի, բայց կյանքը կարող է երկարել չափավորության շնորհիվ: Չինգիզ Խանը գնահատեց նրա անկեղծ պատասխանը և հարցրեց Քիու Չուջին ով է նրան անվանել հավիտենական երկնային մարդ, ինքը իրեն թե մյուսները:[24] Քիու Չուջիի պատասխանելուց հետո որ մյուսներն են նրա այդպես անվանել Չինգիզ Խանը որոշեց որ այն ժամանակվանից Քիու Չուջիին պիտի անվաներ «անմահ» և նրան նշանակեր Չինաստանի բոլոր քահանաների ղեկավար, նկատի ունենալով որ Աստված է ուղարկել Քիու Չուջին նրան: Քիու Չուջին մահացավ Բելջինում Չինգիզ Խանի մահացած տարում և իր տաճարը դարձավ Սպիտակ Ամպի Տաճար: Հետևելով խաներին շարունակեց Քվանզեն դպրոցի Դաոիստի ղեկավարներին նշանակել Սպիտակ Ամպի Տաճարում: Դաոիստները կորցրին իրենց մենաշնորհը 1258թվ. Չինգիզ Խանի թոռի՝ Մոնղե Խանի կազմակերպած մեծ բանավեճից հետո, երբ չինական բուդդիստները (առաջնորդված Մոնղոլիայի նշանակված աբբահայրերի կամ Շաոլին մենաստանի շաոլիմ ժանգլաոյի կողմից ) կոնֆուկիոսեաները և տիբետացի բուդդայականները դաշնակցություն կազմեցին դաոիստների հետ: Կուբլայի Խանին նշանակել էին վերահսկել այս բանավեճը (Շանդու/Խամադու, Կարակորումում 1255թվ. և 1256թվ. երկու բանավեճերից հետո երրորդ հանդիպումը ) որտեղ 700 բարձրաստիճան պաշտոնյաներ էին ներկա: Կուբլայի Խանը արդեն հանդիպել էր Հայոնին 1242թվ. և ազդեցություն էր ունեցել բուդդիզմի նկատմամբ: [25]


Չինգիզ Խանի որոշումը ազատել դաոիսներին (խիանշենգներն), բուդդիստների (տոյին), քրիստոնյաներին (երկե՚ուդ), և մահմետականներին (դաշմադ) հարկային պատասխանատվությունից շարունակվում էին իր հաջորդողների կողմից մինչև Յուան դինաստիայի ավարտը 1368թվ.: Բոլոր որոշումները ունեին նույն ձևը և հաստատում էին որ Չինգիզ Խանը առաջինը ազատման որոշումն է տվել:[26] Կուբլայի Խանի 1261թվ. որոշումը Մոնղոլիայում նշանակելով Շաոլին մենաստանի նախահայրին գործածել էր նույն ձևը և հաստատում․ Չինգիզ Խանի որոշման համաձայն, ըստ որի հնարավոր է բուդդիստները, քրիստոնյաները, դաոիստները և մահմետականները ազատվեն հարկից և հնարավոր է նրանք աղոթեն Աստծուն շարունակ մեզ օրհնել…Այս որոշումը ես տվել եմ շաոլին նախահայրին ղեկավարելու։ Համամաձայն Ջովաինի, Չինգիզ Խանը ընդունեց կրոնական ազատություն մահմետականների համար Խվարազմիա հաղթանակի ընթացքում՝ «թույլատրելով տակբիտի և ազանի արտասանությունը»: Այնուամենայնիվ, Ռաշիդ-ալ-Դինը հաստատեց որ դեպքեր են եղել երբ Չինգիզ Խանը նրան արգելել է Հալալի սպանությունը: Կուբլայի Խանը 1280թվ. վերստեղծեց որոշումը, երբ մահմետականները հրաժարվեցին ճաշկերույթից: Նա արգելեց Հալալի սպանությունը և թլփատությունը: Կուբլայի Խանի որոշումը ջնջվեց տասնամյակ հետո: Չինգիզ Խանը հանդիպեց Վահիդ-ալ-Դինին Աֆղանստանում 121թվ. և հարցրեց նրան արդյոք մարգարե Մուհամադը կանխագուշակել էր Մոնղոլիայի աշխարհակալությունը: Նա ի սկզբանե հաճոյանում էր Վալիդ-ալ-Դինին բայց հետո հեռացվեց իր ծառայությունից ասելով՝ « ես քեզ խելացի ու խոհեմ մարդ գիտեի, բայց քո ելույթից ինձ հայտնի դարձավ որ դու չունես կատարյալ հասկացողություն և քո հասկանալու կարողությունը շատ քիչ է»:[27]

Ռազմական գործողություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]


Արևմտյան Խիա դինաստիան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1206 թվ. Չինգիզ Խանի քաղաքական զարգացման ընթացքում, մոնղոլական կայսրությունը, ստեղծված Չինգիզ Խանի և իր դաշնակիցների կողմից, կիսեցին արևմտյան սահմանները Թանգուտի արևմտյան Խիա դինաստիայի հետ: Արևելքից և հարավից Ջին դինաստիան էր, հիմնված Մանչուրիան Ջուրչենի կողմից, ով ղեկավարում էր հյուսիսային Չինաստանը ինչպես նաև մոնղոլական ցեղերի վերիշխաներին:

Ճակատամարտ մոնղոլիացի զինվորների և չինացիների միջև
Չինգիզ Խանի մուտքը Բեյջինգ

Չինգիզ Խանը կազմակերպեց իր մարդկանց, զորքը և իր պետությունը առաջինը պատրաստվելու պատերազմին արևմտյան Խիայի կամ Խիա Խիայի հետ, որը մոտ էր մոնղոլական երկրներին: Նա անկեղծորեն հավատում էր որ ավելի ուժեղ երիտասարդ ղեկավարները Ջին դինաստիայից չեն գալու Խիա Խիայինն օգնելու: Երբ թանգութները օգնություն խնդրեցին Ջին դինասիայից նրանք մերժեցին:[21] Չնայած լավ պաշտպանված քաղաքները գրավելու սկզբնական դժվարություններին՝ Չինգիզ Խանը կարողացավ ստիպել Խիա Խիային ենթարկվել վասալ պետություններին:

Ջին դինաստիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1211 թվ. Արևմտյան Խիան նվաճելուց հետո, Չինգիզ Խանը պլանավորում էր նորից նվաճել Ջին դինաստիան: Վանյան Ջիուջին՝ Ջին զորքի ռազմադաշտի հրամանատարը, մարտավարական սխալ էր գործել մոնղոլների վրա առաջին իսկ ամգամից չհարձակվելու համար: Փոխարենը Ջինի հրամանատարը սուրհանդակ ուղարկեց Մինգանին մոնղոլների կողմից, ով խույս տվեց և ասեց մոնղոլներին որ Ջին զորքը սպասում է դիրքի մյուս կողմում: Այս կռիվը շարունակվեց Յեհուլինգում, մոնղոլները սպանեցին Ջինի հազարավոր ջոկատներից հարյուրավորներին: 1215 թվ. Չինգիզը պաշարեց, գրավեց և թալանեց Ջինը՝ Ժոնգդուի (ներկայիս Բեյջինգ) մայրաքաղաքը: Սա ստիպեց Ջինի ղեկավարին՝ Խուանզոնգ կայսրին, մայրաքաղաքը տեղաշարժել Կայֆենգի հարավ, իր կայսրության հյուսիսային հատվածի կեսը թողնելով մոնղոլներին: 1232- 1233թվ. Կայֆենգը կործանեց մոնղոլներին Չինգիզի երրորդ որդու՝ Օգեդեյ Խանի, թագավորության ներքո: Ջին դինաստիան փլուզվեց 1234 թվ. Քայժոնի պաշարումից հետո:

Քարա Խիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կոչլուգը՝ Նայման դաշնակցության գահընկեց եղած խանը, որ Թեմուջինը հաղթեց և պատեց իր մոնղոլական կայսրությունը, փախավ արևմուտք և զավթեց Քարա Խիտայի (հայտնի նաև արևմտյան Լիայո, քանի որ այն սկզբնապես հաստատվել է որպես Լիայո դինաստիայի մնացորդ) խանություն: Չինգիզ Խանը որոշեց նվաճել Քարա Խիտային և հաղթել Կուչլուգը, և հնարավորինս զրկել նրան իշխանությունից: Այդ ժամանակ մանղոլական զորքը ուժաթափ էր եղել տասը տարի շարունակվող մարտերից Չինաստանում արևմտյան Խիայի և Ջին դինաստիայի դեմ: Այդ պատճառով, Չինգիզը միայն երկու թումեն (20,000 զինվոր) ուղարկեց Կուչլուգի և իր երիտասարդ գեներալ զորավար Ջեբեի դեմ, ով հայտնի էր որպես «նետ» անունով:

Այսպիսի փոքր զորքով, ասպատակած մոնղոլները ստիպված էին փոխել ռազմավարությունը և դրդելու անձնական ասպատակություն Կուչլուգի պաշտպանողների միջև՝ թողնելով Քարա Խիտային ավելի խոցելի մոնղոլական աշխարհակալությանը: Արդյունքում Կուչլուգի զորքը հաղթեց Կաշգարի արևմուտքին: Կուչլուգը նորից փախավ, բայց շուտով բռնությամբ կործանվեց Ջեբեի զորքից և մահապատժի ենթարկվեց: 1218 թվ. Քարա Խիտայի հաղթանակի արդյունքում, մանղոլական կայսրությունը և իր իշխանությունը տարածվեց արևմուտքի Բալխաշ գետը, որը սահմանակից էր Խվարազմիային, մանմետական պետություն որը արևմուտքից հասնում է Կասպյան ծով, հարավից Պարսկական ծովածոց և Արաբական ծով:

Խվարազմիան կայսրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

13-րդ դարի սկզբին Խվարազմիան դինաստիան ղեկավարում էր Շահ Ալա ադ-Դին Մուհամմաը: Չինգիզ Խանը տեսավ Խվարազմիայում հնարավոր առաջընթացը որպես առևտրական գործընկեր՝ օգտագործելով Սիլկ Րոուդը, և նա ի սկզբանե 500 կառախումբ ուղարկեց ձեռնադրել պաշտոնական առևտրական կապ կայսրության հետ: Սակայն Ինալչուկը՝ Օտրարի Խվարազմիան քաղաքի ղեկավարը, հարձակվեց կառախմբի վրա, պնդելով որ կառախումբը լրտես ունի և հետևաբար դավադրություն էր Խվարազմիայի դեմ: Հետագայում իրավիճակը ավելի բարդացավ, քանի որ ղեկավարը հրաժարվեց փոխհատուցել կառախմբի կողոպուտի համար, և դիմեց չարագործության: Չինգիզ Խանը հետո ուղարկեց երեք դեսպաններից (երկու մոնղոլ և և մեկ մահմետական) կազմված երկրորդ խումբը ինքն իրեն հանդիպելու Շահին, ղեկավար Ինալչուքի փոխարեն: Շահի մոտ բոլոր կողոպտված մարդին էին, գլխատված մահմետականներ և ուղարկեց նրա գլուխը երկու մյուս դեսպաններին: Վիրավորված, Չինգիզ Խանը պլանավորեց իր ամենամեծ հարձակումներից մեկը՝ կազմակերպված մոտ 100,000 զինվորներց (10 թումեն), իր ամենակարող զորավարներին և իր որդիներից մի քանիսին: Նա թողեց հրամանատարներին և զորքից մի քանիսին Չինաստանում, նշանակեց իր հաջորդողներին որպես իր ընտանիքի անդամներ, և հավանաբար նշանակեց Օգեդեյին իր անմիջական ժառանգորդ և հետո դուրս եկավ Խվարազմիայից:

Չինգիզ Խանը ապշած հսկում է կարծես Խվարեզմի Ջալալ ադ– Դինը պատրաստվում է անցնել Ինդուսը

Մոնղոլական զորքերը Չինգիզ Խանի իշխանության տակ, զորավարները և իր որդիները անցան Թիեն Շան լեռները՝ մտնելով Խվարազմիան կայսրության կառավարվող տարածքը: Շատ աղբյուրներից տեղեկություն հավաքելուց հետո Չինգիզ Խանը զգուշորեն նախապատրաստեց իր զորքին, որը բաժանված էր երեք խմբի: Իր որդի Ջոչին ղեկավարում էր առաջին զորաբաժինը Խվարազմիայի հյուսիսից: Երկրորդ զորաբաժինը Ջեբեի ղեկավարության տակ գաղտնի առաջացավ Խվարազմիայի հարավային տարածք առաջին զարաբաժնի հետ, ուժեղ հարձակում Սամարկանդի վրա: Երրորդ զորաբաժինը Չինգիզ Խանի և Թոլունի ղեկավարության տակ սահմանակից էր հյուսիսարևմուտքից և հարձակվեց Խվարազմիայի վրա այդ ուղղությամբ:

Շահի զորքը բաժանվեց տարբեր կործանարար թշնամությունների, և Շահի որոշմամբ զորքը բաժանվեց փոքր խմբերի, որոնք կենտրոնացած էին տարբեր քաղաքներում: Այս հատվածը վճռական էր Խվարազմիայի հաղթանակների համար, քանի որ այն ընդունեց մոնղոլներին, հոգնած երկար ճանապարհորդությունից, միանգամից հաստատեց Խվարազմիայի զորքերի հաղթանակած հատվածները, փոխարենը ընդդիմանալով միացված պաշտպանությանը: Մոնղոլական զորքը արագ գրավեց Օթրար քաղաքը, վստահելով գլխավոր ռազմավարությանը և տակտիկային։ Չինգիզ Խանը հրամայեց քաղաքացիներից շատերի մեծաքանակ ջարդը, նվաճեց բնակչության մնացած մասին և գլխատեց Ինալչուքին, ձուլած արծաթը լցնելով նրա ականնջների և աչքերի մեջ, իր արարքների փոխհատուցման համար։ Մարտի ավարտին Շահը փախավ ասես հանձնվեր։ Չինգիզ Խանը հրամայեց Սուբուփային և Ջեբեին նրան բռնությամբ վերացնել, և սա անելու համար տվեց նրան 20,000 մարդ և երկու տարի։ Շահը մահացավ գաղտնի հանգամանքներում մի փոքրիկ կղզում իր կայսրության տարածքում։

Մոնղոլների հաղթանակը նույնիսկ իր իսկ սեփական չափանիշներով, դաժան էր։ Մայրաքաղաք Սամարկանդի կործանումից հետո մայրաքաղաքը Բուխարան էր, մինչ Չինգիզ Խանը հրամայեց իր զորավարներից երկուսին և իրենց զորքերը ամբողջովին ավերել Խվարազմիան կայսրության մնացած մասը, ներառյալ ոչ միայն արքայական շենքերը այլև ամբողջ քաղաքները, բնակչությունը և նույնիսկ ընդարձակ մասերը։

Կարևոր նվաճումները և Չինգիզ Խանի ու իր զորավարների շարժումները

Մոնղոլները հարձակվեցին Սամարկանդի վրա օգտագործելով բռնված թշնամիներին որպես վահաններ։ Մի քանի օր հետո մի քանի զինվորներ, Շահի կարգապահ կողմնակիցները գրավեցին միջնաբերդը։ Միջնաբերդի փլուզումից հետո Չինգիզը միտումնավոր նահանջեց և գլխատեց ամեն մի զինվորի ով իր վրա զենք էր բարձրացրել Սամարկանդում։ Հրամայել էին որ Սամարկանդի մարդկանց դարտարկեն և հավաքեն քաղաքից դուրս մի դաշտում, որտեղ նրանց սպանեցին և կոտրված գլուխները կանգնեցրին որպես հաղթության խորհրդանիշ։[28] Աթա– Մալիկ Ջուվայնին՝ մոնղոլական կայսրության գլխավոր պաշտոնյան, գրել էր Թերմեզում՝ Օքսուս գետում, «բոլոր մարդիկ և՛ կանայք, և՛ տղամարդիկ դուրս հանվեցին դաշտից և բաժանվեցին ըստ իրենց սովորույթների հետո նրանց բոլորին սպանեցին»։[28]

Բուխարա քաղաքը ամրացված չէր փոսով, պատով և Խվարազմիա քաղաքներին բնորոշ միջնաբերդով։ Քաղաքի ղեկավարները բացեցին դռները մողոլների առաջ, չնայած թուրքական միության պաշտպանները պահել էին քաղաքի միջնաբերդը մյուս տասներկու օրերի համար։ Միջնաբերդից փրկվածները գլխատվեցին, արհեստավորներին և վարպետներին ուղարկեցին Մոնղոլիա, երիտասարդները միացան մոնղոլական զորքերին և բնակչության կեսը գերության մատնվեց։ Չնայած մոնղոլիայի զինվորները կողոպտել էին քաղաքը, կրակը մարեց և քաղաքը հողին էր հավասարվել։[29] Չինգիզ Խանը քաղաքի ողջ մնացած բնակչությանը հավաքեց քաղաքի գլխավոր մզկիթում, որտեղ նա հայտարարեց որ նա Աստծո գավազանն է, որ ուղարկված էր պատժելու նրանց իրենց մեղքերի համար։

Մինչդեռ ՈՒրգենչի հարուստ առևտրային քաղաքը դեռ Խվարազմիան զորքերի ձեռքերում էր։ ՈՒրգենչի վրա հարձակումը ապացուցեց որ մոնղոլական հարձակման ամենադժվար մարտն էր, և քաղաքը փլուզվեց միայն պաշտպանների հուժկու պաշտպանության հաստատումից հետո։ Մոնղոլիայի վիրավորները սովորականից շատ էին, քաղաքում կռվելու մոնղոլական մարտավարության անսովոր դժվարությունները ընդունելու պատճառով։

Ինչպես միշտ արհեստավորներին հետ չուղարկեցին Մոնղոլիա, երիտասարդ կանանց և երեխաներին տվեցին Մոնղոլիայի զինվորներին որպես ստրուկներ, և բնակչության կեսին սպանեցին։ Պարսիկ գիտնական Ջուվայնին հաստատեց որ 50,000 մոնղոլացի զինվորներին հանձնարարել էին գլխատել յուրաքանչյուր քսանչորս տարեկան ՈՒրգենչ քաղաքացիների, որը նշանակում էր որ 1.2 միլիոն մարդ է սպանվելու։ Ուրգենչի կողոպուտը մարդկային պատմության մեջ ամենաարյունոտ սպանությունն էր համարվում։

Միևնույն ժամանակ Չինգիզ Խանը իր երրորդ որդուն՝ Օգեդեյին, ընտրեց որպես իր ժառանգորդ, նախքան իր զորքերը կհայտնեին և հատկապես նշեց որ հաջորդ խաները պիտի լինեն իր անմիջական հետնորդները։ Չինգիզ Խանը թողեց Մուքալիին՝ իր ամենավստահված զորավարներից մեկին, բոլոր մոնղոլական զորքերի հրամանով Չինաստանում, մինչ նա կռվեց Խվարազմիան կայսրության հետ արևմուտքից։

Վրաստան, Խրիմ, Կիեվան Ռուս և Վոլգա Բուլղարիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Չինգիզ Խանի իրաքիան ոսկին, կպցրած Ղազնա (Ղազնի) դրամի վրա, թվագրված 1221/2

1220 թվ․ Խվարազմիան կայսրության հաղթանակից հետո Չինգիզ Խանը հավաքեց իր զորքերին Պարսկաստանում և Հայաստանում մոնղոլական տափաստաններ վերադառնալու համար։ Սուբութայի առաջարկով մոնղոլական բանակը բաժանվեց երկու զինված ուժերի։ Չինգիզ Խանը ղեկավարում էր ասպատակության գլխավոր բանակը Աֆղանստանի և հյուսիսային Հնդկաստանի միջով դեպի Մոնղոլիա, մինչ մյուս 20,000 (երկու թումեն) դաշնակից զինվորական ուժերը անցան Կովկասի և Ռուսաստանի միջով զորավարներ Ջեբեի և Սուբութայի գլխավորությամբ։ Նրանք մտան Հայաստան և Ադրբեջան։ Մոնղոլները հաղթեցին Վրաստանի Թագավորությանը, կողոպտեցին Կաֆայի ջենովացիների առևտրային ամրոցը Խրիմում և ձմեռեցին Սև Ծովում։ Ղեկավարելով տունը, Սուբութայի զորքերը հարձակվեցին Քուման–Կիպչակի դաշնակից զորքերի վրա և անհաջող կերպով համակարգեցին 80,000 Կիեվան Ռուսի զորքերը Հալիչի Մստիսլավ Բոլդի և Կիևի Մստիսլավ III–ի ղեկավարությամբ, ով շարունակում էր կանգնեցնել Մոնղոլների գործողությունները այդ տարածքում։ Սուբութայը գաղտնի պատվիրակ ուղարկեց Սլավիկ իշխանին առանձին խաղաղության կանչելու համար, բայց գաղտնի պատվիրակներին գլխատեցին։ 1223 թվ․ Կալկա գետի մարտում Սուբութայի զորքերը հաղթեցին Կիեվանի ավելի խոշոր զորքին։ Հարևան Վոլգա Բուլգարները հաղթեցին նրանց Սամարա Բենդի ճակատամարտում։ Չկա ոչ մի պատմական արձանագրություն բացի արաբ պատմաբան Իբն ալ– Աթհիրի կարճ տեղեկագրից, գրված Մոսուլում 1100 մղոն հեռու այդ կռվից։[30] Տարբեր պատմական երկրորդական աղբյուրները՝ մորգանները, չամբերները, գրոուսսետը, հաստատում են որ մոնղոլները իսկապես հաղթել են բուլգարներին, չամբերները նույնիսկ այնքան հեռուն գնացին որ ասեցին թե բուլգարները պատմություններ են հորինել ասելու ռուսներին որ նրանք հաղթել են մոնղոլներին և վտարել նրանց իրենց տարածքից։[30] Ռուս իշխանները հաշտություն խնդրեցին։ Սուբութայը համաձայնեց, բայց չէր ուզում ներել իշխաններին։ Քանի որ ազնվականությունը մոնղոլական հասարակության համար սովորական էր, ռուս իշխանները արժանացան անարյուն մահվան։ Սուբութայը ուներ մեծ փայտե աման սարքած որ նա ուտի իր ընթրիքը մյուս զորավարների հետ։ Վեց ռուս իշխաններ ներառյալ Կիևի Մստիսլավ III–ը, կանգնեցին հարթակի վրա և սպանեցին։

Մոնղոլացիները իմացան Բուլգար տարածքի կանաչ արոտավայրերի գերիներից, թույլ տալով պլանավորել Հունգարիայի և Եվրոպայի նվաճումը։ Չինգիզ Խանը շուտով Սուբութային հետ կանչեց Մոնղոլիա, և Ջեբեն մահացավ Սամարկանդ վերադառնալու ճանապարհին։ Հայտնի հեծելազորի հարձակումը ղեկավարված Սուբութայի և Ջեբեի կողմից, որտեղ նրանք շրջապատեցին ամբողջ Կասպիան Ծովը հաղթելով իրենց ճանապարհի ամբողջ զորքերին, անզուգական էր այդ օրը և մոնղոլական հաղթանակների նշանը կաթկթաց մյուս ազգերի վրա, հատկապես Եվրոպայում։ Այս երկու մարտերը ընդհանուր առմամբ նկատվում էին որպես հետախուզական մարտեր, որ փորձում էին ստանալ շրջանների քաղաքական և մշակութային տարրերը։ 1225 թվ․ երկու զորաբաժինները վերադարձան Մոնղոլիա։ Այս հարձակումները ավելացրին Տրանսոխիանա և Պարսկաստան արդեն իսկ ահռելի կայսրություն ավերելով ճանապարհին հանդիպած ցանկացած արգելք։ Ավելի ուշ Չինգիզ Խանի թոռ Բաթուի և Գոլդեն Հորդի ղեկավարության ներքո, մոնղոլները վերադարձան նվաճելու Վոլգա Բուլղարիան և Կիեվան Ռուսը՚ 1237 թվ․, ներառյալ 1240 թվ․ մարտը։

Արևմտյան Խիա և Ջին դինաստիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արևմևյան Խիա դինաստիան, Ջին/ Ջուրչին դինաստիան, Սոնգ դինաստիան Դալիի Թագավորությունը 1142 թվ․

Թանգուտների (արևմտյան Խիա) վասալ կայսրը մերժել էր մասնակցել Մոնղոլիայի պատերազմին Խվարեզմիդ կայսրության դեմ։ Արևմտյան Խիան և հաղթանակած Ջին դինաստիան կոալիցիա կազմեցին դիմանալու մոնղոլներին, հաշվի առնելով Խվարազմիացիների դեմ մարտը արգելոլու մոնղոլներին պատասխան տալուց։

1226 թվ․ արևմուտքից անմիջապես վերադառնալուց հետո, Չինգիզ Խանը սկսեց ի պատասխան հարձակումը թանգուտների դեմ։ Իր զորքերը արագ մտան Հեյսուի, Գանժոու, և Սուժոու (ոչ Ջիանգսու նահանգի Սուժուն) և աշնանը մտավ Խիլիանգ– ֆու։ Տանգուտի զորավարներից մեկը մենամարտի կանչեց մոնոլներին Հելան լեռան մոտ, բայց պարտվեցին։ Նոյեմբերին, Չինգիզը պաշարեց Տանգուտի Լինգժոու քաղաքը և անցավ Դեղին գետի միջով, հաղթելով տանգուտի զորքը։ Լեգենդի համաձայն Չինգիզ Խանաը երկնքում տեսավ հինգ աստղ և մեկնաբանեց որպես իր հաղթանակի նախանշան։

1227 թվ․ Չինգիզ Խանի զորքը հարձակվեց և ավերեց Նինգ Հիայի մայրաքաղաք Տանգուտը և շարունակեց առաջանալ գրավելով Լինտիանոն, Խինինգ նահանգը, Խինդու–ֆուն և Դեշուն նահանգը գարնանը։ Դեշունում Տանգուտ զորավար Մա Ջիանլոնգը սահմանեց խիստ արգելք մի քանի օր և անձամբ կրակ բացեց հարձակվողների դեմ քաղաքից դուրս։ Ավելի ուշ Մա Ջիանլոնգը մահացավ մարտում նետից ստացած վնասվածքից։ Չինգիզ Խանը Դեշունը նվաճելուց հետո գնաց Լիուպաշան ( Գանսու նահանգի Քինգշուի գավառ) մռայլ ամառվանից խուսափելու համար։ Տանգուտի նոր կայսրը արագ հանձնվեց մոնղոլներին և Տանգուտների մնացած մասը պաշտոնական շուտով հանձնվեցին։ Դժգոհ իրենց դավաճանությունից և արգելքից, Չինգիզ Խանը հրամայեց գլխատել ամբողջ իշխանական ընտանիքը, վերացնելով Տզանգուտ ցեղը։

ժառանգություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Չինգիզ Խանի ժառանգությունը արդեն կարևոր թեմա էր իր թագավորության վերջին տարիներին, երբ նա ծեր էր: Երկար շարունակվող հայրության քննարկումը Չինգիզ Խանի ավագ որդու՝ Ջոչիի մասին շատ վիճելի էր եղբայրների միջև Ջոչիի ավագ լինելու պատճառով: Ըստ ավանդական պատմական կարծիքների Ջոչիի հայրության հարցը ամենաշատը բարձրաձայնել է Չագաթին: Մոնղոլների գաղտնի պատմությունում նախքան Չինգիզ Խանի Խվարազմիա կայսրության վրա հարձակվելը, Չագաթին իր հոր և եղբայրների առաջ հայտարարեց որ նա երբեք չի ընդունի Ջոչիին որպես Չինգիզ Խանի ժառանգորդ: Ի պատասխան այս լարված վիճակին և հավանաբար այլ պատճառների, Օգեդեյին նշանակվեց որպես ժառանգորդ: [31]

Օգեդեյ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Օգեդեյ Խանը, ծնված Օգեդեյ (1186, Դեկտեմբեր 11, 1241) Չինգիզ Խանի երրորդ որդին էր և Մոնղոլական կայսրության երկրորդ Մեծ Խանը (Խագան):[32] Նա շարունակեց տարածումը որ իր հայրն էր սկսել և Մոնղոլական կայսրությունը հասավ ամենահեռու տարածքին արևմուտքից և հարավից Եվրոպայի և Ասիայի հարձակումների ժամանակ:

Ջոչի[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Չինգիզ Խանը գիտեր իր որդիների միջև տարաձայնությունը (Չագաթի և Ջոչիի միջև) և անհանգիստ էր նրանց միջև հնարավոր վեճից իր մահից հետո։ Դրա համար նա որոշեց իր կայսրությունը բաժանել որդիների միջև և նրանց բոլորին դարձնել խան, մինչ իր որդիներից մեկին նշանակեց որպես իր ժառանգորդ։ Իր բնավորության ու կոպիտ պահվածքի պատճառով Չագաթին փոփոխական էին համարում, այն հայտարարության պատճառով որ նա չի հետևելու Ջոչիին եթե նա դառնա իր հոր ժառանգորդ։ Թոլունը՝ Չինգիզ Խանի ամենաերիտասարդ որդին, հարմար չէր մոնղոլական մշակույթին ամենաերիտասարդ որդիներին շատ պատասխանատվություն չեն տալիս իրենց տարիքի պատճառով։ Եթե Ջոչին դառնար ժառանգորդ նա հավանաբար պատերազմ էր սկսելու որ կործաներ կայսրությունը։ Հետևաբար Չինգիզ Խանը որոշեց գահը տալ Օգեդեյին։ Չինգիզ Խանը կարծում էր որ Օգեդեյին բնավորությամբ ավելի վստահելի է, համեմատաբար կայուն, առանց պատրանքների և լինելու էր չեզոք թեկնածու որ թուլացնելու էր իր եղբայրների միջև իրավիճակը։

Ջոչին մահացավ 1226 թվ․ երբ իր հայրը ողջ էր։ Որոշ գիտնականներ մասնավորապես Ռատչնեվսկին բացատրել են այն հնարավոր տարբերակը որ Ջոչիին գաղտնի թույնել են Չինգիզ Խանի պատվերով։ Ռաշիդ ալ–Դինը տեղեկացրեց որ մեծ Խանին ուղարկել էին նրա որդիների համար 1223 գարնանը, և մինչ իր եղբայրները ուշադիր լսում էին հրամանը Ջոչին մնում էր Խորասանում։ Յուզջանին ենթադրում է որ անհամաձայնությունը ծնվում է Ջոչիի և իր եղբայրների միջև վեճից Ուրգենչի պաշարումից։ Ջոչին փորձում էր պաշտպանել ՈՒրգենչը կործանումից, քանի որ այն պատկանում էր այն տարածքին որ հատկացված է իրեն որպես երկիր։ Նա վերջացրեց իր պատմությունը Ջոչիի անստույգ հայտարարությամբ․ «Չինգիզ Խանը խելագար է որ սպանել է այդքան մարդկանց և կործանել շատ երկրներ։ Ես ծառայություն կմատուցեի եթե սպանեի հորս որսորդության ժամանակ, դաշնակցություն կազմեի Սուլթան Մուհամմադի հետ, այս երկրին շունչ տայի, օգնություն տայի և աջակցեի մահմետականներին»։ Ջուզանին պնդում էր որ սա պատասխանն էր լսելու այն պլանները որ Չինգիզ Խանը հրամայել էր գաղտնի թույնել իր որդուն, սակայն քանի որ Սուլթան Մուհամմադը մահացել է 1223 թվ․, այս պատմության իսկությունը կասկածելի է։[33]

Մահը և թաղումը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մոնղոլական կայսրությունը Չինգիզ Խանի մահվան ժամանակ 1227 թվ․

Չինգիզ Խանը մահացել է 1227 թվ․ Օգոստոսին, Յինչուանի փլուզման ժամանակ որը Արևմտյան Խիայի մայրաքաղաքն էր։ Իր մահվան իրական պատճառը գաղտնիք է տարբեր ձևերով վերագրվում է որ սպանվել է Արևմտյան Խիայի կռվի ժամանակ, հիվանդությունից, իր ձիուց ընկնելուց, որսորդության կամ մարտում ստացած վերքերից։[34][35][36] Ըստ մոնղոլների գաղտնի պատմության Չինգիզ Խանը ընկել է իր ձիուց որսորդության ժամանակ և մահացել վնասվածքից։ Նա արդեն ծեր էր և հոգնել էր իր ճանապարհորդություններից։ Գալիցիան–Վոլհինիան Քրոնիքը հաստատում է որ նրան սպանել են Արևմտյան Խիայի մարտում, մինչ Մարկո Պոլոն գրել էր որ նա մահացել է նետի վնասվածքի վարակից, որ ստացել էր իր վերջին պատերազմի ընթացքում։[37] Ավելի ուշ մոնղոլական ժամանակագրությունները Չինգիզ Խանի մահը կապում էին Արևմտյան Խիայի իշխանուհիների հետ որպես պատերազմի կողոպուտ։ Ըստ 17–րդ դարի սկզբի ժամանակագրության լեգենդի իշխանուհին թաքցրել էր փոքր դաշույն և սպանել նրան, չնայած որոշ մոնղոլացի հեղինակներ չէին հավատում սրան և կասկածում էին որ կարող է մրցակից Օիրադների սադրանքը լինել։[38]

Նախքան մահանալը Չինգիզ Խանը խնդրել էր որ թաղեին առանց դրոշմների, ըստ իր տոհմի ավանդության։ Իր մահից հետո նրա մարմինը տեղափոխվեց Մոնղոլիա և հավանաբար իր ծննդավայր՝ Խենթիի Աիմագ, որտեղ ըստ շատ ենթադրությունների նա թաղվել է Օնոն գետի և Բուրխան Խանդունի լեռան (Կենտիի լեռան մի մասը) մոտ։ Ըստ լեգենդի հուղարկավորության պահակը սպանեց ինչ որ մեկին կամ ինչ որ բան իրենց ճանապարհի մի կողմում պահեց, որտեղ նա վերջապես թաղվեց։ Չինգիզ Խանի շիրիմը, կառուցված իր մահից շատ տարիներ հետո, իր հուշարձանն էր, բայց ոչ իր թաղման վայրը։

Չինգիզ Խանի հոյակապ շիրիմը Չինաստանի Ներքին Մոնղոլիայի Էջին Հորո Բաններ քաղաքում

1939 թվ․ չինական ազգայնական զնվորները վերցրին շիրիմը իր տեղից «Լորդի Պարիսպը» (մոնղոլերեն Էդսեն Խորոո) Մոնղոլիայից ճապոնական զորքերիից խուսափելու համար։ Այն տարան Յան՚ան Համայնավար իշխանության տարածքով 900 կմ (560 մղոն) սայլերով Բուդդիստ մենաստանի ապահովության համար, Դոնգշան Դաֆո Դիան, որտեղ այն մնաց տասը տարի։ 1949 թվ․ հենց համայնավար զորքերը մոտեցան ազգայնական զինվորները տեղափոխեցին այն ևս 200 կմ ( 120 մղոն) հեռու արևելք Կումբում դամբարանի կամ Տա՚եր Շիում մոտ Խինինգի հայտնի Տիբետան դամբարան, որը շուտով փլուզվեց համայնավար իշխանության հսկողությունից։ 1954 թվ․ սկզբին Չինգիզ Խանի դագաղը և մասունքները վերադարձվեցին լորդին Մոնղոլիայում։ 1956 թվ․ մի նոր տաճար կառուցվեց այնտեց նրանց բնակվելու համար։ [39] 1968 թվ․ մշակութային հեղափոխության ընթացքում հեղափոխական պահակները ավերեցին գրեթե արժեքավոր ամեն ինչ։ Մասունքները վերաշինվեցին 1970 ականներին, և Չինգիզի մեծ մարմարե արձանը ավարտվեց 1989 թվ․։ [40]

2004 թվ․ Օգոստոսի 6–ին, մի հասարակ ճապոնա–մոնղոլական հնագիտական փորվածք հայտնի որպես Չինգիզ Խանի պալատ դաշտային Մոնղոլիայում, որ ավելի է շատացնում իշխողների երկար ժամանակում կորցրած թաղման տեղի գտնվելու հավանականությունը։[41] Ֆոլկները ասաց որ գետի հոսանքը փոխել են իր գերեզմանի կողմը որպեսզի անհնար լինի գտնել (թաղման նույն ձևը ինչ որ Ուրակի և Աթիլլա Հուն Սումերիա թագավոր Գիլգամեշը)։ Այլ առասպելներ հայտնում են որ իր գերեզմանը նշմարված է մի քանի ձիերով, և ծառերն էլ տնկել են մյուս կողմը և սառնալեռներն էլ իրենց հերթին էին թաքցնում թաղման վայրը։

Չինգիզ Խանը թողեց ավելի քան 129,000 մարդկանցից կազմված բանակը, 28,000 հոգի տվեցին իր տարբեր երեխաներին և իր որդիներին։ Թոլուին՝ իր ամենաերիտասարդ որդին, ստացավ ավելի քան 100,000 մարդ։ Այս զորքը պարունակում էր մոնղոլական հեծելազորի մեծ մասը։ Ըստ ավանդության ամենաերիտասարդ որդին ժառանգում է հոր ունեցվածը։ Ջոչին, Չագաթային, Օգեդեյ Խանը և Խուլանի որդի Գելեջիանը յուրաքանչյուրը ստացան 4,000 մարդ։ Իր մայրը և իր երեք եղբայրների հետնորդներից յուրաքանչյուրը ստացավ 3,000 մարդ։

Mongol Empire[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Politics and economics[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մոնղոլական կայսրություն

The Mongol Empire was governed by a civilian and military code, called the Yassa, created by Genghis Khan. The Mongol Empire did not emphasize the importance of ethnicity and race in the administrative realm, instead adopting an approach grounded in meritocracy. The exception was the role of Genghis Khan and his family. The Mongol Empire was one of the most ethnically and culturally diverse empires in history, as befitted its size. Many of the empire's nomadic inhabitants considered themselves Mongols in military and civilian life, including Mongols, Turks and others and included many diverse Khans of various ethnicities as part of the Mongol Empire such as Muhammad Khan.

There were tax exemptions for religious figures and, to some extent, teachers and doctors. The Mongol Empire practiced religious tolerance because Mongol tradition had long held that religion was a personal concept, and not subject to law or interference. Sometime before the rise of Genghis Khan, Ong Khan, his mentor and eventual rival, had converted to Nestorian Christianity. Various Mongol tribes were Shamanist, Buddhist or Christian. Religious tolerance was thus a well established concept on the Asian steppe.

Modern Mongolian historians say that towards the end of his life, Genghis Khan attempted to create a civil state under the Great Yassa that would have established the legal equality of all individuals, including women.[42] However, there is no evidence of this, or of the lifting of discriminatory policies towards sedentary peoples such as the Chinese. Women played a relatively important role in the Mongol Empire and in the family, for example Töregene Khatun was briefly in charge of the Mongol Empire while the next male leader Khagan was being chosen. Modern scholars refer to the alleged policy of encouraging trade and communication as the Pax Mongolica (Mongol Peace).

Genghis Khan realised that he needed people who could govern cities and states conquered by him. He also realised that such administrators could not be found among his Mongol people because they were nomads and thus had no experience governing cities. For this purpose Genghis Khan invited a Khitan prince, Chu'Tsai, who worked for the Jin and had been captured by the Mongol army after the Jin dynasty was defeated. Jin had captured power by displacing Khitan. Genghis told Chu'Tsai, who was a lineal descendant of Khitan rulers, that he had avenged Chu'Tsai's forefathers. Chu'Tsai responded that his father served the Jin dynasty honestly and so did he; also he did not consider his own father his enemy, so the question of revenge did not apply. This reply impressed Genghis Khan. Chu'Tsai administered parts of the Mongol Empire and became a confidant of the successive Mongol Khans.

Բանակը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պաշարողական պատերազմի որմնանկարը, Չինգիզ Խանի մուրհակը Սան Ջոսեում, Կալիֆորնիա Միացյալ Նահանգներ
Մոնղոլական կայսրության վերագործումը

Չինգիզ Խանը բացարձակ վստահում էր իր զորավարներին, օրինակ՝ Մուքալիին, Ջեբեին և Սուբութային և վերաբերվում էր նրանց որպես իր մոտ խարհրդատուների, նրանց հաճախ տալիս նույն առավելությունները և այնքան էր վստահում որ իր ընտանիքի մոտ անդամներ էր համարում։ Թույլատրել էր նաև ինքնուրույն որոշումներ կայացնել, երբ նրանք մարտեր էին սկսում Մոնղոլական կայսրությունից հեռու՝ Կարակորում մայրաքաղաքում։ Մուքալին՝ վստահելի լեյտենանտ, Մոնղոլական կայսրությունից հրաման էր ստացել Ջին դինաստիայի դեմ մինչ Չինգիզ Խանը կռվում էր Կենտրոնական Ասիայի հետ և Սուբութային ու Ջեբեին թույլաատրել էին հետևել մեծ ասպատակությանը Կովկասից և Կիեվան Ռուս՚ից, միտք որ ներկայացրին Չինգիզ Խանին իրենց իսկ նախաձեռնությամբ։ Մինչ վստահում էր իր զորավարներին ինքնավարությունում որոշումներ կայացնելու համար, Չինգիզ Խանը նրանցից նաև սպասում էր անխախտ վստահություն։

Մոնղոլական ռազմավարությունը պաշարողական պատերազմում նույնպես հաջողության հասավ, վերացրեց քաղաքի միջոցները, փոխեց գետերի ընթացքը, թշնամիներին բանտարկեց և տարավ հենց բանակի առջևով վերցրեց նոր գաղափարներ, տեխնիկաներ և գործիքներ իրենց նվաճաց մարդկանցից, հատկապես բանեցնելով մահմետական և չինական մեքենաները և մեքենագետներին օգնելու մոնղոլական հեծելազորին գրավել քաղաքները։ Մոնղոլական բանակի մեկ այլ դասական մարտավարություն էր հաճախ կիրառված կեղծ նահանջը վերացնելու թշնամու կազմը և մեծ խմբերից թշնամուն խաբելով քաշել իրենց փոքր խմբեր և պաշտպանել դարանակալությունը և հակահարձակումը։

Չինգիզ Խանի ռազմական կազմակերպության մեկ այլ կարևոր երևույթ էր Յամի հաղորդակցության և մատակարարման ընթացքը, վերցված նախկին չինական օրինակներից։ Չինգիզ Խանը հատուկ ուշադրություն էր դարձրել սրան ռազմական հմտության և պաշտոնական բանակցության հավաքումը արագացնելու համար։ Սա ավարտելու համար Յամ միջանկյալ կայարանները ձեռնադրվեցին ամբողջ կայսրությունով մեկ։[43]

Խանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Իր մահից մի քանի տարի անց, Չինգիզ Խանը իր կայսրությունը բաժանեց իր որդիների Օգեդեյի, Չագաթայի, Թոլուի և Ջոչիի (Ջոչիի մահը Չինգիզ Խանի մահից մի քանի ամիս հետո նշանակում էր, որ իր երկրները բաժանվելու էին իր որդիների՝ Բաթուի և Օրդայի միջև) միջև մի քանի խանությունների, սահմանված որպես ենթատարածքներ. իրենց խաները ենթադրվում էր հետևելու էին Մեծ Խանին, ով ի սկզբանե Օգեդեյն էր:

Մայրաքաղաք Խարախորումի ներկայիս դիրքը

Ահա խանությունները որ Չինգիզ Խանը փոխանցել էր նրանց.

Չինգիզ Խանից հետո[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պատկեր:Ogadai Khan.jpg
Չինգիզ Խանի որդի և ժառանգորդ Օգեդեյ Խանը

Հակառակ հայտնի համոզման Չինգիզ Խանը չէր նվաճել մոնղոլական կայսրության ամբողջ տարածքը։ Իր մահվան ժամանակ 1227 թվ․ կայսրությունը ձգվում էր Կասպիան ծովից մինչև Ճապոնական ծով։ Սրա տարածումը շարունակվեց մեկ կամ ավելի սերունդների։ Չինգիզի ժառանգորդ Օգեդեյի Խանի օրոք տարածման արագությունը հասավ իր գագաթնակետին։ Մոնղոլական զորքերը մտան Պարսկաստան, ոչնչացրին Արևմտյան Խիան և Խվարեզմիդի մնացած մասը՝ բախվելով Չինաստանի արքայական Սոնգ դինաստիային և վերջապես վերահսկեց ամբողջ Չինաստանում 1279 թվ․։ Նրանք հետագայում մտան նաև Ռուսաստան և արևելյան Եվրոպա։

Ըմբռնումները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մյուս ազնվական աշխարհակալների նման, հաղթանակած ժողովուրդը Չինգիզ Խանին նկարագրում էին տարբեր ձևով քան նրանք ովքեր հաղթել են նրա հետ։ Բացասական տեսակետները շարունակում են մնալ պատմության մեջ գրված շատ մշակույթներում տարբեր աշխարհագրական շրջաններից։ Նրանք հաճախ մեջբերում են նվաճած շրջանների քաղաքացիների կանոնավոր ջարդը, վայրագությունն ու մոնղոլական զորքերի կործանումը։ Այլ հեղինակներ մեջբերում են Չինգիզ Խանի հաղթանակների դրական կողմերը։

Դրական[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Չինգիզ Խանը խազախական 100 թենգ մետաղադրամի վրա։ Մետաղադրամը հորինված է հավաքական հարգելու զինվորական պետերին և սովորական գործածության մեջ չկա

Չինգիզ Խանին վստահված էր Սիլկ Րուդը հասցնել մեկ հարակից քաղաքական միջավայրի։ Սա թույ կտար բարձրացնել հաղորդակցությունն ու առևտուրը Արևմուտքի, Միջին Արևելքի և Ասիայի միջև, այսպիսով ընդլայնելով այս երեք մշակույթների տարածքների հորիզոնները։ Որոշ պատմաբաններ նկատել էին որ իր իշխանության օրոք Չինգիզ Խանը հաստատել է մերիտոկրասիայի որոշ աստիճաններ, թույլատրելի էր կրոնում և լուսաբանեց իր աշխարհավարությունը բոլոր զինվորներին։[44]

Մոնղոլիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մոնղոլները և շատ այլ էթնիկ ցեղեր ինչպիսիք թուրքերն էին, հարգում էին Չինգիզ Խանին մեծ մասամբ Մոնղոլական պետականության, քաղաքական և ռազմական կազմակերպությունների հետ միանալու և պատերազմում իր հաղթանակների պատճառով։ Նա տարածեց արտասովոր կերպարը նամանվանդ մոնղոլների միջև դեռ այն համարվում էր մոնղոլական մշակույթի խորհրդանիշը։

Մոնղոլիայում համայնավար ժամանակաշրջանի ընթցքում, Չինգիզը հաճախ բնորոշվում էր որպես հետադադիմական և դրական կարծիքները իր մասին հաճախ հերքվում էին։[45] 1962 թվ․ իր ծննդավայրը հուշարձանի կառուցումը, և համաժողովը իր ծննդյան 800 ամյակի հիշատակին պատճառ դարձավ Սովետական միության քննադատմանը և իշխող Մոնղոլական հեղափոխական կուսակցության կենտրոնական հանձնաժողովի քարտուղար Թումուր Օչիրի պաշտոնանկությանը։

Դիմանկար սարալանջի վրա Ուլաանբաթարում 2006 թվ․

1990– ականների սկզբին Չինգիզ Խանի անունը ենթարկվեց մեծ ոգևորության, մասամբ իր վերացման արձագանքներին Մոնղոլիայի Հանրապետության ընթացքում։ Չինգիզ Խանը դարձավ ազգային նույնականության կենտրոնական կերպարներից մեկը։ Մոնղոլացիները նրան դրականորեն էին վերաբերվում պատերազմող ցեղերին միավորելու համար։ Օրինակ՝ մոնղոլացիները հաճախ իրենց երկրին վերաբերվում էին որպես «Չինգիզ Խանի Մոնղոլիա», իրենք իրենց «Չինգիզ Խանի երեխաներ» և Չինգիզ Խանին որպես «Մոնղոլացիների հայր», հատկապես երիտասարդ սերնդի համար։ Այնուամենայնիվ իր անգթությունը դատարկության էր նման։ Մոնղոլացիները նշում էին որ պատմական արձանագրությունները, գրված մոնղոլացիներից անարդար ձևով կապված էին Չինգիզ Խանի հետ և որ իր ջարդը չափազանցված է, մինչ նրա դրական կերպարը թերագնահատած է։[46]

Այսօր Մոնղոլիայում Չինգիզ Խանի անունը և նկարը հայտնվում է ապրանքների, փողոցների, շենքերի և այլ վայրերի վրա։ Նրա դեմքը կարող է հայտնվել առօրյա ապրանքների վրա, խմիչքի շշերից մինչև կոնֆետների վրա և ամենամեծ դրամական միավոր 500, 1,000, 5,000, 10,000, and 20,000 մոնղոլական թոգրոգի վրա (₮)։ Մոնղոլիայի գլխավոր միջազգային օդանավակայանը՝ ՈՒլաանբաաթարը, կոչվում է Չինգիզ Խանի միջազգային օդանավակայան։ Ավագ Չինգիզ Խանի արձանները կանգնած են խորհրդարանի առաջ և ՈՒլաանբաաթարի մոտ։[47] Քննարկումներ էին շարունակվել իր անունը և նկարը կարգի բերելու մասին թուլացումից խուսափելու համար։[48]

Պատկեր:Tsakhiagiin Elbegdorj takes oath on 10 July 2013.jpg
Նախագահ Էլբեգդորջի պաշտոնի երկրորդ հանդիսավոր ստանձնումը 2013 թվ․ հուլիսի 10–ին, Չինգիզ Խանի հուշարձանի դիմաց Ուլաանբաաթարի կառավարական պալատում

Չինգիզ խանին հարգում են որպես ամենահայտնի առաջնորդներից մեկը Մոնղոլիայի պատմության մեջ։ [49] Նա պատասխանատու էր մոնղոլների դուրս գալու համար որպես քաղաքական և էթնիկ ինքնություն, քանի որ չկար ոչ մի միացված ինքնություն ցեղերի միջև որ ունեին մշակութային ինքնություն։ Նա ամրացրեց մոնղոլական շատ ավանդույթներ, ապահովեց կայունություն և միություն տեղային պատերազմի ընթացքում ցեղերի միջև։ Նրան նաև վստահված էր ներկայացնել ավանդական մոնղոլական ձեռագիրը և ստեղծել առաջին մոնղոլական օրենքը՝ Իխ Զասագը (Մեծ կառավարություն)։[50] Մոնղոլիայի նախագահ Ծախիագին Էլբեգդորջը նկատել էր որ Իխ Զասագը խստորեն պատժում է կաշառակերությունը և նա Չինգիզ Խանին համարում էր հակակոռուպցիայի փորձերի ուսուցիչ, ով փնտրում էր հավասար պաշտպանություն օրենքով բոլոր քաղաքացիների համար անկախ կարգվիճակից ու հարստությունից։ [51] Չինգիզ Խանի 850 ամյակին, նախագահը հայտարարում է․ «Չինգիզ ․․․ մարդ ով խորապես գիտակցում է որ արդարությունը սկսվել և հաստատվել է իրավունքի հավասարությամբ և ոչ թե մարդկանց միջև տարբերությամբ։ Նա այն մարդն է ով գիտեր որ լավ օրենքներն ու կանոնները ավելի երկար կյանք ունեն քան շքեղ պալատները»։[52] Որպես ամփոփում մոնղոլացիները նրան տեսնում էին որպես հիմնական անձ մոնղոլական կայսրության հայտնաբերման և հետևաբար հիմնականը Մոնղոլիայի համար որպես երկիր։

2012 թվ․ Էլբեգդորջը որոշեց Չինգիզ Խանի ծնունդը սահմանել որպես ազգային տոն ձմռան առաջին օրը (ըստ մոնղոլների լուսնային օրացույցի[53]

Ճապոնիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ճապոնացիները ինչպիսիք Կենչո Սույեմացուն պնդում էին որ էթնիկ ճապոնացի Մինամոթո նո Յոշիթունը Չինգիզ Խանն էր։[54]

Միախառնված[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Չինաստան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Չինգիզ Խանի հուշարձանը Չինաստանի Ներքին Մոնղոլիա Հոհհոթ քաղաքում

Չինաստանի Հասարակական Հանրապետությունը հակասական կարծիքներ ուներ Չինգիզ Խանի մասին։ Չինգիզի և իր հաջորդողների կտակը, ով ավարտել էր Չինաստանի նվաճումը վաթսունհինգ տարվա պայքարից հետո, փաստ էր։[փա՞ստ] Չինաստանում բնակչության կտրուկ անկում էր նկատվում։[55] Հյուսիսային Չինաստանի բնակչությունը 1195 թվ․ մարդահամարով 50 միլիոնից նվազել է 8.5 միլիոնի ըստ մոնղոլական հարդահամարի 1235–36 թվ․։ Այս ժամանակաշրջանում անհայտ թվով մարդիկ գաղթեցին հարավային Չինաստան։ [56]

Ներքին Մոնղոլիայում կային հուշարձաններ և կառույցներ նվիրված նրան, և էթնիկ մոնղոլների զգալի քանակը այս տարածքում մոտ հինգ միլիոն բնակչություն էր, համարյա Մոնղոլիայի բնակչության կրկնակին։ Քանի որ Չինգիզը երբեք չնվաճեց ամբողջ Չինաստանը, իր թոռը՝ Խուբլաի Խանը, ավարտեց այդ հաղթանակը և հաստատեց Յուան դինաստիային, որ հաճախ համարվում էր վերամիավորվող Չինաստան հետ։ Շատ արվեստի գործեր ու գրականություն կար որ գովում էր Չինգիզ Խանին որպես ռազմական ղեկավար և քաղաքական տաղանդ։ Մոնղոլիայում հիմնված Յուան դինաստիան թողեց անջնջելի հետք Չինաստանի քաղաքական և հասարակական կառուցվածքի վրա հետագա սերունդների համար գրականության հետ մեկտեղ, նախորդ Ջին դինաստիայի հետ հարաբերականորեն ավելի քիչ։

Չինգիզ Խանը աջակցեց չինական դաոիստ աղանդի ղեկավար Քիու Ջուչին և անձամբ նրան հանդիպելուց հետո որն էլ Աֆղանստնում էր, նրան թույլ տվեց վերափոխել բոլոր կրոնական գործերը հյուսիսային Չինաստանում։

Բացասական[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հարձակումները Բաղդատի մարտի նման իր թոռը դաժան էր վերաբերվում և բացասական էր համարում Իրաքում։ Այս նկարազարդումը 14–րդ դարի Ջամի՚ ալ–թավարիխի բնագրից էր։

Միջին Արևելքում և հատկապես Իրանում, Չինգիզ Խանը առհասարակ դատապարտված էր որպես կործանարար և ցեղասպանության զինպետ, ով այս տարածքների բնակչության հսկայական կործանման պատճառ դարձավ։ [57] Սթեվեն Ր․ Վարդը գրել էր․ «Ընդհանուր առմամբ մոնղոլացիների բռնությունը և ավարառությունը սպանել է իրանական բարձրավանդակի բնակչության երեք չորրորդին, հավանաբար տասնհինգ միլիոնից տաս միլիոն մարդ։ Որոշ պատմաբաններ նախապես հաշվարկել էին որ Իրանի բնակչությունը նորից չհասավ իր մոնղոլական մակարդակին մինչև 20–րդ դարի կեսը»։[58]

Աֆղանստանում (ոչ տաճկական մահմետական երկրներում) նա ընդհանուր առմամբ վատ ձևով էր դիտվում, չնայած որոշ խմբեր տարածում էին անորոշություն իբր հավատում են Աֆղանստանի Հազարան Մոնղոլիայի մեծ պահակազորքի հետնորդներն են սահմանված այնտեղ։[59][60]

Մերվի, Սամարկանդի, ՈՒրգենչի, Նիշպուրի, Բամյանի, Բալխի և Հերաթի հարձակումները զանգվածային սպանությունների պատճառ դարձան, օրինակ՝ Խորասան Նահանգի մեծ մասը ամբողջովին կործանվեց։ Իր հետնորդ Հուլագու Խանը ավերեց Իրանի հյուսիսի մեծ մասը և կողոպտեց Բաղդատը, չնայած Եգիպտոսի Մամլուկները դադարեցրին իրենց զորքերին։ Հուլագուի հետնորդ Ղազան Խանը վերադարձավ հաղթելու մամլուկներին և տիրել Ասիայի ղեկավարությանը, բայց ի վերջո հաղթեց։ Ըստ պարսկական պատմաբան Ռաշիդ–ալ–Դին Համադանի աշխատությունների, մոնղոլները սպանեցին ավելի քան 70,000 մարդ Մերվում, և ավելի քան 190,000 Նիշապորում։ 1237 թվ․ Բաթու Խանը՝ Չինգիզ Խանի թոռը, հարձակում սկսեց Կիեվան Ռուսի վրա։ Երեք տարվա ընթացքում մողոլները բնաջնջեցին արևելյան Եվրոպայի բոլոր խոշոր քաղաքները բացառությամբ Նովգորոդի և Պսկովի։[61]


Ջիովանի դե Պլանո Կարպինին՝ Մոնղոլիայի մեծ խանի պատվիրակը, ճանապարհորդեց Կիև 1246թվ․ փետրվարին և գրեց․

Նրանք հարձակվեցին Ռուսատանի վրա, որտեղ մեծ կործանում եղավ, ավերեցին քաղաքները ու ամրոցները, սպանեցին մարդկանց և նրանք պաշարեցին Կիևը՝ Ռուսաստանի մայրաքաղաքը, երկար ժամանակ քաղաքը պաշարելուց հետո, նրանք բռնեցին և սպանեցին բնակիչներին։ Երբ ճանապարհորդում էինք այդ երկրով մենք անցանք մահացած մարդկանց անհամար գանգերի և ոսկորների միջով, որոնք ընկած էին գետնին։ Կիևը մեծ ու խիտ բնակեցված քաղաք է եղել, բայց հիմա այն հողին էր հավասարվել, հիմա կային ներկայիս երկու հարյուր տուն և բնակիչները ապրում էին ստրկության մեջ ։ [62]
Հունգարիայի մոնղոլական նվաճումը։Մոնղոլները, գերի ընկած կանանց հետ ձախ կողմում են, հունգարացիները մեկ փրկված կնոջ հետ աջ կողմում են

Իրանացիների միջև Չինգիզ Խանը Հուլագուի և Թիմուրի հետ միասին հաղթող շրջաններից ամենաանարգվածն էր։[63][64]

Չնայած հայտնի Մուղալ կայսրերը Չինգիզ Խանի հատկապես Թիմուրի հպարտ սերունդն էին, նրանք հստակորեն իրենք իրենց ազատում էին մոնղոլական դաժանությունից, որոնք գործել էին Խվարազմիա Շահի, թուրքերի, պարսիկների, Բաղդատի և Դամասկուսի քաղաքացիների, Նիշապուրի, Բուխարայի և պատմական կերպարների ինչպիսիք Նիշապուրի վարդաջուրը և շատ այլ նշանավոր մահմետականների դեմ։ Սակայն մուղալի կայսրերը հովանավորեցին Չինգիզ Խանի և Թիմուրի կտակները․ իրենց անունները միասին հոմանիշ էին այլ ականավոր անձնավորությունների անունների հետ հատկապես հարավային Ասիայի մահմետականն բնակչության մեջ։

Ծագում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բացի 20–րդ դարի շատ մոնղոլական ազնվականության, մուգալ կայսր Բուբարի մայրը ժառանգորդ էր։ Թիմուրը՝ (հայտնի նաև Թամերլանե) 14–րդ դարի ռազմական ղեկավարը, և կենտրոնական Ասիայի երկրների շատ այլ ազնվականությունները պահանջեցին Չինգիզ Խանի սերունդը։ Սովետական մաքրազերծումից հետո Մոնղոլիայում մոնղոլական ազնվականությունը վերացավ։

Արտաքին նկարագիր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պատկեր:1000 Tugriks - Recto.jpg
Չինգիզ Խանը մոնղոլական 1,000 թոգրոգ թղթադրամի վրա

Ամենաճշգրիտ նկարագրումը առհասարակ ընդունված շատ պատմաբանների կողմից Ազգային պալատի թանգարանում Տայբետում, Տայվան որը նկատվել էր իր թոռան՝ Խուբիլայի վերակացության տակ մոնղոլական Յուան դինաստիայի ժամանակ և Չինգիզ Խանի նկարները բնորոշ մոնղոլական առանձնահատկություններով։

Depictions in modern culture[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Դերասան ԼեԿայնը Չինգիզ Խանի դերում
Չինգիզ Խանի արձանը իր շիրիմում, Չինասանում

There have been several films, novels and other adaptation works on the Mongolian ruler.

Films[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Television series[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Poetry[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Novels[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Jenghiz Khan and Batu Khan by Vasili Yan, trans. L. E. Britton, publisher. Hutchinson
  • The Conqueror series of novels by Conn Iggulden
  • Steppe by Piers Anthony
  • Jenghiz Khan in Telugu (Indian language) by Thenneti Suri
  • Genghis Khan (Last incarnation) in Metro 2033 by Dmitry Glukhovsky

Short stories[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Music[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Video games[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Name and title[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Չինգիզ Խանի շիրիմի դարպասը, Օրդոս, Ներքին Մոնղոլիա

There are many theories about the origins of Temuյin's title. Since people of the Mongol nation later associated the name with ching (Mongolian for strength), such confusion is obvious, though it does not follow etymolog․

One theory suggests the name stems from a palatalised version of the Mongolian and Turkic word tenggis, meaning "ocean", "oceanic" or "wide-spreading". (Lake Baikal and ocean were called tenggis by the Mongols. However, it seems that if they had meant to call Genghis tenggis they could have said, and written, "Tenggis Khan", which they did not.) Zhèng (Chinese: 正) meaning "right", "just", or "true", would have received the Mongolian adjectival modifier -s, creating "Jenggis", which in medieval romanization would be written "Genghis". It is likely that the 13th-century Mongolian pronunciation would have closely matched "Chinggis".[66]

The English spelling "Genghis" is of unclear origin. Weatherford claims it derives from a spelling used in original Persian reports. Even at this time some Iranians pronounce his name as "Ghengiss". However, review of historical Persian sources does not confirm this.[67]

According to the Secret History of the Mongols, Temüjin was named after a powerful warrior of the Tatar tribe that his father Yesügei had taken prisoner. The name "Temüjin" is believed to derive from the word temür, Turkic for iron (modern Mongolian: төмөр, tömör). The name would imply a blacksmith or a man strong like iron.

No evidence has survived to indicate that Genghis Khan had any exceptional training or reputation as a blacksmith. But the latter interpretation (a man strong like iron) is supported by the names of Genghis Khan's siblings, Temülin and Temüge, which are derived from the same root word.

Name and spelling variations[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Genghis Khan is spelled in variety of ways in different languages such as Mongolian Chinggis Khaan, English Chinghiz, Chinghis, and Chingiz, (Չինարեն), Turkic: Cengiz Han, Çingiz Xan, Çingiz Han, Chingizxon, Çıñğız Xan, Chengez Khan, Chinggis Khan, Chinggis Xaan, Chingis Khan, Jenghis Khan, Chinggis Qan, Djingis Kahn, Russian: Чингисхан (Čingiskhan) or Чингиз-хан (Čingiz-khan), etc. Temüjin is written in Chinese as (Չինարեն).

When Kublai Khan established the Yuan dynasty in 1271, he had his grandfather Genghis Khan placed on the official record as the founder of the dynasty or Taizu ((Չինարեն)). Thus, Genghis Khan is also referred to as Yuan Taizu (Emperor Taizu of Yuan, (Չինարեն)) in Chinese historiography.

Timeline[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հուշարձանը Հուլունբուիրում, Ներքին Մոնղոլիա, Չինաստան
  • Probably 1155, 1162, or 1167: Temüjin was born in the Khentii mountains.
  • When Temüjin was nine, his father Yesükhei was poisoned by Tatars, leaving Temüjin and his family destitute.
  • c. 1184: Temüjin's wife Börte was kidnapped by Merkits; he called on blood brother Jamukha and Wang Khan for aid, and they rescued her.
  • c. 1185: First son Jochi was born; leading to doubt about his paternity later among Genghis's children, because he was born shortly after Börte's rescue from the Merkits.
  • 1190: Temüjin united the Mongol tribes, became leader, and devised code of law Yassa.
  • 1201: Victory over Jamukha's Jadarans.
  • 1202: Adopted as Wang Khan's heir after successful campaigns against Tatars.
  • 1203: Victory over Wang Khan's Keraites. Wang Khan himself killed by accident by allied Naimans.
  • 1204: Victory over Naimans (all these confederations unite and become the Mongols).
  • 1206: Jamukha was killed. Temüjin was given the title Genghis Khan by his followers in a Kurultai (around 40 years of age).
  • 1207–1210: Genghis led operations against the Western Xia, which comprises much of northwestern China and parts of Tibet. Western Xia ruler submitted to Genghis Khan. During this period, the Uyghurs also submitted peacefully to the Mongols and became valued administrators throughout the empire.
  • 1211: After the kurultai, Genghis led his armies against the Jin dynasty ruling northern China.
  • 1215: Beijing fell; Genghis Khan turned to west and the Khara-Kitan Khanate.
  • 1219–1222: Conquered Khwarezmid Empire.
  • 1226: Started the campaign against the Western Xia for forming coalition against the Mongols, the second battle with the Western Xia.
  • 1227: Genghis Khan died after conquering the Tangut people. Cause of death is uncertain.

Notes[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. Sometimes also written in English as "Temuchin" or "Temujin".

References[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Notes[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. NativLang, What Genghis Khan's Mongolian Sounded Like - and how we know, Վերցված է 2018-12-28-ին
  2. Saunders, John Joseph (2001) [First published 1972]. History of the Mongol Conquests. Philadelphia: University of Pennsylvania Press. ISBN 978-0-8122-1766-7.
  3. John Man (2004). Genghis Khan: Life, Death, and Resurrection (reprint, illustrated ed.). Bantam. էջեր 254–55. ISBN 978-0-312-36624-7. Վերցված է May 17, 2014-ին.
  4. «Genghis Khan». North Georgia College and State University. Արխիվացված է օրիգինալից March 6, 2010-ին. Վերցված է January 26, 2010-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  5. Peter Taylor (May 27, 2015). «The World's Richest Terror Army». BBC. «Beheadings and mass slaughter are the hallmark of IS – whole villages massacred, women cast into slavery. But this butchery is not random. It is callous and calculated, as former British intelligence officer Alastair Crooke points out: 'They in fact in some ways copy Genghis Khan and the Mongol approach to military conquest. You create an absolute fear deliberately in your enemies, and the first time you come to a village you kill everyone, the dogs, the cats, everything. Destroy it down to the ground.'»
  6. Ratchnevsky, Paul (1991). Genghis Khan: His Life and Legacy. Blackwell Publishing. էջեր 9–10. ISBN 978-0-631-16785-3.
  7. Campbell, Mike. «Meaning, origin and history of the name Temujin». Behind the Name. Վերցված է March 29, 2016-ին.
  8. Morgan, David (1990). The Mongols (Peoples of Europe). էջ 58.
  9. Guida Myrl Jackson-Laufer, Guida M. Jackson, Encyclopedia of traditional epics, p. 527
  10. Kahn, Paul (adaptor) (1998). Secret History of the Mongols: The Origin of Chingis Khan (expanded edition): An Adaptation of the Yüan chʾao pi shih, Based Primarily on the English Translation by Francis Woodman Cleaves. Asian Culture Series. Boston: Cheng & Tsui Co. էջ 192. ISBN 978-0-88727-299-8.
  11. Weatherford, Jack (March 22, 2005). Genghis Khan and the Making of the Modern World. էջ 23. ISBN 978-0-307-23781-1. Վերցված է December 16, 2014-ին.
  12. "Genghis Khan: A Biography", Zofia Stone
  13. "The Leadership Secrets of Genghis Khan", John Man, Random House, 31 Oct 2010
  14. Grousset, Rene (1944). Conqueror of the World: The Life of Chingis-khagan. New York: Viking Press.
  15. Hildinger 1997, pg. 113.
  16. Hildinger 1997, pg. 114
  17. Weatherford, Jack (2005). Genghis Khan and the Making of the Modern World. Crown. ISBN 978-0-307-23781-1.
  18. 18,0 18,1 Lane 2004, pg. 23
  19. Biran, Michal (2012). Genghis Khan. London: Oneworld Publications. էջ 35. ISBN 978-1-78074-204-5.
  20. Weatherford, Jack (2004). «2: Tale of Three Rivers». Genghis Khan and the Making of the Modern World. Three Rivers Press. էջ 44. ISBN 978-0-609-80964-8.
  21. 21,0 21,1 Man, John (2004). Genghis Khan: Life, Death and Resurrection. London; New York: Bantam Press. ISBN 978-0-593-05044-6.
  22. Page 245, Validation by Holiness or Sovereignty: Religious Toleration as Political Theology in the Mongol World Empire of the Thirteenth Century, Christopher P. Atwood, The International History Review, Vol.26, No.2 (June 2004), here
  23. Page 216-217, Not Quite a Hybrid System: Khubilai's Buddhist Administration in Southeastern China, Feifei Wang, National University of Singapore, here
  24. Page 12, The Mongol Khans and Chinese Buddhism and Taoism, Sechin Jagchid, The Journal of the International Association of Buddhist Studies, Vol.2, No.1, 1979, here
  25. Page 14-19, The Mongol Khans and Chinese Buddhism and Taoism, Sechin Jagchid, The Journal of the International Association of Buddhist Studies, Vol.2, No.1, 1979, here
  26. Page 239, Validation by Holiness or Sovereignty: Religious Toleration as Political Theology in the Mongol World Empire of the Thirteenth Century, Christopher P. Atwood, The International History Review, Vol.26, No.2 (June 2004), here
  27. Page 246-248, Validation by Holiness or Sovereignty: Religious Toleration as Political Theology in the Mongol World Empire of the Thirteenth Century, Christopher P. Atwood, The International History Review, Vol.26, No.2 (June 2004), here
  28. 28,0 28,1 "Central Asian world cities Արխիվացված Հունվար 18, 2012 Wayback Machine", University of Washington.
  29. Morgan, David (1986). The Mongols. The Peoples of Europe. Blackwell Publishing. ISBN 978-0-631-17563-6.
  30. 30,0 30,1 John Chambers, The Devil's Horsemen: The Mongol Invasion of Europe, Atheneum, 1979. p. 31
  31. Ratchnevsky 1991, էջ. 126 harvnb error: multiple targets (2×): CITEREFRatchnevsky1991 (help)
  32. "Ogedei died at the age of 56 by Chinese historical standards (55 by modern western standards) in 1241, meaning he was born in 1186"
  33. Ratchnevsky 1991, էջեր. 136–7 harvnb error: multiple targets (2×): CITEREFRatchnevsky1991 (help)
  34. Emmons, James B. (2012). Li, Xiaobing (ed.). Genghis Khan. Santa Barbara, California: ABC-CLIO. էջ 139. ISBN 978-1-59884-415-3. Վերցված է August 21, 2013-ին. {{cite book}}: |work= ignored (օգնություն)
  35. Hart-Davis, Adam (2007). History: From the Dawn of Civilization to the Present Day. London: Dorling Kindersley. էջ 165. ISBN 978-1-4053-1809-9.
  36. Man, John (2004). Genghis Khan: Life, Death, and Resurrection. New York City: St. Martin's Press. էջեր 239–240. ISBN 978-0-312-36624-7.
  37. Lange, Brenda (2003). Genghis Khan. New York City: Infobase Publishing. էջ 71. ISBN 978-0-7910-7222-6.
  38. Heissig, Walther (1964). Die Mongolen. Ein Volk sucht seine Geschichte. Düsseldorf. էջ 124.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
  39. Man (2004), pp. 329–333.
  40. Man (2004), p. 338.
  41. «Palace of Genghis Khan unearthed». BBC. October 7, 2004. Վերցված է May 20, 2008-ին.
  42. Pocha, Jehangir S. (May 10, 2005). «Mongolia sees Genghis Khan's good side». International Herald Tribune. Վերցված է May 20, 2008-ին.
  43. Jack Weatherford, Genghis Khan: War of the Khans (New York: Random House, Inc., 2004), 58
  44. Clive Foss, The Tyrants, page 57, Quercus, London, 2007.
  45. Christopher Kaplonski: The case of the disappearing Chinggis Khaan.
  46. Griffiths, Daniel (January 11, 2007). «Asia-Pacific | Post-communist Mongolia's struggle». BBC News. Վերցված է August 3, 2009-ին.
  47. Once Shunned, Genghis Khan Conquers Mongolia Again
  48. «Business | Genghis Khan may get protection». BBC News. October 6, 2006. Վերցված է August 3, 2009-ին.
  49. «ASIA-PACIFIC | Mongolia glorifies Genghis Khan». BBC News. May 3, 2002. Վերցված է August 3, 2009-ին.
  50. «The Yasa of Chingis Khan». Վերցված է February 16, 2010-ին.
  51. «Speech of President Elbegdorj at introduction of Partnering Against Corruption Initiative». Office of the President of Mongolia. March 3, 2011. Վերցված է August 1, 2013-ին.
  52. «Speech by Tsakhiagiin Elbegdorj, President of Mongolia at a solemn assembly, dedicated to the 850th anniversary of birth of Chinggis Khaan». Office of the President of Mongolia. November 14, 2012. Վերցված է June 21, 2013-ին.
  53. «Mongolia to celebrate the birthday of Great Chinggis Khaan». InfoMongolia.com. Արխիվացված է օրիգինալից October 14, 2013-ին. Վերցված է October 12, 2013-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  54. MIYAWAKI-OKADA, JUNKO. "The Japanese Origin of the Chinggis Khan Legends." Inner Asia 8, no. 1 (2006): 123–34. Կաղապար:Jstor
  55. William Bonner, Addison Wiggin (2006). "Empire of debt: the rise of an epic financial crisis". John Wiley and Sons. pp.43–44. 0-471-73902-2
  56. Graziella Caselli, Gillaume Wunsch, Jacques Vallin (2005). "Demography: Analysis and Synthesis, Four Volume Set: A Treatise in Population". Academic Press. p.34. 0-12-765660-X
  57. "The Legacy of Genghis Khan" at Los Angeles County Museum of Art—again.
  58. R. Ward, Steven (2009). Immortal: a military history of Iran and its armed forces. Georgetown University Press. էջ 39. ISBN 978-1-58901-258-5.
  59. Zerjal, T; Xue, Y; Bertorelle, G; Wells, RS; Bao, W; Zhu, S; Qamar, R; Ayub, Q; Mohyuddin, A (2003). «The Genetic Legacy of the Mongols». The American Journal of Human Genetics. 72 (3): 717–721. doi:10.1086/367774. PMC 1180246. PMID 12592608.
  60. Genetics: Analysis Of Genes And Genomes by Daniel L. Hartl, Elizabeth W. Jones, p. 309.
  61. «History of Russia». Արխիվացված է օրիգինալից January 21, 2010-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  62. «The Destruction of Kiev». Tspace.library.utoronto.ca. Արխիվացված է օրիգինալից May 30, 2012-ին. Վերցված է October 12, 2013-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  63. «Phoenix From the Ashes: A Tale of the Book in Iran». December 14, 2007. Արխիվացված է օրիգինալից December 14, 2007-ին. Վերցված է October 12, 2013-ին.
  64. «Civilizations: How we see others, how others see us». Unesco.org. Արխիվացված է օրիգինալից October 27, 2013-ին. Վերցված է October 12, 2013-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  65. Lucas, F. L., From Many Times and Lands (London, 1953), pp. 148–155
  66. Lister, R. P. (2000) [c1969]. Genghis Khan. Lanham, Maryland: Cooper Square Press. ISBN 978-0-8154-1052-2.
  67. Timothy May. «Book Review». North Georgia College and State University. Արխիվացված է օրիգինալից October 10, 2007-ին. Վերցված է February 20, 2008-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

Sources[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Hildinger, Erik (1997). Warriors Of The Steppe: Military History Of Central Asia, 500 BC To 1700 AD. Cambridge: De Capo Press. ISBN 978-0-7867-3114-5.
  • Lane, George (2004). Genghis Khan and Mongol Rule. Westport, Connecticut: Greenwood Publishing Group. ISBN 978-0-313-32528-1.
  • Man, John (2004). Genghis Khan: Life, Death and Resurrection. London; New York: Bantam Press. ISBN 978-0-593-05044-6.
  • Ratchnevsky, Paul (1991). Genghis Khan: His Life and Legacy [Čingis-Khan: sein Leben und Wirken]. tr. & ed. Thomas Nivison Haining. Oxford, UK; Cambridge, Massachusetts, US: B. Blackwell. ISBN 978-0-631-16785-3.

Further reading[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Brent, Peter (1976). The Mongol Empire: Genghis Khan: His Triumph and His Legacy. London: Weidenfeld & Nicolson. ISBN 978-0-297-77137-1.
  • Bretschneider, Emilii (2002). Mediæval Researches from Eastern Asiatic Sources; Fragments Towards the Knowledge of the Geography & History of Central & Western Asia. This Elibron Classics book is a facsimile reprint of an 1888 edition by Trübner & Co., London. Adamant Media Corporation. ISBN 978-1-4021-9303-3.
  • Cable, Mildred; Francesca French (1943). The Gobi Desert. London: Landsborough Publications.
  • Chapin, David (2012). Long Lines: Ten of the World's Longest Continuous Family Lineages. College Station, Texas: VirtualBookWorm.com. ISBN 978-1-60264-933-0.
  • Charney, Israel W. (ed.) (1994). Genocide: A Critical Bibliographic Review. New York: Facts on File Publications. {{cite book}}: |first= has generic name (օգնություն)
  • Farale, Dominique (2002). De Gengis Khan à Qoubilaï Khan : la grande chevauchée mongole. Campagnes & stratégies (French). Paris: Economica. ISBN 978-2-7178-4537-2.{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  • Farale, Dominique (2007). La Russie et les Turco-Mongols : 15 siècles de guerre (French). Paris: Economica. ISBN 978-2-7178-5429-9.{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  • «Genghis Khan». Funk & Wagnalls New Encyclopedia. World Almanac Education Group. 2005. Արխիվացված է օրիգինալից January 13, 2006-ին. Վերցված է May 22, 2008-ին. Via the Internet Archive's copy of the History Channel Web site.
  • Smitha, Frank E. «Genghis Khan and the Mongols». Macrohistory and World Report. Վերցված է June 30, 2005-ին.
  • Kennedy, Hugh (2002). Mongols, Huns & Vikings. London: Cassell. ISBN 978-0-304-35292-0.
  • Kradin, Nikolay; Tatiana Skrynnikova (2006). Imperiia Chingis-khana (Chinggis Khan Empire) (Russian). Moscow: Vostochnaia literatura. ISBN 978-5-02-018521-0.{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link) (summary in English)
  • Kradin, Nikolay; Tatiana Skrynnikova (2006). «Why do we call Chinggis Khan's Polity 'an Empire'». Ab Imperio. 7 (1): 89–118. 5-89423-110-8.
  • Lamb, Harold (1927). Genghis Khan: The Emperor of All Men. New York: R. M. McBride & company.
  • Lister, R. P. (2000). Genghis Khan. Lanham, Maryland: Cooper Square Press. ISBN 978-0-8154-1052-2.
  • Man, John (1999). Gobi: Tracking the Desert. London; New Haven, Conn: Weidenfeld & Nicolson; Yale University Press. ISBN 978-0-7538-0161-1.
  • Martin, Henry Desmond (1950). The Rise of Chingis Khan and his Conquest of North China. Baltimore: Johns Hopkins Press.
  • May, Timothy (2001). «Mongol Arms». Explorations in Empire: Pre-Modern Imperialism Tutorial: The Mongols. San Antonio College History Department. Արխիվացված է օրիգինալից May 18, 2008-ին. Վերցված է May 22, 2008-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  • Morgan, David (1986). The Mongols. The Peoples of Europe. Blackwell Publishing. ISBN 978-0-631-17563-6.
  • Stevens, Keith. Կաղապար:PDFWayback Retrieved May 22, 2008.
  • Stewart, Stanley (2001). In the Empire of Genghis Khan: A Journey among Nomads. London: Harper Collins. ISBN 978-0-00-653027-5.
  • Turnbull, Stephen (2003). Genghis Khan & the Mongol Conquests 1190–1400. Oxford: Osprey Publishing. ISBN 978-1-84176-523-5.
  • Valentino, Benjamin A. (2004). Final Solutions: Mass Killing and Genocide in the Twentieth Century. Ithaca, N.Y.: Cornell University Press. ISBN 978-0-8014-3965-0.

Primary sources[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

External links[խմբագրել | խմբագրել կոդը]