Ալավերդի ռուսերեն (ალავერდი)
Արաշենդա ռուսերեն (არაშენდა)
Արգոխ ռուսերեն (არგოხი)
Ախալդաբա ռուսերեն (ახალდაბა)
Ախալշեն ռուսերեն (ახალშენი)
Ախշան ռուսերեն (ახშანი)
Ախշնիսվելեբ ռուսերեն (ახშნისველები)
Ածղուր ռուսերեն (აწყური)
Բաբանեուր ռուսերեն (ბაბანეური)
Բաղիլոբան ռուսերեն (ბაყილოვანი)
Բիրկվան ռուսերեն (ბირკიანი)
Բուղգաան ռուսերեն (ბუღგაანი)
Վեձեբ ռուսերեն (ვეძები)
Դանո ռուսերեն (დანო)
Դարթլո ռուսերեն (დართლო)
Դեդիսփերուլ ռուսերեն (დედისფერული)
Ջողոլո ռուսերեն (ჯოყოლო)
Դիկլո ռուսերեն (დიკლო)
Դոճու ռուսերեն (დოჭუ)
Դուիս ռուսերեն (დუისი)
Դումաստուր ռուսերեն (დუმასტური)
Վերին Ալվան ռուսերեն (ზემო ალვანი)
Վերին Խալածան ռուսերեն (ზემო ხალაწანი)
Վերին Խոդաշեն ռուսերեն (ზემო ხოდაშენი)
Ինգեթ ռուսերեն (ინგეთი)
Կասրիծղալ ռուսերեն (კასრისწყალი)
Ղվարելծղալ ռուսերեն (ყვარელწყალი)
Ներքին Ալվան ռուսերեն (ქვემო ალვანი)
Ներքին Խալածան ռուսերեն (ქვემო ხალაწანი)
Քիստաուր ռուսերեն (ქისტაური)
Կողոտո ռուսերեն (კოღოტო)
Կոջոր ռուսերեն (კოჯორი)
Քորեթ ռուսերեն (ქორეთი)
Քումելաուրթա ռուսերեն (ქუმელაურთა)
Կուծախտա ռուսերեն (კუწახტა)
Մաղրաան ռուսերեն (მაღრაანი)
Մատան ռուսերեն (მატანი)
Նադուքնար ռուսերեն (ნადუქნარი)
Օժիո ռուսերեն (ოჟიო)
Օմալո ռուսերեն (ომალო)
Օմալո ռուսերեն (ომალო)
Օսիաուր ռուսերեն (ოსიაური)
Փիչխովան ռուսերեն (ფიჩხოვანი)
Սաբուե (Ախմետայի շրջան) ռուսերեն (საბუე)
Սակոբիան ռուսերեն (საკობიანი)
Սաչալե ռուսերեն (საჩალე)
Խախաբո ռուսերեն (ხახაბო)
Խևիսճալա ռուսերեն (ხევისჭალა)
Խիսո ռուսերեն (ხისო)
Խորբալո ռուսերեն (ხორბალო)
Խորխել ռուսերեն (ხორხელი)
Ծինուբան ռուսերեն (წინუბანი)
Չաբինաան ռուսերեն (ჩაბინაანი)
Չարեքաուլ ռուսերեն (ჩარექაული)
Ճարթալա ռուսերեն (ჭართალა)
Չաչխրիալա ռուսերեն (ჩაჩხრიალა)
Շախվետիլա ռուսերեն (შახვეტილა)
Շենաքո ռուսերեն (შენაქო)
Շտրոլթա ռուսերեն (შტროლთა)
Շուա Խալածան ռուսերեն (შუა ხალაწანი)

Գուրջաանի շրջան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արաշենդա ռուսերեն (არაშენდა)
Ախաշեն ռուսերեն (ახაშენი)
Բակուրցիխե ռուսերեն (ბაკურციხე)
Գուրջաան ռուսերեն (გურჯაანი)
Գուրջաան (գյուղ) ռուսերեն (გურჯაანი)
Դարչեթ ռուսերեն (დარჩეთი)
Զեգաան ռուսերեն (ზეგაანი)
Զիար ռուսերեն (ზიარი)
Կալաուր ռուսերեն (კალაური)
Կարդանախ ռուսերեն (კარდანახი)
Կախիփար ռուսերեն (კახიფარი)
Կաճրեթ ռուսերեն (კაჭრეთი)
Կոլագ ռուսերեն (კოლაგი)
Ձիրկոկ ռուսերեն (ძირკოკი)
Ղիտաան ռուսերեն (ყიტაანა)
Ճալաուբան ռուսերեն (ჭალაუბანი)
Ճանդար ռուսերեն (ჭანდარი)
Ճերեմ ռուսերեն (ჭერემი)
Մելաան ռուսերեն (მელაანი)
Մուկուզան ռուսերեն (მუკუზანი)
Նանիան |ռուսերեն (ნანიანი)
Ներքին Կաճրեթ ռուսերեն (ზემო კაჭრეთი)
Շաշիան ռուսերեն (შაშიანი)
Չումլաղ ռուսերեն (ჩუმლაყი)
Ջիմիթ ռուսերեն (ჯიმითი)
Վազիսուբան ռուսերեն (ვაზისუბანი)
Վաչնաձիան ռուսերեն (ვაჩნაძიანი)
Վեջին ռուսերեն (ვეჯინი)
Վելիսցիխե ռուսերեն (ველისციხე)
Փխովել ռուսերեն (ფხოველი)
Քոդալո ռուսերեն (ქოდალო)

Դեդոփլիս Ծղարոյի շրջան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արբոշիկ ռուսերեն (არბოშიკი)
Արխիլոսկալո ռուսերեն (არხილოსკალო)
Գամարջվեբա ռուսերեն (გამარჯვება)
Դեդոփլիս Ծղարո ռուսերեն (დედოფლის წყარო)
Խոռնաբուջ ռուսերեն (ხორნაბუჯი)
Ճոյեթ ռուսերեն (ჭოეთი)
Միրզաան (ավան) ռուսերեն (მირზაანი)
Միրզաան (գյուղ) ռուսերեն (მირზაანი)
Ներքին Մաչխաան ռուսերեն (ზემო მაჩხაანი)
Ներքին Կեդ ռուսերեն (ქვემო კედი)
Սաբաթլո ռուսերեն (საბათლო)
Սամրեկլո ռուսերեն (სამრეკლო)
Սամթածղարո ռուսերեն (სამთაწყარო)
Վերին Կեդ ռուսերեն (ზემო ქედი)
Փիրոսման ռուսերեն (ფიროსმანი)
Փոքր Շիրաք ռուսերեն (პატარა შირაქი)
Օզաան ռուսերեն (ოზაანი)

Թելավի շրջան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Լագոդեխի շրջան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վրացի արքաների ցանկ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կաղապար:Infobox former monarchy

Վրաց արքաներ (1008-1490)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Between 1259 and 1330, due to the consequences of the Mongol invasions Imereti was ruled by distinct kings from the rest of Georgia. Դավիթ VI and Դավիթ VII, who had ruled together as vassals of the Mongols, now ruled distinct parts of the country. Imereti had a few more periods of independence, between 1387 and 1412 (during Timur's invasions of Georgia), and again between 1446 and 1452.

Picture	Name	Picture	Name
Վրաստան		Իմերեթ
	Դավիթ VII Ուլու 1259-1270		Դավիթ VI Նարին, Զորավոր (Դավիթ I՝ Իմերեթի թագավոր) 1259-1293
	Դեմետրե II 1270-1289 Դավիթ VII Ուլուի որդի
	Վախթանգ II 1289-1292 Դավիթ VI Նարինի որդի
	Դավիթ VIII 1293-1311 Դեմետրե II-ի որդի	Պատկեր:Costantine I and Michael I, kings of Imeretia (Gelati fresco).jpg	Կոստանդին I 1293-1327 Դավիթ VI Նարինի որդի
	Գեորգի V the Magnificent (the Illustrious, the Shadow King of Tbilisi, the Brilliant) 1299-1302 Son of Դեմետրե II First reign, installed by the Mongols against Դավիթ VIII
Պատկեր:Victor Langlois. Վախթանգ III. PL VII. No.7.jpg	Վախթանգ III 1302-1308 Son of Դեմետրե II Also installed by the Mongols in replacement of his brothers
	Գեորգի VI the Minor 1311-1313 Son of Դավիթ VIII Installed by the Mongols, with his uncle Գեորգի V as regent
	Գեորգի V the Magnificent (the Illustrious, the Shadow King of Tbilisi, the Brilliant) 1314-1346 Son of Դեմետրե II Second reign
		Պատկեր:Կոստանդին I and Michael I, kings of Imeretia (Gelati fresco).jpg	Michael 1327-1329 Brother of Կոստանդին I
			Բագրատ I the Little 1329-1330 Son of Michael
		Reintegrated into Georgia in 1330
	Դավիթ IX 1346-1360 Son of Գեորգի V	Վրացական թագավորության մաս
	Բագրատ V the Great 1360-1393 կամ 1395 Son of Դավիթ IX
		Վրացական թագավորության մաս մինչև 1387
			Ալեքսանդր I 1387-1389 Son of Բագրատ I
			Գեորգի I 1389-1396 Son of Բագրատ I
	Գեորգի VII 1393-1407 կամ 1395-1405 Son of Բագրատ V		Գեորգի I 1389-1396 Son of Բագրատ I
			Կոստանդին II 1396-1401 Son of Բագրատ I, brother of Գեորգի I
			Դեմետրե I 1401-1412 Son of Ալեքսանդր I of Imereti After 1412, he accepts Georgian suzerainty and rules Imereti as Duke
	Կոստանդին I 1405 կամ 1407-1412 Son of Բագրատ V
Պատկեր:Ալեքսանդր I of Georgia (Nabakhtevi fresco).jpg	Ալեքսանդր I the Great 1412-1442 Son of Կոստանդին I	Վրացական թագավորության մաս
	Վախթանգ IV 1442-1446 Son of Ալեքսանդր I	Վրացական թագավորության մաս
	Գեորգի VIII 1446-1465 Brother of Վախթանգ IV	Վրացական թագավորության մաս 1446-1463
	Բագրատ VI 1465-1478 Grand-son of Կոստանդին I In control of Kartli and Imereti, but not Kakheti	Under control of Բագրատ VI
Պատկեր:Կոստանդին II of Kartli.jpg	Կոստանդին II 1478-1505 Son of Դեմետրե III Titled "King of Georgia" between 1478 and 1490, he was subsequently titled King of Kartli	Պատկեր:Ալեքսանդր II of Imereti.JPG	Ալեքսանդր II 1478-1510 Son of Բագրատ VI Titled "King of Georgia" between 1478 and 1483 (in concurrence with his rival Կոստանդին II)

Քարթլիի, Կախեթի ու Իմերեթի արքաներ (1490-1762)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

In 1490, after several decades of dynastic infighting, a national council agreed on the division of the Kingdom of Georgia into three kingdoms.^[փա՞ստ] The Kings of Georgia retained the largest portion of the divided kingdom which reverted to its old name of Kartli. Imereti and Kakheti emerged as the other two Bagrationi kingdoms created out of the division.

Picture	Name	Picture	Name	Picture	Name
Imereti		Kartli		Kakheti
Պատկեր:Ալեքսանդր II of Imereti.JPG	Ալեքսանդր II 1478-1510 Son of Բագրատ VI Titled "King of Georgia" between 1478 and 1483 (in concurrence with his rival Կոստանդին II)	Պատկեր:Կոստանդին II of Kartli.jpg	Կոստանդին II 1478-1505 Son of Դեմետրե III Titled "King of Georgia" between 1478 and 1490, King of Kartli between 1490 and 1505		Ալեքսանդր I 1476-1511 Son of Գեորգի VIII of Georgia who reigned in Kakheti as Գեորգի I between 1465 and 1476
Պատկեր:Ալեքսանդր II of Imereti.JPG		Պատկեր:Դավիթ X of Kartli.jpg	Դավիթ X 1505-1525 Son of Կոստանդին II
	Բագրատ III 1510-1565 Son of Ալեքսանդր II				Գեորգի II "the Wicked" 1511-1513 Son of Ալեքսանդր I
				Annexed by Kartli between 1513 and 1520
					Levan (or Leon) 1520-1574 Son of Գեորգի II
			Գեորգի IX 1525-1527 (or 1534) Son of Կոստանդին II, brother of Դավիթ X
			Luarsab I 1527-1556 (or 1534-1558) Son of Դավիթ X, nephew of Գեորգի IX
			Simon I 1556 (or 1558)-1569 Son of Դավիթ X, nephew of Գեորգի IX First reign
	Գեորգի II 1565-1585 Son of Բագրատ III
			Դավիթ XI (Daud Khan) 1569-1578 Son of Դավիթ X, brother of Simon I
					Ալեքսանդր II 1574-1601 Son of Levan First reign
			Simon I 1578-1599 Son of Դավիթ X, brother of Դավիթ XI Second reign
	Leon (or Levan) 1585-1588 Son of Գեորգի II
	Rostom 1588-1589 Grandson of Բագրատ III, cousin of Leon First reign
	Բագրատ IV 1589-1590 Great-grandson of Ալեքսանդր II
	Rostom 1590-1605 Grandson of Բագրատ III, cousin of Leon Second reign
		Պատկեր:Գեորգի X of Kartli.gif	Գեորգի X 1599-1606 Son of Simon I
					Դավիթ I 1601-1602 Son of Ալեքսանդր II
					Ալեքսանդր II 1602-1605 Son of Levan, Father of Դավիթ I Second reign
					Կոստանդին I (Կոստանդին Khan) 1605 Son of Ալեքսանդր II
	Գեորգի III 1605-1639 Brother of Rostom		Luarsab II 1606-1615 Son of Simon I		Teimuraz I 1605-1648 Son of Ալեքսանդր II Deposed by the Persians between 1616 and 1625, and 1633 and 1634, during which years Kakheti was under Persian governorship.
			Բագրատ VII (Բագրատ Khan) 1615-1619 Son of Դավիթ XI (Daud Khan)
			Simon II (Semayun Khan) 1619-1630 Son of Բագրատ VII (Բագրատ Khan)
		Kartli part of Teimuraz's Kingdom of Kakheti between 1630 and 1634
			Rostom (Rustam Khan) 1633-1658 Son of Դավիթ XI (Daud Khan)
	Ալեքսանդր III 1639-1660 Son of Գեորգի III
	Ալեքսանդր III 1639-1660 Son of Գեորգի III			Annexed by Kartli between 1648 and 1656, then under direct Persian rule until 1664.
	Բագրատ V 1660 (March-September) Son of Ալեքսանդր III First reign		Վախթանգ V (Shah-Nawaz Khan) 1658-1675 Adoptive son of Rostom, born Bagration-Mukhrani
	Վախթանգ Tchutchunashvili 1660-1661 Lover of the Queen Dowager Nestan Darejan First reign
Պատկեր:Արչիլ of Imereti.JPG	Արչիլ 1661-1663 Son of Վախթանգ V of Kartli First reign
	Դեմետրե of Guria 1663-1664 Duke of Guria, briefly in power of all Imereti
	Բագրատ V 1664-1668 Son of Ալեքսանդր III Second reign			Պատկեր:Արչիլ of Imereti.JPG	Արչիլ 1664-1675 Son of Վախթանգ V of Kartli
	Վախթանգ Tchutchunashvili 1668 Lover of the Queen Dowager Nestan Darejan Second reign
	Բագրատ V 1668-1678 Son of Ալեքսանդր III Third reign
Պատկեր:Արչիլ of Imereti.JPG	Արչիլ 1678-1679 Son of Վախթանգ V of Kartli Second reign	Պատկեր:Գեորգի XI of Kartli.png	Գեորգի XI (Shah-Nawaz Khan II) 1675-1688 Son of Վախթանգ V First reign		Heraclius I (Erekle I, Nazar Alī Khān) 1675-1676 Grandson of Teimuraz I First reign
	Բագրատ V 1679-1681 Son of Ալեքսանդր III Fourth reign			Under direct Persian administration between 1676 and 1703
	Գեորգի IV (Gurieli) 1681-1683 Prince of Guria, seized the crown of Imereti
	Ալեքսանդր IV 1683-1690 Son of Բագրատ V First reign
	Ալեքսանդր IV 1683-1690 Son of Բագրատ V First reign		Heraclius I (Erekle I, Nazar Alī Khān) 1688-1703 Grandson of Teimuraz I of Kakheti
Պատկեր:Արչիլ of Imereti.JPG	Արչիլ 1690-1691 Son of Վախթանգ V of Kartli Third reign
	Ալեքսանդր IV 1691-1695 Son of Բագրատ V Second reign
Պատկեր:Արչիլ of Imereti.JPG	Արչիլ 1695-1696 Son of Վախթանգ V of Kartli Fourth reign
	Գեորգի V 1696-1698 Put on the throne by the powerful Giorgi-Malakia Abashidze
Պատկեր:Արչիլ of Imereti.JPG	Արչիլ 1698-1699 Son of Վախթանգ V of Kartli Fifth reign
	Simon 1699-1701 Illegitimate son of Ալեքսանդր IV
	Mamia (Gurieli, "the Great", "the Black") 1701-1702 Prince of Guria, son of Գեորգի IV First reign
	Գեորգի VI 1702-1707 Prince Giorgi-Malakia Abashidze	Պատկեր:Գեորգի XI of Kartli.png	Գեորգի XI (Shah-Nawaz Khan II) 1703-1709 Son of Վախթանգ V Second reign		Դավիթ II (Imām Qulī Khān) 1703-1720 Son of Heraclius I
	Գեորգի VII 1707-1711 Illegitimate son of Ալեքսանդր IV First reign	Պատկեր:Գեորգի XI of Kartli.png
			Kaikhosro 1709-1711 Grandson of Վախթանգ V, nephew of Գեորգի XI
	Mamia (Gurieli, "the Great", "the Black") 1711-1712 Prince of Guria, son of Գեորգի IV Second reign	Interregnum, regency (actually since 1703) of the future Վախթանգ VI
	Գեորգի VII 1712-1713 Illegitimate son of Ալեքսանդր IV Second reign
	Mamia (Gurieli, "the Great", "the Black") 1713-1714 Prince of Guria, son of Գեորգի IV Third reign
	Գեորգի VII 1714-1720 Illegitimate son of Ալեքսանդր IV Third reign Exiled between 1716 and 1719, regency of the Abashidze family		Jesse (Ali-Quli Khan, Mustafa Pasha) 1714-1716 Grandson of Վախթանգ V, brother of Kaikhosro First reign
		Պատկեր:Վախթանգ VI of Kartli (Eastern Georgia).jpg	Վախթանգ VI ("the Scholar", "the Lawgiver") 1716-1724 Grandson of Վախթանգ V, brother of Kaikhosro and Jesse
	Գեորգի VIII (Gurieli) 1720 Prince of Guria, son of Mamia
	Ալեքսանդր V 1720-1741 Son of Գեորգի VII First reign
					Կոստանդին II (Mahmād Qulī Khān) 1722-1732 Son of Heraclius I
			Jesse (Ali-Quli Khan, Mustafa Pasha) 1724-1727 Grandson of Վախթանգ V, brother of Kaikhosro Second reign
		Direct administration by the Ottoman Empire (1727-1735), then by the Persian Empire (1735-1744)
					Teimuraz II 1732-1744 Son of Կոստանդին II
	Գեորգի IX 1741-1742 Son of Գեորգի VII, brother of Ալեքսանդր V
	Ալեքսանդր V 1742-1752 Son of Գեորգի VII, brother of Գեորգի IX Second reign
			Teimuraz II 1744-1762 King of Kakheti (1732-1744), son of Կոստանդին II of Kakheti		Heraclius II (or Erekle II) 1744-1762 Son of Teimuraz II
	Solomon I 1752-1766 Son of Ալեքսանդր V First reign				Heraclius II (or Erekle II) 1744-1762 Son of Teimuraz II

Քարթլի-Կախեթի ու Իմերեթի արքաներ (1762-1810)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

The process of unification of Kartli and Kakheti was initiated in 1744, when Teimuraz II of Kakheti was confirmed as King of Kartli by the Persians, and left Kakheti to his son Heraclius II. It was fulfilled in 1762, when Teimuraz II died, and Heraclius joined the two crowns. The Russian southward expansion would however cut short this evolution; Kartli-Kakheti became a Russian protectorate in 1783 by the Treaty of Georgievsk and was annexed in 1801 following the death of Գեորգի XII. Imereti kept its independence a few years longer, until 1810.

Picture	Name	Picture	Name
Imereti		Kartli-Kakheti
	Solomon I 1752-1766 Son of Ալեքսանդր V First reign		Heraclius II (or Erekle II) 1762-1798 Son of Teimuraz II
	Teimuraz 1766-1768 Grandson of Գեորգի VII, cousin of Solomon I
	Solomon I 1768-1784 Son of Ալեքսանդր V Second reign
	Դավիթ II 1784-1789 Son of Գեորգի IX First reign
	Solomon II (Դավիթ-Salomon) 1789-1790 Nephew of Solomon I First reign
	Դավիթ II 1790-1792 Son of Գեորգի IX Second reign
	Solomon II (Դավիթ-Salomon) 1792-1810 Nephew of Solomon I Second reign
		Պատկեր:Գեորգի XII of Georgia.jpg	Գեորգի XII 1798-1800 Son of Heraclius II
		After Գեորգի XII's death, and before Prince Դավիթ could ascend the throne, Russia fully integrated Kartli-Kakheti into the Empire and abolished the monarchy. Imereti would be similarly annexed in 1810, as Solomon II was deposed.

The various branches of the Բագրատիոնիներ of Georgian kings survived in Georgia under Russian occupation. However, many members were forced to flee the country and live in exile after the Red Army took control of the short-lived Democratic Republic of Georgia in 1921 and installed the Georgian Communist Party. Since Georgia regained independence in 1990 the former royals have raised their profile, and in 2008 the two rival branches of the dynasty were united in marriage.^[1]

արաքս[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

[1] ԱՐԱՔՍ (պատմակաև Ե ր ա ս խ), գետ յություևների, հևում Ա., հատելով Մուղա– ներ (հևում՝ «քարավազ»)։ Հայկական լեռնաշխարհում։ Հայոց «մայր նի դաշտը, թափվել է Կասպից ծովը՝ Ա–ի վրա շատ կամուրջներ են եղեւ։ գետը»։ Հին կտակարանում կոչվել է Գիհոն առանց Կուրին միանալու։ Ա. վերին հո– Դրսւնցից ամենանշանավորները հինգն (դրախտի չորս գետերից մեկը), հայկական սանքում անցնում է Թուրքիայով, միջին էին՝ Բսւսենի, Երվանդակերտի, Արտաշա– սւղբյուրներում՝ Երասխ, Արաքս, Արագ, հոսանքում սահմանայիև գետ է ՀՍՍՀ տի, Նախիջևանի և Ջուղայի։ Արտաշատի հունական և հռոմեակաև աղբյուրևերում՝ ու Թուրքիայի (150 կմ), Նախիջևանի ԻՍՍՀ կամուրջը կոչվել է Տափերական։ Այս Արախես, Արախիս, պարսկ., արաբ., և Իրաևի, ՀՍՍՀ և Իրանի (40 կմ), ապա կամրջից է սկսվել Արտաշատ–Տիգրանա– ադրբ. և թուրք.՝ Արագ, Նյախրի–Արազ, ևաև Ադրբեջաևակաև ՍՍՀ և Իրաևի միջև, կերա արքունի պողոտան։ Ջուղայի հոյսւ– Ռազ, Ռոս, վրաց.՝ Ռախսի, Արեգի, Արես։ ստորին հոսաևքում հոսում է Ադրբեջա– կապ կամուրջը, որի շինությունը սւվաևդա– Մովսես իյորենացիև Երասխի աևունը կա– նական ՍՍՀ–ով։ Ա–ի ավազանին է պատ– թյունը վերագրում է Ալեքսաևդր Մակեդո– պում է Արամայիսի թոռան՝ Երաստի ան– կաևում ՀԱՍՀ տարածքի մոտ 76%։ Ա. նացուն, 1605-ին ավերվեց Աբբաս I հրա– վան հետ. «Արամայիսև իր բևակության սկիզբ է առնում Բյուրակնի բարձրավան– մաևով, որպեսզի և* հայերը մոռանաև համար տուն է շիևում գետի ափին մի բլու– դակի (մոտ 3000 մ բարձր.) աղբյուրևերից։ տունդարձի ճամփան, և* թուրքերը չկարո– րի վրա և իր աևուևով այև կոչում է Ար– Հոսում է դեպի հս., այևուհետև արլ., ղանան այդ կամրջով ներխուժել Պարս– մավիր, իսկ գետի անունը իր թոռան՝ ապա հս–արլ. և, ճեղքելովՀայկակաև պար կաստան։ Արարատյան դաշտում Ա. աջից Երաստի անունով դնում է Երասխ» (Մ ով– լշ., դուրս է գալիս Բսւսենի դաշտ, այստեղ ընդանում է նաև Մակու (Զանգիմար) և սես քսորեևսւցի, Պատմություև Հա– ձախից ընդունելով Մուրց (Հասանղալա) Կարմիր (Կոտուր) վտակևերը։ Որոտանի յոց, 1968, էջ 91)։ Գեհոն կամ ճեհոն եբ– վտակը, թեքվում է դեպի արլ. և արագըև– գետախառևուրդից հետո դուրս է գալիս րայերեն նշանակում է հարձակմամբ հո– թաց անցնում Կարսի սարահարթի և Հայ– լեռևերից և դանդաղ հոսում Մուղանի ու սել։ Արաքս բառը Հ. Աճառյաևը ստուգա– կակաև պարի միջև գտնվող խոր (մինչև Միլիի դաշտերով՝ ընդունելով Կարասա բանում է խփել, խլել բայով։ Հին աշխար– 1000 մ) կիրճով։ Դուրս գալով կիրճից (աջից) և Կենդելանչայ (ձախից) վտակնե– հի հեղինակները Ա. անունը կապել են ընդունում է ամենախոշոր վտակը՝ Ախուր– րը։ Ա–ի սնումը խառն է, հորդացումը՝ նրա աղմկոտ լինելու հետ, որովհետև յանը, և մտևում Արարատյաև դաշտ՝ մին– մարտից հունիս, առավելագույնը՝ մայի– արաքս հուևարեև նշանակում է աղմկել։ չև վերջ պահպանելով արլ. ուղղությունը։ սին։ Առաջին հորդացումը՝ մարտ–ապ– Բրոշ մասնագետևեր էլ Ա. մակաբերում Ա–ի հունը այստեղ աստիճանաբար լայ– րիլ, կապված է ցածրադիր վայրերի ձըն– են արագ բառից։ Ա. անունը կապ ունի նանում է, հոսքը դանդաղում, առաջաց– հալքի և գարնանային անձրևների հետ, երկրորդը (ավելի բոան)՝ մսւյիս–հունիս, լեռների ձնհալքի հետ։ Ամենացածր մակարդակները լինում են հուլիս–օգոստո– սին և ձմռանր։ Երրորդ թույլ հորդացումը աշնանային անձրևներից է։ Հորդացման ժամանակ Ա. մեծ ավերածություններ է առաջացնում, հատկապես Արարատյան, Միլիի ու Մուդանի դաշտերում։ Հայտնի է Ա–ի 1896-ի հորդացումը, երբ գետը, Մու– դսւնի դաշտում ճեղքելով իր նստվսւծքևե– րը, փոխեց հունը և ջրերի մեծ մասև ուղղեց նոր հունով՝ Նոր Ա–ով, ողողելով մոտ 180 հգ. հա, առաջացրեց Աղ–Չալա (երկ. 28 կմ, լայն. 21 կմ) և Մահմուդ–Չալսւ լճերը։ Այժմ Նոր Ա. արհեստականորեն փակված է, նրա մեջ ջուր բաց է թողնվում միայն անհրաժեշտության դեպքում։ Հորդացումների ժամանակ Ա. միջին և ստորին հոսանքներում հաճախակի փոխում է իր հունը՝ միշտ շարժվելով դեպի հվ.։ 1սորեևսւ– ցու վկայությամբ, Ա–ի հուևը Արարատյաև դաշտում աեկայուն լինելով, հեռացել է հայոց մայրաքաղաքներ Արմավիրից, Վաղարշապատից, Արտաշատից։ Հնա– հուներ նկատվում են Արարատյան դաշտում (3–4) և ստորիև հոսանքում, հայտևի է «Չոր Ա.» (Հոկտեմբերյանի շրջան)՝ բա– վակաևիև լայև ճահճապատ մի տարսւծու– թյուև, որը նկատվում է տեղ–տեղ միևչև Արտաշատ։ Ա. չափազանց տղմոտ է։ Ջրերի բերած տղմի տարեկան քաևակը ստորիև հոսաևքում մոտ 20 մլն. ա է, տարեկան միջին պղտորություևը՝ 1268 <յ/ւ/3, առավելագույնը՝ 24830 գ/մ3։ Ա–ի միջին ծախսը 222 մ3/վրկ է (Կարադոևլի, Ադրբեջանական ԱՍՀ), տարեկան հոսքը՝ մոտ 7 մլրդ. մ3։ Հաստատուև սառցակալումը բացակայում է, սառցային երևույթներով օրերի թիվը տատանվում է 2-ից 43։ Նավարկելի չէ։ Արևելյան Հայաստանը Ռուսաստանին միանալուց հետո ռուսական կառավարությունը քայլեր է կատարել Ա–ի ջրերն օգտագործելու համար։ 1848-ին, առաջին անգամ, «Վոլգսւ» անունով ռու– սակաև ջերմաևավը, որն ուներ 40 ձ. ու., մտավ Ա.՝ գետի նավարկելիությունը ստուգելու նպատակով։ Այդ փորձը ձախողվեց և այնուհետև չկրկևվեց։ Շատ հևուց Ա–ի ջրերը բարեբեր եև դարձրել նրա ափերը։ Ա–ի ջուրն օգտագործվում է ոռոգման ևպա– տակևերով։ Տակավին VII դարից գոյություն է ունեցեւ ներկայիս Հոկտեմբերյանի ջրանցքը։ 1870-ին ռուսական կառավարությունը հատուկ պայմանագրով Ա–ի մի հատվածը (Արարատյան դաշտում) 65-ամ– յա ժամկետով հանձևեց հայազգի գեևե– րալ–մայոր Կախաևովին։ 1874-ին Կսւխա– նովը գործարկեց մի ջրանցք, որը ոռոգելի դարձրեց մի քանի տասնյակ հա տարածություն։ Այժմ փորված են Ազիզբե– կովի աևվ., Մոսկովյաև, Լենինի անվ., Ձախակողմյան, Շահումյանի անվ. ջրանցք– ները (Ադրբեջանական ՍՍՀ) ևև։ Ա–ի վրա սովետա–իրանական պայմանագրով Նախիջևանի մոտ կառուցվել է (1971) հիդրոտեխնիկական համալիր։ Նախատեսվում է խուղաֆերինի (1,7 մլրդ. մ3), Նախիջե– վանի (1 մլրդ. մ3), Օրդուբադի, Մեղրու և Նյուվադիի ջրամբարների կառուցումը։ ճդ. արաբ աշխարհագիր Իբն–Ֆսւկիհը գրում է, որ միայն Ա–ի գետահովտում իր ժամանակ եղել է մոտ 1.000 քաղաք ու գյուղ։ Ա. գովերգել են հայ և օտարազգի պատմիչներն ու գրողները։ Հռոմեացի նշանավոր բանաստեղծ Վիրգիլիոսը (մ. թ. ա. 74–19) Ա. պատկերել է որպես Հայաստանի ու հայ ժողովրդի ուժի, ազատաբաղձության ու ըմբոստության խորհրդանիշ. «6է բօոէ6Մ> տժւջոՑէստ ճւ՜^6տ»՝ «և գետն Երասխ՝ կամուրջներ չհանդուրժող»։ Հռոմեացի մի ուրիշ բանաստեղծ՝ Ալբիոս Տի– բուլլոսը (մ. թ. ա. 54–19) իր «Եղերերգություններ» երկի մեջ Ա. անվանել Է«քտոՂէ ^81X6»՝ «աղվորիկ Արաքս»։ Հայ քնարերգության գոհարներից է ՌտփայելՊատկսւ– ևյաևի «Արաքսի արտասուքը» բանաստեղծությունը, որ առաջին անգամ տպագրվել է 1856-րն, ապա ձայնագրվել և դարձել հայկակաև սիրված երգերից մեկը։ Հայ արձակում Ա–ի գեղարվեստակաև հաջող նկարագիրը տվել է Րաֆֆին («Ասւմվել» վեպի «Արաքսի որոգայթները» գլխում)։ Ա–ի հետ կապված են հայ ժողովրդական շատ զրույցներ ու ավանդություևներ։ Ահա դրանցից մեկը. «Հայոց Արաքս թագավորը պարսիկների հետ պատերսւգմելու ժամաևակ մեկի միջոցով ևախազգուշացվամ Է, որ ինքը միայն այև ժամաևակ հաղթաևակ կտաևի, երբ աստվածևերին զոհ կմատուցի երկու լավագույն ու գեղեցիկ կույսերի։ Խնայելով իր դուստրերիև, Արաքս թագավորը զոհաբերում Է հպատակևերից մեկի աղջիկևերիև։ Արաևց հայրը միառժամանակ խեղդում Է իր մեջ դառնության ու վիրավորանքի զգացումը, սակայն հենց որ հարմար առիթ Է ևերկայաևում, թաքստոցից սպանում Է Արաքսի աղջիկևերիև և, լքելով իր հայրեևիքը, գևում Է օտարու– թյուև։ Իմանալով այդ մասին, Արաքս թագավորը նետվում Է Հալմոս գետը, որն այնուհետև նրա անունով կոչվում Է Արաքս» (Ղանալաևյան Ա., Ավանդապատում, 1969, Էջ 87)։ Ա. աևուևով եև կոչվում Սովետական Հայաստանի և սփյուռքահայ բազմաթիվ մշակութային ու մարզական միություններ, պարբերականներ ևև։ 1945-ին, Սախալին կղզու հարավային մասը ճապոևացիևերից ազատագրելուց հետո, Սովետակաև Միու– թյաև տարբեր կողմերից այստեղ եկած նորաբնակևերը իրեևց հետ բերեցիև հայրենի վայրերի, գետերի, լճերի շատ անուև– ևեր։ Ահա այդ ժամանակ էլ Սախալինի գետերից մեկը կոչվեց Ա. և այժմ էլ կրում Է այդ աևունը։ Հ. Աճաոյանը գրում Է, որ XIX դարից Հայաստանի մայր գետի անունը հայերի մոտ սկսեց գործածվել որպես իգական անուն (Արաքսի, Արաքսյա)։ Ա. Պողոսյան

ՄԽՍՀ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

[2]

Մոլդավայում սկսված սոցիալիստական վերափոխումներն ընդհատվեցին ֆաշիստական Գերմանիայի հարձակումով։ Մ-ի տարածքը ժամանակավորապես (1941-44) օկուպացվեց։ Մոլդավ. ժողովուրդը ակտիվ պայքար սկսեց թըշ- նամու դեմ, ծավալվեց պարտիզանական շարժումը։ 1944-ին, Ցասսի-Քիշնևի օպերացիայի շնորհիվ, ամբողջ Մ. ազատագրվեց։ 85 հզ. մոլդավացիներ պարգևատրվեցին շքանշաններով ու մեդալներով, 16 ին շնորհվեց Մովետական Միության հերոսի կոչում։ Ետպատերազմյան տարիներին Մ-ում լայնորեն ծավալվեցին ընդհատված սոցիալիստական վերափոխումները։ Վերականգնվեց սովետական պետ. և տնտ կարգը. 1952 ին ՄՄՀՄ կառավարությունը որոշում ընդունեց «Մոլդավական ՄՍՀ սննդարդյունաբերության հետագա զարգացման մասին»։ Սոցիալիստական ինդուստրացման շնորհիվ ստեղծվեց սոցիալիզմի նյութատեխնիկական բազա, ավարտվեց գյուղատնտեսության կոլեկտիվացումը։ 1950-ական թթ. հետագա զարգացում ապրեցին հանրապետության տըն- տեսությունն ու մշակույթը, սոցիալիզմը հիմնականում կառուցվեց։ Մ. վերածվեց ինդուստրիալ-ագրարային սոցիալիստական հանրապետության։ Մոլդավ. ժողովուրդը համախմբվեց որպես սոցիալիստական ազգ։ Զարգացած սոցիայիզմի հասարակարգի պայմաններում Մ-ի աշխատավորներն ստեղծում են կոմունիզմի նյութատեխնիկական բազա։ Հանրապետությունը պարգևատրվել է Լենինի (1958), ժողովուրդների բարեկամության (1972) և Հոկտեմբերյան հեղափոխության (1974) շքանշաններով։

Մոլդավիայի կոմունիստական կուսակցություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մ-ի կոմունիստական կուսակցությունը ՄՄԿԿ բաղկացուցիչ մասն է։ Առաջին ս-դ. խմբակները Մ ում առաջացել են 19-20-րդ դարերի սահմանագծին։ 1912-ին Քիշնևում մոլդավ բոլշևիկների ստեղծած պրավդիստական խումբը միջոցներ է հավաքել «Պրավդա»~ի հրատարակման համար, օգնել նրա տարածմանը։. 1924-ի դեկտեմբերին, Մոլդավ. ԻՄՄՀ-ի կազմավորումից հետո, համամոլդավական մարզային I կուսակցական կոնֆերանսը կազմակերպչորեն ստեղծեց ՈւԿ(բ)Կ-ի Մոլ- դավ. մարզային կազմակերպությունը; Բեսարաբիայի ազատագրումից ևՄուդավ. ՄՄՀ-ի ստեղծումից (1940) հետո ՀամԿ(բ)Կ Մոլդավ. մարգային կուսակցական կազմակերպությունը վերափոխվեց Մ-ի կոմունիստական (բոլշևիկների) կուսակցության։ ՄԿ(բ)Կ I համագումարը կայացել է 1941-ի փետրվարին, Քիշնևում։ Մինչև 1981-ի հունվ. 1-ը տեղի է ունեցել ՄԿԿ 14 համագումար։ ՄԿԿ 4363 սկզբնական կուսակցական կազմակերպություններն ունեն կուսակցության 150349 անդամ և 8253 անդամության թեկնածու (1980-ի հունվար)։ ՄԿԿ ԿԿ առաջին քարտուղարն է Մ. Կ. Գրոսուն։ VII. Մոլդավիայի լենինյան կոմունիստական երիտասարդական միությունը Մ-ի ԼԿԵՄ-ը Հա if ԼԿԵՄ բաղկացուցիչ մասն է։ Առաջին երիտասարդական հեղափոխական կազմակերպությունները Մ-ում առաջացել են 1917-ին։ Կազմակերպչորեն ձևավորվել է 1925-ին՝ Մոլդավ. ԻՄՄՀ կոմերիտական կազմակերպություն, 1940-ից՝ Մ-ի ԼԿԵՄ։ 5549 սկզբնական կոմերիտական կազմակերպություններն ունեն 564012 անդամ (1980-ի հունվար)։ VIII. Արհմիությունները Մ-ի արհմիությունները ՄՄՀՄ արհմիությունների բաղկացուցիչ մասն են։ Առաջին արհմիությունները Մ-ում առաջացել են 1905-07-ի հեղափոխության շրջանում։ Արհմիությունների I համամոլդավական համագումարը տեղի է ունեցել 1925-ին։ 1940-ից Մոյլավ. ՄԱՀ արհմիությունները միավորվել են միասնական ճյուղային արհմիությունների մեջ։ Հանրապետության արհմիութենական 8893 սկզբնական կազմակերպություններն ունեն 1936925 անդամ (1980-ի հունվար)- IX. ժողովրդական տնտեսությունը Մինչև Հոկտեմբերյան սոցիալիստական մեծ հեղափոխությունը Մ. ցարական Ռուսաստանի հետամնաց ծայրամասերից էր։ Մովետական իշխանության տարիներին Մ. վերածվեց ինդուստրիալ-ագրարային հանրապետության՝ զարգացած վերամշակող արդյունաբերությամբ և ինտենսիվ գյուղատնտեսությամբ։ Մ. ՄՄՀՄ խաղողի (համամիութենական բերքի 20%, 1978), եգիպտացորենի, մրգի և հատապտղի, բանջարեղենի, արեածաղկի, շաքարի ճակնդեղի մշակության կարևոր շրջաններից է։ Միութենական հանրապետությունների մեջ գրավում է 1-ին տեղը գինենյութերի, ֆերմենտացված ծխախոտի և վարդայուղի, 3-րդ տեղը՝ պահածոների, շաքարավազի և արեածաղկի ձեթի արտադրությամբ։ Արդյունաբերությունը։ Սոցիալիստական շինարարության տարիներին հանրապետությունում ստեղծվել են արդյունաբերության նոր ճյուղեր՝ էլեկտրաէներ- գետիկական, մեքենաշինական, սարքաշինական, էլեկտրատեխնիկական, քիմ., ցեմենտի, տեքստիլ, պահածոների ևն։ Արդյունաբերության համախառն արտադրանքը 1978-ին, 1940-ի համեմատությամբ, ավելացել է 45, 1913-ի համեմատությամբ՝ 262 անգամ։ 1979-ին էլեկտրակայանների հզորությունը ավելի քան 2500 Մվւռ էր։ Գերակշռում են ՋԷԿ-երը (աշխատում են գլխավորապես Դոնեցկի ածխով)։ Առավել խոշոր էլեկտրակայաններն են՝ Մոլդավական ՊՇԷԿ, Դուբո- սարիի ՀԷԿ, Քիշնևի ՋԷԿ-1 և ՋԷԿ-2, Րել- ցիի ԶԷԿ։ Մեքենաշինական ձեռնարկությունները թողարկում են տրակտորներ, հաշվիչ մեքենաներ, սառնարաններ, լվացքի մեքենաներ, սննդարդյունաբերության տեխնոլոգիական սարքավորում (Քիշնև), գյուղատնտ. մեքենաներ (Քիշնև, 9ելցի), էլեկպրաշարժիչներ, տրանսֆորմատորներ, ձուլման արտադրության սարքավորում, ավտոկցիչներ (Տիրասպոլ), էլեկտ- րաբեռնիչներ, լուսատեխնիկական սարքեր (Բելցի), ցածրավոլտյան էլեկտրա- ապարատուրա, կաբելային արտադրանք (Բենդերի), կենտրոնախույս պոմպեր (Քիշնև, Ռիբնիցա) ևն։ Քիմ. արդյունաբերությունը ներկայացված է արհեստական կաշվի և ռետինատեխնիկական իրերի կոմբինատներով, կենցաղային քիմիայի, ավտոդողերի վերանորոգման (Քիշնև), քիմ. (Տիրասպոլ), կենսաքիմիական (Բելցի, Րենդերի, Ուն-Արդյունաբերական արտադրանքի կարեոր արտադրությունը տեսակների Արտադրանքի տեսակներ 1940 1950 1970 1979 էլեկտրաէներգիա, մլն կվւո.ժ 17,2 99,6 7606,6 14203 խոշոր էլեկտրամեքենաներ, հաւո - - 371 1682 Կենտրոնախույս պոմպեր հզ. հատ - 0,4 61,3 86,2 Տրակտորներ, հատ - - 7550 9886 Ավտոկցիչներ, հզ. հատ - - 27,9 31,3 Լվացքի մեքենաներ, հզ. հատ - - 185,9 241,4 Կենցաղային սառնարաններ, հզ. հատ - 162,7 250.4 Շինարարական աղյուս, մլն հատ 7,2 32,9 170,6 212,7 Տրիկոտաժե սպիտակեղեն և վերնազգեստ, մլն հատ 0,06 1,0 29,7 55,4 Կաշվե կոշիկ, մլն զույգ 0,1 1,7 13,0 16,2 Շաքարավազ, հզ. ա 11,8 11,2 365,5 376,5 Ձեթ, հզ. ա 14,0 27,1 154,7 93,2 Պահածոներ, մլն պայմանական ւոուփ 48,5 81,2 945,7 1452,1 խաղողի գինի, մլն ղկչ 1,3 6,5 24,8 21,6* »

1978 գենի) գործարաններով։ Զարգացած է շինանյութերի արդյունաբերությունը։ Արտադրվում է ցեմենտ, թերթաքար (Ռիբնի- ցա), գիպս (Բելցի), երկաթբետոնե իրեր (Քիշնե, Բելցի, Բենդերի, Կագուլ)։ Կան ապակու գործարաններ (Քիշնե, Տիրաս- պոլ, Ֆլորեշաի), կահույքի ֆաբրիկաներ (Քիշնե, Բելցի, Տիրասպոլ, Օրգեե, Դրո- կիա)։ Սննդարդյունաբերությունը Մ-ի ւոըն- տեսության կարեոր ճյուղն է։ Նրան բաժին է ընկնում հանրապետության ամբողջ արդյունաբերության համախառն արտադրանքի մոտ 48%֊ը։ Սննդարդյունաբերության ճյուղերի մեջ առանձնանում է գինեգործությունը, որի խոշոր ձեռնարկություններից են Բելցիի, Տիրասպոլի և Քիշ- նեի գինու-կոնյակի գործարանները, Քիշ- նեի շամպայն և տեսակավոր գինիների կոմբինատը, Չադիր Լունգայի, Կոմրատի, Ռիբնիցայի, Սորոկիի գինեգործական գործարանները։ «Մոլդավգինարդ» ագրարա- արդյունաբերական միավորումը ընդգԸՐ՜ կում է 180 այգեգործական-գինեգործա- կան սովետական տնտեսություն-գործա- րաններ, որոնք արտադրում են հանրապետության գինու ավելի քան 90%֊ը։ Միջազգային ցուցահանդեսներում մոլդա- Քիշնեի սառնարանների գործարանի հավաքման կոնվեյերը վական գինիներն ու կոնյակներն արժանացել են 246, այդ թվում՝ 113 ոսկե մեդալի։ Գործում է պահածոների ավելի քան 20 գործարան (մոտ 150 անուն մրգի և բանջարեղենի պահածոներ)։ Շաքարի գործարանները տեղաբաշխված են Մ-ի հս-ում։ Բելցիում կա ձեթօճառի կոմբինատ, Բենդերիում և Ատակիում՝ ձիթհան գործարաններ։ Սննդարդյունաբերության ավանդական ճյուղերից է ծխախոտի ար- Տիրասպոլի «էլեկտրա մաշ» գործարանի հավաքման արտադրամասում դյունաբերությունը։ Եթերայուղերի (եղեսպակի, նարդոսի, վարդի, անանուխի) արտադրությունը կենտրոնացված է «Մոլդավ- եթերյոսլարդ» ագրարա-արդյունաբերա- կան միավորման 16 սովետական տնտե- սություն-գործարաններում։ Թեթե արդյունաբերությունն ընդգրկում է մետաքսի (Բենդերի), բամբակե գործվածքների (Տիրասպոլ), տրիկոտաժի (Քիշնե, Ռիբ- սիցա, Սորոկի), մորթեղենի (Բելցի), կարի արտադրանքի (Քիշնե, Տիրասպոլ, Սորո- կի, Դուբոսարի), կոշիկի (Քիշնե, Բենդերի), գորգերի արտադրությունը։ Գյուղատնտեսությունը։ 1979-ին Մ-ում կար 422 կոլտնտեսություն, 341 սովետական տնտեսություն և սովետական տըն- տեսություն-զործարան, 311 միջտնտեսային ձեռնարկություն։ Գյուղատնտ. հանդակների տարածությունը 2,6 մլն հա է (1978), որից 1,8 մլն հա վարելահողեր են, 415 հզ. հաՀ բազմամյա տնկարկներ, 288 հզ. հա՝ արոտավայրեր։ Ոռոգվում է 197 հզ. հա հող։ Գյուղատնտեսության մասնագիտացման կարեոր ճյուղերն են «Բելցսելմաշ* գործարսաուս այգեգործությունը և պտղաբուծությունը։ Խաղողի (բերքը՝ 1378 հզ. ա, 1979) այգիների հիմնական զանգվածները տեղաբաշխված են հանրապետության կենտրոնական և հվ. շրջաններում։ Պտղաբուծությունը զարգացած է Մերձդնեստրյան շըր- ջանի կենտրոնական մասում և հանրապետության հս-ում։ Ամենուրեք աճեցնում են աշնանացան ցորեն, եգիպտացորեն և արեածաղիկ։ ՝՝Հանրապետության հս-ում մշակում են շաքարի ճակնդեղ, կենտրոնական և հս. շրջաններում՝ ծխախոտ, Մերձդնեստրյան և Մերձպրուտյան շրջաններում՝ բանջարեղեն։ 1980-ին Մ-ում կար 1148,6 հզ. գլուխ խոշոր եղջերավոր անասուն, 2070,4 հզ. խոզ, 1227,9 հզ. ոչխար և այծ։ Տրանսպորտը։ Մ. ունի զարգացած տրանսպորտային ցանց։ հանրապետության բեռնաշրջանառության ավելի քան 70% ֊ը բաժին է ընկնում երկաթուղային տրանսպորտին (երկարությունը՝ 1107 կւ1, 1979)։ ՝Հիմնական երկաթուղագծերն են՝ Ռազդելնայա - Տիրասպոլ ■- Բենդերի - Քիշնե-Ունգենի-Բելցի-Օկնիցա - Չեռ- նովցի, Բելցի-Ռիբնիցա- Սլոբոդկա, Բենդերի- Բեսարաբկա-Ռենի։ Ավտոճանապարհների երկարությունը 10,5 Լոլիկի հավաքը Սլոբոձեի շրջանումԳյուղատնտեսական հիմնական կ ու լա ու բաների ցանք ատ ա- րածությունները (հզ. հա) Կու լտուրաներ 1913* 1940 1960 1979 Ամբողջ ցանքատս ր ասությունը, 2072,3 2057,1 1886,2 1846,7 այդ թվում՝ ՝Հացահատիկայիններ, 1981,4 1672,2 822,3 888,9 որից՝ աշնանացան ցորեն 325,0 447,0 358,0 408,7 եգիպտացորեն 597,4 841,6 362,2 306,9 Տեխնիկական կուլտուրաներr 26,8 261,4 332,4 373,6 այդ թւ1ում՝ արևածաղիկ 10,2 178,2 230,5 170,2 շաքարի ճակնդեղ 2,4 4,4 68,4 109,3 ծխախոտ - 4,9 14,7 67,0 Եթերայուղատու կուլտուրաներ - - 9,0 14,4* * Կարտոֆիլ 17,5 28,8 44,6 40,0 Բանջարեղեն 5,3 10,8 42,2 68,7 խաղողի տնկարկներ - 118 220 251* * Մրգի և հատապտղի տնկարկներ 81 158 164* *

Ներկայիս սահմաններում։ 1978։ հզ. կմ է, որից 8,7 հզ. կմ-Հ կոշտ ծածկով (1979)։ Գլխավոր ավտոխճուղիներն են Օդեսա-Տիրասպոլ-Բենդերի - Քիշնև- Բելցի-Չեռնովցի, Քիշնե-Կոաովսկ- Կոմրաւո-Բոլգրադ, Տիրասպոլ-Դուբո- սարի-Ռիբնիցա, Քիշնե-Կալարաշ-Ուն- գենի։ Նավարկելի ճանապարհների (Դնես֊ աըր և Պրոււո գետերով) ընդհանուր երկարությունը 1179 կմ է։ Ավիագծերով ^իշ- նեը կապված է ԽՍՀՄ-ի 40 խոշոր քաղաքների հետ։ Գործում է Շեբելինկա-Օդեսա-Քիշնե գազամուղը։ Տնտեսական կապերը Հայկական ԽՍՀ-ի հետ։ Սովետական իշխանության տարիներին սերտ կապեր են հաստատվել Մ-ի և միութենական մյուս հանրապետությունների միջե։ Հայկ. ԽՍՀ-ից Մ. ստանում է ճանապարհաշինական և հողափոր մեքենաներ, գագաեռակցման և հակահրդեհային սաբքեր. «ԵրԱԶ» մակնիշի ավաոմո֊ բի[ներ, վերելակներ, երկրաֆիզիկական, էլեկտրական և չափիչ սարքեր, ուժային տրանսֆորմատորներ, ցածրավոլտ ապարատուրա, կաբել, ժամացույցներ, էլեկտրական զանգեր, լաքաներկեր և ռետինատեխնիկական իրեր, հանքային շուր, բրդե գործվածքներ, արդուզարդի առարկաներ են։ Մ. Հայկ. ԽՍՀ-ին մատակարարում է տրակտորներ, լոլիկա- հավաքիչ կոմբայններ, էլեկտրաբեռնիչ- ներ, օսցիլոգրաֆներ, ձուլման մեքենաներ, այգեգործական ագրեգատներ, արատանիշեր, պոմպեր, հզորության կերպա- փոխիչներ, սառնարաններ, Փայտամշակման հաստոցներ, բամբակե և մետաքսե Նարդոսի հավաքը Կրիուլյանի շրշանում գործվածքներ, մորթեղեն, շամպայնի գինենյութեր, մրգի-բանջարեդենի պահածոներ, հրուշակագործական արտադրանք են։ X. Բժշկա-աշխարհագրական բնութա- գԻոօ 1978-ին Մ-ում ծնունդը կազմել է 1000 բնակչին 20,1, մահացությունը՝ 9,8։ Մանկական մահացությունը 1940-ի համեմատությամբ նվազել է 4,4 անգամ։ Մահացության հիմնական պատճառներն են սիրտ- անոթային համակարգի հիվանդությունները, չարորակ նորագոյացությունները։ Գործնականում վերացվել են մալարիան, տրախոման, պոլիոմիելիտը, տուբերկու- լոզը, կարմրուկը, կապույտ հազը։ 1978-ին Մ-ում գործել է 339 հիվանդանոցային հիմնարկ՝ 46 հզ. մահճակալով (1000 բնակչին՝ 11,6 մահճակալ), ամբուլատոր-պո- լիկլինի կական 488 հիմնարկ։ 1978-ին բուժկանխարգելիչ հիմնարկներում աշխատել են 11576 բժիշկ, 35312 միշին բուժաշխատող։ Գործել են 4 բժշկասանիտարական մաս, բժշկ. և ֆելդշերական 456 կետ, 221 կանանց կոնսուլտացիա, մանկական պոլիկլինիկա և ամբուլատորիա, 377 դեղատուն, 46 սանէպիդկայան։ Բժշկ. կադրեր է պատրաստում Քիշնեի բժշկ. ինստ-ը, միշին բուժանձնակազմ՝ բժշկ. 7 ուսումնարաններ։ Գործում են բժշկ. 3 ԳՀԻ։ Կա 74 առողշարան և հանգստի հիմնարկ (1978)։ XI. ժողովրդական կրթությունը և կ ո ւլտ ո ւր-լո ւսավո րական հիմն արկն և ր ը Մինչև XVIII դ. կեսը Մ-ի տարածքում գործել են վանքապատկան դպրոցներ։ Աշխարհիկ առաշին դպրոցները հիմնվել են 1766-ին։ Ռուսաստանին Բեսարաբիա- յի միացումից (1812) հետո երկրամասի քաղաքներում բացվել են եռդասյա գավառական ուսումնարաններ։ 1833-ին Քիշնևում հիմնվել է արական գիմնազիա, 1842-ին՝ այգեգործության ուսումնարան։ 1830-ական թթ. կեսից տարածում են ստացել ծխական դպրոցները։ Մայրենի լեզվով համընդհանուր կրթության հնարավորություն ստեղծվել է Հոկտեմբերյան հեղափոխությունից հետո։ 1979-ին Մ-ում գործում էր 1980 նախադպրոցական հիմնարկ, տարբեր տիպի 1882 հանրակրթական դպրոց, 46 միշնակարգ մասնագիտական ուս. հաստատություն, 8 բուհ։ Հիմնականում ավարտվել է անցումը համընդհանուր միշնակարգ կրթության։ Բուհերն են Քիշնեի համաԼսարանը, գյուղա- տնտ., բժշկ., մանկավարժական, պոլիտեխնիկական, արվեստի ինստ-ները (Քիշ- նևում), մանկավարժական ինստ-ները Տի- րասպոլում և Բելցիում։ Մ-ում գործում է (1979) 2026 մասսայական գրադարան (22458 հզ. գիրք և հանդես), որոնցից խոշորներն են՝ Մոլդավ. ԽՍՀ Ն. Կ. Կրուպս- կայայի անվ. պետ., Մոլդավ. ԽՍՀ ԳԱ-ի և Քիշնեի համալսարանի։ Կա 35 թանգարան, այդ թվում՝ Մոլդավ. ԽՍՀ պատմա- գավառագիտական, Մ-ի կոմունիստական կուսակցության, Մոլդավ. ԽՍՀ Գեղարվեստական, Ռազմական փառքի, Ա. Ս. Պուշ- կինի տուն-թանգարան, Գ. Ի. Կոտովսկու և Ս. Գ. Լազոյի հանրապետական (բոլորն էլ Քիշնևում) ևն, 1858 ակումբային հիմնարկ, պիոներ-դպրոցականների 70 պալատ և տուն, պատանի բնասերների 26 և տուրիստական 7 կայան։ XII. Գիտությունը և գիտական հիմնարկները 1. Բնական և տեխնիկական գիտությունները Մինչե XIX դ. սկիզբը Մ-ում բնական գիտությունները զարգացել են՝ կապված լեռնային գործի, արհեստների, շինարարության, այգեգործության, գինեգործության հետ։ XVIII դ. Եվրոպայում հայտնի էին Ն. Միլեսկուի (Սպաֆարի), Դ. Կան- տեմիրի, Ա. Իատինսկու աշխատությունները, որոնցում արժեքավոր տեղեկություններ են պարունակվել տեղական ֆլորայի ու ֆաունայի տեսակակազմի մասին։ XX դ. սկզբին Ն. Օկինշևիչը և Ի. Պաչոսկին կատարել են ֆլորիստիկա- կան (բուսական աշխարհի), ն. Բեոգօ. Ա. Բրաուները, Ն. Վիտկովսկին, Ա. Ռու- շինսկին՝ ֆաունիստիկական (կենդանական աշխարհի), Ս. Գրուշինսկին, Տ. Չորբան, Մ. Ռաշկովիչը՝ սոցիալ-հիգիենայի բնույթի աշխատանքներ, Վ, Կոսակովս- կին, Ա. Կոցովսկին, Ի. Շեպտելիչ֊ւ^եր֊ ցեսկոն հրատարակել են առաշին գիտահետազոտական աշխատանքները հոգեբուժության վերաբերյալ։ Մ-ում բնական գիտությունների ողշ համալիրի զարգացման համար իրական հնարավորություններ ստեղծվեցին սովետական կարգերի հաստատումից հետո միայն։ Կենսաբանության, քիմիայի, ագրոնոմիայի, բժշկության բնագավառների հիմնական հետազոտությունները ներկայումս կատարվում են Մոլդավ. ԽՍՀ ԳԱ գիտ. 6 հիմնարկներում, գյուղատնտ. գի- տա-արտադրական 13 միավորումում, բժշկ. 3 ԳՀԻ-ներում, 5 բուհում։ ՀամԳԳԱ ակադեմիկոս Ն. Դիմոյի ղեկավարությամբ ուսումնասիրվել են հանրապետության հողերն ու կազմվել հողային քարտեզները։ Մոլդավ. ԽՍՀ ԳԱ ակադեմիկոսներ Ա. ժուչենկոն, Պ. Դվորնիկովը, Ա. Կովարսկին, Մ. Լուպաշկուն ստացել են բանշարանոցային բույսերի, ցորենի, եգիպտացորենի, սոյայի ևնի բարձր բեր-քաւոու սորտեր։ Մշակված են այգեգործության և պտղաբուծության միկրոշըր- ջանացման ու մասնագիտացման սկըզ- բունքները (Պ. Ունգուրյան, Դ. Ռադ)։ Բուսաբանները կազմել են հանրապետության բուսական աշխարհի քարտեզը և բույսերի որոշիչը (Տ. Դեյդեման), հետազոտվում են բույսերի սաղմնային զարգացման պրոբլեմները (Ա. Չեբոտար), պտուղների անատոմիական կառուցվածքի օրինաչափությունները (Բ. Մատիեն- կո) են։ Կենդանաբանները կատարել են ֆաունայի կոմպլեքս հետազոտություններ և հաշվառում (Գ. Ուսպենսկի, Ի. Դան- յա), ուսումնասիրվել է վայրի և գյու- ղատնտ. կենդանիների, թռչունների, ձըկ- ների հիմնական խմբերի մակաբուծա- ֆաունան (Ա. Սպասսկի և ուրիշներ)։ համաշխարհային հռչակ ունեն 6ա. Պրինցի աշխատանքները որդնալվիճի վերաբերյալ։ Հիդրոկենսաբանները և ձըկ- նաբանները որոշել են ջրամբարների և գետերի հիդրոֆաունայի կազմը և ձըկ- նատնտեսական հնարավորությունները (Մ. Ցարոշենկո)։ Բժշկագիտության բնագավառում ուսումնասիրվում են սիրտ-անոթային և տարիքային ախտաբանության, ուռուցքաբանում թյան ու արյունաբանության հարցերը (Մոլդավական ԽՍՀ գիտությունների ակադեմիայի ակադեմիկոս Վ. Անեստիադիի ղեկավարությամբ)։ Կարեոր հետազոտություններ են կատարվում կենսաքիմիայի բնագավառում։ Սինթեզվել են կենսբ. կարեոր համակարգեր մոդելավորող կոմպյեքսներ (Ա. Աբ- լով), գործնական կիրառում է ստացեւ դեղորայքային նոր պատրաստուկ՝ բրեի- կոլինը (Գ. Լազուրեսկի), ստեղծվել է ռա- դիոհաճախային բեեռագրիչի՝ ԽՍՀՄ-ում առաջին մոդելներից մեկը (Յու. Լյալի- կով)։ Ուսումնասիրվում են տեխ. կիբեռնետիկայի, էներգիայի տեսակների ուղղակի փոխակերպման, էլեկտրական ներգործությունների ժամանակ ջերմա- և զանգ֊ վածափոխանցման պրոբլեմները, շինարարական կոնստրուկցիաների, ինչպես նաե սննդարդյունաբերության մեքենաների և տեխնոլոգիական սարքավորման ստեղծման հարցեր։ Մ. երկրում առաջատար տեղ է գրավում ապակե մեկուսիչով միկրոհաղորդալա- րերի ձուլման և ուլտրաձայնային արատանշման գործում։ 1965-ից Մոլդավ. ԽՍՀ ԴԱ կիրառական ֆիզիկայի ինստ-ում հետազոտվում են մետաղների մակերևույթների չափային էլեկտրակայծային մշակման և էլեկտրակայծային լեգիրման պրոցեսների ֆիզ. բնույթն ու հիմնական օրինաչափությունները, մետաղների բարձ- րարագային անոդային հալման օրինաչափություններն ու դրանց ազդեցությունը էլեկտրաքիմիական չափային մշակման տեխնոլոգիական բնութագրերի վրա։ Մոլ- դավ. ԱԱՀ ԴԱ էներգետիկական կիբեռնետիկայի բաժնում ուսումնասիրվում են կառավարման ավտոմատացված համակարգեր, էներգահամակարգերի ռեժիմների օպտիմալացման ալգորիթմներ և ծրագրեր ստեղծելու խնդիրներ, մշակվում էլեկտրահաղորդման նոր գծեր։ Հոսանքի աղբյուրների ՀամԴՀԻ-ի մոլ- դավ. բաժանմունքի հետազոտությունների առաջատար ուղղություններից մեկը արեի էներգիան էլեկտրականի փոխակերպելու առավել արդյունավետ ֆոտոէլեմենտների ստեղծումն է։

Հասարակական գիտություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մ-ում հասարակական մտքի առաջին հուշարձանները XV-XVIII դարերի տարեգրություններն են։ Հասարակական-քտղաքա- կան գաղափարներ են պրոպազանդել տարեգիրներ Դ. Ուրեկեն, Մ. Կոստինը, Ի. Նեկուլչեն, այնուհետե լուսավորիչներ Ն. Միլեսկուն, Դ. Կաևաեմիրը, Ա. Ivn- տինսկին, հայազգի Դ. Աասքին, հեղա- փոխական-դեմոկրատ Ա. Ռուսսոն, նարոդնիկներ Զ. Արբորե-Ռալին, Ն. Զուբկու- Կոդրյանուն, գրողներ Մ. էմինեսկուն, Կ. Ատամատի-Չուրյան, բնագետներ Ա. Կո- ցովսկին, Ա. Բարլադյանը և ուրիշներ։ Մ-ում հասարակական մտքի զարգացման իրական հիմքեր ստեղծվել են միայն Հոկտեմբերյան սոցիալիստական մեծ հեղափոխությունից հետո։ Մոլդավ. ԻԽՍՀ կազմավորումից (1924) հետո երեան են եկել հասարակական մտքի պատմությանը վերաբերող մարքսիստական առաջին աշխատությունները, ուսումնասիրվել են Վ. Ի. Լենինի փիլ. ժառանգությունը, գիտական աթեիզմի պրոբլեմները։ Ռումի- նիայի կողմից օկուպացված (1918-40) Բեսարաբիայում բուրժ. գաղափարախոսության դեմ հանդես են եկել առաջադեմ մտավորականները (Պ. Կոստանդինեսկու- 6աշ, Ա. Դոնիչ և ուրիշներ)։ Մոլդավ. ԽՍՀ-ում հրատարակվել են Մարքսի ու էնգելսի հիմնական աշխատությունները, Վ. Ի. Լենինի երկերի լիակատար ժողովածուն։ Մոլդավ. փիլիսոփաները (Դ. Ուր- սուլ, Վ. Երմուրատսկի, Ա. Շչեգլով, Ա. Զավտուր և ուրիշներ) ուսումնասիրում են մարքս-լենինյան փիլիսոփայության, մոլդավ. փիլ. և հասարակական-քաղաքա- կան մտքի պատմության, գիտական կոմունիզմի պատմության պրոբլեմները, կատարում սոցիոլոգիական ուսումնասիրություններ։ Փիլ. հետազոտություններով զբաղվում են բուհերի փիլիսոփայության, գիտ. կոմունիզմի, մարքսիզմ-լենինիզմի ամբիոնները, Մոլդավ. ԱՍՀ ԴԱ’պատմության ինստ-ի փիլիսոփայության և իրավունքի սեկտորը։ Մ-ում առաջին պատմական երկերը տարեգրություններն են։ Պատմության գիտական հետազոտման հիմքերը դրել է Դ. Կանտեմիրը։ Որոշակի հաջողություններ են ունեցել XIX դ. գիտնականներ Դ. Ասաքին, Մ. Կոգիլնիչանուն, Ա. Նակոն և ուրիշներ։ Պատմագրության զարգացման նպաստավոր պայմաններ են ստեղծվել սովետական կարգերի հաստատումից ե, հատկապես, Մոլդավ. ԱԱՀ-ի կազմավորումից հետո։ Մ-ի պատմաբանները ուսումնասիրում են մոլդավ. ժողովրդի ծագման, Մ-ում ֆեոդալական պետության (Ն. Մոխով, Պ. Աովետով, Ե. Ռուսն), մոլդավա-ռուս-ուկր. կապերը, ազգային֊ ազատագրական շարժման պատմությունը։ Հնագետները հետազոտում են նյութական մշակույթը, ազգագրագետները՝ ժողովրդի կենցաղի և հոգևոր մշակույթի, մոլդավ. ազգի կազմավորման խնդիրները։ Աշխատություններ են լույս տեսել Մ֊ի սոցիալ-տնտեսական զարգացման հարցերի (Ի. Բուդակ, 6ա. Դրոսուլ), հեղափոխական շարժումների ու հասարակական մտքի զարգացման (Դ. Շեմյակով և ուրիշներ), սովետական իշխանության համար մղված պայքարի (Ա. Աֆտենյուկ, Ա. Եսաուլենկո, Ա. Լազարե) վերաբերյալ։ Պատմագիտական հետազոտություններում նշանակալի տեղ է հատկացվում սոցիալիստական և կոմունիստական շինարարությանը։ Մ-ի կոմկուսի պատմության ուսումնասիրության կենտրոնը Մ-ի կոմկուսի Կենտկոմին առընթեր կուսպատմության ինստ-ն է։ Մոլդավ. պատմաբանները հրատարակել են «Մոլդավիայի կոմունիստական կուսակցության պատմության ուրվագծեր» (2 հրտ., 1968), «Մոլդավական ԱԱՀ պատմություն» (2 հրտ., հ. 1-2, 1965-68), «Մոլդավացիներ» (1977), «Մոլդավական ԱԱՀ ժողովրդական տնտեսության պատմություն» (հ. 1-4, 1974-78), «Մոլդավական ԽՍՀ հնագիտական քարտեզ» (պր. 1-8, 1* 973-76) ընդհանրացնող աշխատությունները։ Սովետական իշխանության հաստատումից հետո Մոլդավիայում ձևավորվել է մարքս-լենինյան տնտ եսագիտ ությունը։ 1920-30-ական թթ. մոլդավ. տնտեսագետներն զբաղվել են հիմնականում ժողտըն- տեսության սոցիալիստական վերափոխման խնդիրների լուծմամբ։ 1940-50-ական թթ. տնտեսագիտական ուսումնասիրությունները գլխավորապես նվիրված էին պատերազմի հետևանքների վերացման, ժողտնտեսության առանձին ճյուղերի կոնկրետ էկոնոմիկայի* արդ. և գյուղատնտ. ձեռնարկությունների տեղաբաշխման սննդարդյունաբերության հումքային գոտիների որոշման են պրոբլեմների։ 1960- 1970-ական թթ. հետազոտվել են կոմունիզմի նյութատեխնիկական բազափ ստեղծման, արտադրողական ուժերի տեղաբաշխման են խնդիրներ (Մ. Ռադուլ, Մ. Ուրսուլ, Վ. Չերվինսկի, Ա. Դուդիմ և ուրիշներ)։ Մեծ դեր է հատկացվում աշխատանքային ռեսուրսների նպատակահարմար օգտագործման (Ն. Ֆրոլով, Վ. Չեմբ- րովսկի, Ա. Կոժուխար և ուրիշներ), սոցիալիստական վերարտադրության, կապիտալ ներդրումների արդյունավետության, տնտհաշվարկի հարցերին, գյու- ղատնտ. ձեռնարկությունների և վերամշակող արդյունաբերության տնտ. փոխհարաբերությունների կատարելագործմանը (Ռ. Ֆեդոտովա, Դ. Աինգուր, Վ. Աիդորով, Դ. Տոն և ուրիշներ) են պրոբլեմների։ Տըն- աեսագիտական կենւդրոններն են՝ Մոլ- դավ. ԱԱՀ ԴԱ էկոնոմիկայի ինստ., Մոլ- դավ. ԱԱՀ Պետպլանին առընթեր պլանավորման ԴՀԻ, Մոլդավ. ԽՍՀ գյուղատնտեսության մինիստրության էկոնոմիկայի և գյուղատնտեսության կազմակերպման ԴՀԻ, ճյուղային տարբեր ԴՀԻ-ների էկոնոմիկայի բաժինները, բուհերի տնտեսագիտական ֆակուլտետներն ու ամբիոնները ։Իրավագիտության զարգացումն սկսվել է Մոլդավ. ՍՄՀ-ի կազմավորումից (1940) հետո։ 1945-ին Քիշնևում ստեղծվել է Համամիութենական իրավաբանական հեռակա ինստ-ի բաժանմունք, որի հիման վրա1959-ին բացվել է Քիշնեի համալսարանի իրավաբանական ֆակուլտետը։ իրավագիտական ուսումնասիրություններով ըզ- բաղվում է Մոլդավ. ԽՍՀ ԳԱ պետության և իրավունքի սեկտորը։ Հետազոտվում են պետ. իրավունքի (Պ. Սովետով, Գ. Ֆեո- դորով, Ցու. Տոդիկան, Վ. Լավրիկ), սոցիալիստական տնտեսության ամրապընդ- ման, հանցագործության դեմ պայքարի (Դ. Լեոշկևիչ, Կ. Ֆլորյա, Տ. Կարպով) պրոբլեմները։ Մենագրություններ են նվիրվում նաե իրավունքի այլ ճյուղերի։ 3. Դիտական հիմնարկները 68 գիտական հիմնարկներում (ներառյալ բուհերը) ընդգրկված է 8100 գիտաշխատող (1979)։ Առաջատարը Մոլդավ. ԽՍՀ ԳԱ է, որի կազմում կա 18 ակադեմիկոս և 26 թղթակից անդամ (1980)։ Մ-ի գիտական հիմնարկները ստեղծագործական կապերի մեշ են եղբայրական հանրապետությունների և արտասահմանյան երկրների գիտական հիմնարկների հետ։ Հանրապետությունում անց են կացվում միութենական ու միշազգային գիտական կոնֆերանսներ, գիտաժողովներ են։ XIII. Մամուլը, ռադիոհաղորդումները, հեռուստատեսությունը Մ-ում գրատպությունն սկսվել է XVII դարից։ Այժմ (1979) Մ-ի հրատարակչությունները լույս են ընծայում տարեկան ավելի քան 1,8 հզ. անուն գիրք և գըր- քույկ։ Հրատարակվում են 163 թերթ, ավելի քան 77 հանդես և պարբերական այլ հրատարակություններ։ Հանրապետական թերթերից են՝ «Մոլդովա սոչիալիստե» («Սոցիալիստական Մոլդավիա», 1924-ից), «Վյացա սատուլույ» («Գյուղական կյանք», 1945-ից), «Տիներիմյա Մոլդովեյ» («Մոլ- դավիայի երիտասարդություն», 1928-ից), «Տիներուլ լենինի» («Պատանի լենինյան», 1941-ից), «Սովետսկայա Մոլդա- վիա» («Советская Молдавия», 1925-ից), «Մոլոդյոժ Մոլդավիի» («Молодёжь Молдавии», 1940-ից) են։ Հանդեսներից են՝ «Կոմունիստուլ Մոլդովեյ» («Մոլդավիայի կոմունիստ», մոլդավ. և ռուս.), «Նիաո- րու», «Ակընտեյա լենինիստե» («Լենինյան իսկրա»), «Ֆեմեյա մոլդովեյ» («Մոլ֊ դավուհի») են։ Քիշնեում է գտնվում Մոլ- դավ. ԽՍՀ հեռագրական գործակալությունը (ԱՏԵՄ)։ Ռադիոհաղորդումները տըր- վում են 1930-ից, հեռուստահաղորդումները՝ 1958-ից։ XIV. Գրականությունը Մոլդավ. գրավոր գրականությանը նախորդել է հարուստ բանահյուսությունը։ Քնարաէպիկական պոեզիայի խոշորագույն հուշարձանը «Միորիցա» բալլադն է։ Առաշին գրավոր հուշարձանները (եկեղեցական սլավոներենով) երեան են եկել 9-10-րդ դարերր սահմանագծում։ 1643-ին լույս է տեսել միտրոպոլիտ Վաուաամի (1590-1657) «Կազանիա»-ն՝ մոլդավերեն առաշին գիրքը, որը ավետարանների մեկնություն է։ Հարուստ ժառանգություն են թողել 17-18-րդ դարերի մոլդավացի տարեգիրներ Գ. Ուրեկեն, Մ. Կոստինը, Ի. Նեկուլչեն։ Միտրոպոլիտ Դոսիֆեյին (1624-93) է պատկանում «Լույսը մեզ է հասնում Մոսկ- վայից...» («Սաղմոսագիրք», չափածո, 1673) արտահայտությունը։ Մոլդավ. մշակույթի ականավոր գործիչներ են եղել Ն. Միլեսկուն (Սպաֆարի, 1631-^-1708) U Դ. Կանտեմիրը (1673-1723)։ Ռուսաստանի հետ Բեսարաբիայի միավորումից (1812) հետո ընդլայնվել են մոլդավ. գրականության կապերը ռուս, և ուկր. ժողովուրդների առաշադիմական գրականության հետ։ Մ-ի XIX դ. գրականության վրա նկատելի ազդեցություն են գործել դեկաբրիստների հեղափոխական գաղափարները, Քիշնեում ապրած Ա. Պուշկինի պոեզիան։ XIX դ. 1֊ին կեսի մոլդավացի գրողներից աչքի են ընկնում մոլդավ-ռուս- ուկր. բարեկամության շատագով Ա. Հիժ- դեուն, բանաստեղծներ Կ. Կռնակին և Կ. Ստամատին։ Ազգային մշակույթի մեշ նկատելի հետք է թողել մանկավարժ ու գրող Գ. Ասաքին։ Դեմոկրատական ռեալիստական միտումներն են բնորոշ 1848-ի բուրժ. հեղափոխության շրշանի գրողներ Ա. Դոնիչի, Կ. Նեգրուցցիի, Ա. Ռուսսոյի, Վ. Ալեքսանդրիի ստեղծագործությանը։ Գրող, պատմաբան ու բանասեր Р. Հաժ- դեուն (1838-1907) մեծապես նպաստել է մոլդավ-ռուս. գրական-գիտական կապերի ամրապնդմանը։ Խոր դեմոկրատականությունն ու ժողովրդականությունն են բնորոշ Ցո. Կրյանգեի ստեղծագործությանը։ Նրա «Հեքիաթներ»-ն ու «Մանկության հուշեր»-ը XIX դ. 2-րդ կեսի ազգային ռեալիստական արձակի գագաթնակետն են։ Եվրոպական ուշ ռոմանտիզմի խոշորագույն ներկայացուցիչներից է բանաստեղծ Մ. էմինեսկուն։ Մոլդավ. գրականությունը լիակատար ծաղկման է հասել Հոկտեմբերյան հեղափոխությունից հետո։ «Մոլդովա լիտերա- րե» [«Գրական Մոլդավիա» (1928), 1932-ից՝ «Օկտոբրիե» («Հոկտեմբեր»)] հանդեսում, ինչպես նաե առանձին հրատարակություններով 1920-30-ական թթ. տպագրվել են Դ. Միլեի, Ն. Մարկովի, Ի. Կաննայի, Մ. Անդրիեսկուի, Ն. Կաբակի և այլոց ստեղծագործությունները, որոնք պատկերել են հեղափոխության հերոիկան U սոցիալիզմի կառուցումը հանրապետությունում, Բեսարաբիայի աշխատավորության պայքարը հանուն վերամիավորման սովետական հայրենիքին։ Թագավորական Ռումինիայի կողմից օկուպացված Բեսարաբիայում են ապրել ու աշխատել առաշադեմ գրողներ Ե. Բուկովը, Անդրեյ Լուպանը և ուրիշներ, որոնց ստեղծագործությունը կապված է եղել հեղափոխական ընդհատակի և աշխատավորության հակաֆաշիստական պայքարի հետ։ Ետպատերազմյան առաշին տարիներին Մոլդավ. ԽՍՀ-ում լույս տեսան Ե. Բու- կովի «Երկիր իմ», Ա. Լուպանի «Երես առ երես», Բ. Իստրուի «Պոգոռնա», Զ. Մեն- յուկի «Երգ արշալույսի», Ֆ. Պոնոմարի «Բարեկամություն», Պ. Կրուչենյուկի «Մոր խոսքը» պոեմները, որոնց մեշ արտացոլված է ժողովրդի պայքարը ընդդեմ գեր֊ մանա֊ֆաշիստական զավթիչների, կոլեկտիվացումը հանրապետության աշափ- նյա շրշաններում, պայքարը հանուն խաղաղության։ Բանաստեղծ, ակադեմիկոս Ա. Լուպանը «Սեփական բեռը» գրՉի «Մայրուղիներ» բանաստեղծական շարքի համար 1975-ին արժանացել է ՄՍՀՄ պետ. մրցանակի։ Մոլդավ. ԽՍՀ պետ. մրցանակով են նշվել 60-70-ական թթ. բանաստեղծական լավագույն երկերը (սոցիալիստական աշխատանքի հերոս Ե. Բուկով, Ա. Լուպան, Պ. Բոցու, Բ. Իստրու, Գ. Վիերու)։ Մ-ի իրականության ընդարձակ համայնապատկերն է արտացոլված Ի. Դրուցեի, Ի. Չոբանուի, Գ. Մենյուկի, Վ. Բեշլյագեի, Ի. Պոդոլյանուի, Աննա Լուպանի պատմվածքներում, վեպերում ու պիեսներում, որոնք նույնպես արժանացել են Մոլդավ. ԽՍՀ պետ. մրցանակի։ Սովետական դրամատուրգիայի մեշ նկատելի երևույթ են դարձել Ի. Դրուցեի «Կասա մարե», 1960, «Մեր շահելության թռչունները», 1972 և այլ պիեսներ։ Մանուկների ու պատանիների համար են գը- րում Ս. Վանգելին, Գ. Վիերուն, Ա. Շալա- րը, Ա. Բուսույոկը, վ. Ֆիլիպը և ուրիշներ Թարգմանության բնագավառում հայտնի են Ի. Կրեցուն, Ա. Կոզմեսկուն, Պ. Ստա- րոստինը, Պ. Միհնան, Վ. Բելիստովը։ Ակտիվորեն են հանդես գալիս գրաքննադատներ ու գրականագետներ Ս. Չիբո- տարուն, խ. Կորբուն, Վ. Կորոբանը, Մ. Դորգանը, Ե. Բոտեզատուն, Մ. Չիմ- պոյը և ‘ուրիշներ։ Մ-ում ստեղծագործում են նաև մի շարք ռուս գրողներ։ 1940-ին ստեղծվել է Մոլդավ. ԽՍՀ գրողների միությունը։ Սոլդավացի ընթերցողի սեփականությունն են դարձել հայ բանահյուսությունը, հայ դասական ու ժամանակակից գրողների ստեղծագործությունները։ Մոլ- դավ. հրատարակվել են «Հայկական հեքիաթներ՜ը (1973), «Աստղեր լեռների վրա» (1971) բանաստեղծությունների կոլեկտիվ ժողովածուն, Հ. Թումանյանի («Բանաստեղծություններ», 1969), Ա. Իսա- հակյանի («Քնարական տողեր», 1976), Ս. Կապուտիկյանի («Լիրիկա», 1967), Գ. էմինի («Ցոթ երգ Հայաստանի մասին», 1979) չաւիածո գործերը, Վ. Անանյանի («Սևանի ափին», 1954), խ. Գյուլնազար- յանի («Լավ ճանապարհորդները», 1960), Ս. Զորյանի («Պապ թագավոր», 1960), Հ. Մաթևոսյանի («Մենք ենք, մեր սարերը», 1969), Վ. ՓաՓազյանի («Բարեպաշտ Եղոն», 1972), Ա. Շիրվանզադեի («Չար ոգի», 1977) և ուրիշների պատմվածքները, վեպերն ու վիպակները։ Իրենց հերթին հայ գրականություն են մուտք գործել մոլդավացի գրողների երկերը։ Հայերեն են թարգմանվել Վ. Վա- սիլակեի պատմվածքները, Գ. Վիեռուի, Լ. Դամիանի, Պ. Բոցուի, Ա. Լուպանի, Ա. Բուսույոկի, Բ. Իստրուի, Վ. Տելեուկեի, Ա. Ռոշկայի և ուրիշների բանաստեղծությունները։ Առանձին գրքերով լույս են տեսել «Մոլդավիայի երկնքի տակ» (1957), «Ծաղկած կեռասենի» (1969) բանաստեղծությունների, «Մոլդավական նովելներ և պատմվածքներ» (1970) ժողովածուները, Վ. Վասիլակի «Հեքիաթ ճերմակ ցլիկի մասին» (1977) վիպակը և այլ գործեր։ XV. ճարտարապետությունը և կերպարվեստը ճարտարապետությունը։ Մ-ի տարածքում պահպանվել են միշնադարյան ամրոցներ (Բենդերիում, 1538, Սորոկիում, 1543), վանքային անսամբլներ (Կապրի- յանի, Կոնդրիցա, Ռուդ են), եկեղեցիներ (Ուսպենյան, XVI դ., Կաուշանիում ևն)։ Բեսարաբիայի՝ Ռուսաստանին միանալուց(1812) հետո մեծ թափով զարգացել են Քիշնե, Բենդերի քաղաքները, կառուցվել են Քիշնեում՝ Կաթողիկե տաճար (1830- 1835, ճարտ. Ա. Մելնիկով), կանանց գիմնազիայի շենքը (1900, ճարտ. Ա. Բեռնար- դացցի), Հաղթակամար (1840, ճարտ. Ի. Զաուշկեիչ), Վերին Կուգուրեշտի գյուղում՝ եկեղեցի (1913, ճարտ. Ա. Շչուսև) Մոլդավական ՍՍՏ Գեղարվեստական թանգարանը (XIX դ. վերջ) Քիշնեում Մոլդավական օպերայի և բալետի թատրոնի շենքը Քիշնեում են։ Հոկտեմբերյան հեղափոխությունից հետո, 1930-ական թթ., Մոլդավ. ԻԽՍՀ֊ի մայրաքաղաք Տիրասպոլում կառուցվել են երաժշտա-դրամատիկական թատրոնը (ճարտ. Գ. Գոտգոլֆ), մանկավարժական ինստ-ը (ճարտ. Պ. Պետրով), բնակելի տներ։ Թագավորական Ռումինիայի կողմից օկուպացված (1918-40) Բեսարա- բիայում կառուցվել են միայն «մոդեռն» ոճի առանձնատներ։ Մոլդավ. ԽՍՀ կազմավորումից (1940) հետո սկսվել է Քիշնեի և հանրապետության այլ քաղաքների վերակառուցման գլխավոր հատակագծերի մշակումը։ Ֆաշիստական օկուպացիայի ժամանակ (1941-44) Մ֊ի քաղաքները խիստ ավերվել են։ Ետպատերազմյան տարիներին Քիշնեում կառուցվել են ճարտ. նոր անսամբլներ (Վ. Ի. Լենինի, Խաղաղության, Սովետական բանակի պողոտաներ), 1950-70֊ական թվականներին՝ Մոլդավ. ԽՍՀ ԳԱ շենքը (ճարտ. Վ. Մեդնեկ), Կա ռավարական տունը (ճարտ. Ս. Ֆրիդլին), «Ինտուրիստ» հյուրանոցը (ճարտ-ներ՝ Ա. Գորբունցով, Վ. Մելագինով), Հանրապետական կլինիկական հիվանդանոցը (գլխավոր ճարտ. Ա. Բակլանով)։ Կառուցվում են 9-, 12-, 24-հարկանի շենքեր. Լայն թափ է ստացել շինարարությունը Տի րասպոլ, Բելցի, Բենդերի, Ռիբնիցա, Կա- հուլ են քաղաքներում։ Ծնւււնդ են առել Դնեստրովսկ, Կալինինսկ, Ֆրունզե են քաղաքատիպ ավանները։ Մոլդավ. ԱԱՀ ճարտարապետների միությունը հիմնվել է 1945-ին։ Կերպարվեստը։ Մ-ի տարածքում հայտնաբերվել են ուշ հին քարի դարի և նոր քարի դարի արվեստի ստեղծագործություններ։ Բազմազանությամբ առանձնանում է Տրիպոլյան մշակույթի (մ. թ. ա. 1V-III հազարամյակներ) խեցեգործությունը (գեղանկարչական բարդ դեկորներով անոթներ, մարդկանց և կենդանիների արձանիկներ)։ Մ. թ. ա. II-I հազարամյակներին են վերաբերում մետաղե զարդեր, զենքեր, կավե և բրոնզե արձանիկներ։ Մ. թ. VI դարից հայտնի են սլավ, ցեղերի մշակույթի հուշարձաններ։ 13-14-րդ դարերի դեկորատիվ-կիրառական արվեստում նկատելի է Բյուզանդիայի և մահմեդական Արևելքի արհեստների ազդե- ցությունըս 15-16-րդ դարերի ձեռագրերը զարդարվել են բուսական ռիթմիկ զարդա- նախշերով և ներդաշնակ գույներով առանձնացող մանրանկարներով։ Կաու- շանիի Ուսպենյան եկեղեցում պահպանվել են XVIII դ. որմնանկարներ (այդ թվում՝ երեցփոխների դիմանկարներ), ուր ուշ բյուգանդական և բալկանյան ավանդույթները զուգորդվել են ժող. ստեղծագործությանը բնորոշ գծերին։ Գունային խիստ հակադրություններով և երկրաչափական մոտիվներով առանձնանում են 18-19-րդ դարերի գործերը։ XIX դարից զարգացել է աշխարհիկ արվեստը, հատկապես դիմանկարի ժանրը՛։ Հանդես են եկել պրոֆեսիոնալ նկարիչներ, հիմնադրվել է նը- կարչական դպրոց (1887, 1940-ից՝ հանրապետական գեղարվեստական ուսումնարան), կազմակերպվել են ցուցահանդեսներ։ XIX դ. վերջին-XX դ. սկզբին ւցերեդվիժնիկների ազդեցությամբ ստեղծվել են ռեալիստական բնանկարներ, ժանրային նկարներ, դիմանկարներ (Վ. Օկուշ- կո, Ե. Մալեշևսկայա և ուրիշներ)։ Մ-ի կերպարվեստը մեծ ծաղկում է ապրել Հոկտեմբերյան հեղափոխությունից հետո։ Մոլդավ. ԻԱՍՀ արվեստը (Ա. Ֆոյ- նիցկու նկարները, Ե. Մերեգայի պլակատները, պատկերազարդումները) զարգացել է ռուս, և ուկր. արվեստին համընթաց։ Օկուպացված Բեսարաբիայում ստեղծա- գործած քանդակագործ Ա. Պլամադյալայի և այլ առաջադեմ արվեստագետների ըս- տեղծագործություններում դրսևորվել են դեմոկրատական և ռեալիստական միտումներ։ Հայրենական մեծ պատերազմի տարիներին Լ. Դուբինովսկին, Մ. Գամբուր- դը, Ե. Մերեգան, Բ. Նեսվեդովը գործող բանակում ստեղծել են հայրենասիրական կտավներ։ Ետպատերազմյան շրջանում զարգացել են կերպարվեստի բոլոր ժանրերը։ Քանդակագործության մեջ առանձնանում են Լ. Դուբինովսկու ժանրային կոմպոզիցիաները, Կ. Կոբիզեայի դիմաքանդակները, գեղանկարչության մեջ՝ Մ. Գրեկուի, Վ. Օ֊ուսսու-Չոբանուի, Ի վիերուի, Գ. Աաինչուկի, Լ. Գրիգորա֊ շենկոյի կտավները, Ա. Բարանովիչի կենցաղային նկարները, Կ. Կիտայկայի, Օ. Օռլովայի դիմանկարները. Ա. Վասի լեի, Ի. Ստեպանովի, Մ. Պատրիկի բնա֊ նկարները, գրաֆիկայում ԽՍՀՄ ժող. նկարիչ Ի. Բոգդեսկոյի հաստոցային գործերը և պատկերազարդումները, Բ. Շիրո֊ Միքայել հրեշտա- կապետը, սրբապատկեր (XVIII դ., Մոլդավական ՄՄՀ Գեղարվեստական թանգարան, Քիշնև) կորողի պլակատները։ Մոնումենտալ արվեստի բնագավառում գործում են քանդակագործներ Ն. Գորյոնիշևը, Բ. Մարչեն- կոն, Ի. Կիտմանը, գեղանկարիչներ վ. Օբուխը, Մ. Բուրյան, բեմանկարչության մեջ՝ Ա. Շուբինը, դեկորատիվ-կիրա- Գորգ (XVIII դ. վերջ, Մոլդավական ԽՍՀ պատմա- գավառագիտական պետական թանգարան, Քիշնև) ռական արվեստում՝ Ն. Կոցոֆանը, Պ. Բես- պոյասնին և ուրիշներ։ 1940-ին հիմնադըր- վել է Մոլդավ. ԽՍՀ նկարիչների միությու- նը։ XVI. Երաժշտությունը Մոլդավ. երաժշտ. մշակույթը երկարատև զարգացում է ապրել՝ հենվելով ազգային ինքնատիպ բանահյուսության վրա։ Մոլդավների երաժշտ. բանահյուսությունը լադային կառուցվածքով բա՜զմազան է, առավել բնորոշ են դիատոնիկ լադերը։ Աշխատանքային, ծիսական և կենցաղային երգերի կողքին տարածված են սո- ցիաւական բողոքի (հայդուկային, բատրակային ևն) երգերը։ Մոլդավ. ժող. երաժշտ. ժանրերի մեջ ուրույն տեղ ունի ղոյնւսն։ ժող. պարային երաժշտությունը կրակոտ է, ռիթմիկ։ Նվագարաններից են՝ ֆլուեր, կավալ, նայ, չիմպոյ ևն, հնուց ի վեր ժող. նվագարանների շարքն է դասվել ջութակը։ Մոլդավ. ժող. երաժշտության ավանդույթների կրողներն են լեու- տարները («լեուտա» կամ «ալեուտա» լյուտնյանման հնագույն գործիքի անվանումից)։ Միջին դարերում պրոֆեսիոնալ երաժշտ. արվեստը զարգացել է մենաստաններում, իշխանական պալատներում և զինվորականության շրջանում։ 1880֊ին Քիշնեում կազմակերպվել է երաժշտասերների ընկերություն («Հարմոնիա»)։ Մոլ- դավ. պրոֆեսիոնալ երաժշտ. արվեստի աոաջին ներկայացուցիչներից է կոմպոզիտոր, բանահավաք և խմբավար Գ. Մու- զիչեսկուն։ Մոլդավ. ԻԽՍՀ կազմավորումից (1924) հետո երեան են եկել կատարողական կոլեկտիվներ («Դոյնա» երգչախմբային կապեԱա, 1930, սիմֆոնիկ նվագախումբ, 1935, Մոլդավ. երաժշտա-դրամա- տիկական թատրոն, 1939, բազմաթիվ ինքնագործ խմբեր)։ Մ-ի երաժշտ. մշակույթի զարգացման նոր հնարավորություններ ստեղծվեցին Մոլդավ. ԽՍՀ կազմավորումից (1940) հետո։ Հիմնադովել են կոմպոզիտորների միություն, ֆիլհարմոնիա, կոնսերվատորիա, ետպատերազմյան տարիներին՝ «Ֆլուերաշ» ժող. գործիքների անսամբլը (1946), «Մուգուրել» ժող. երգի անսամբլը (1967), կատարողական կոլեկտիվներ Մոլդավ. ԽՍՀ ռադիոհաղորդումների և հեռուստատեսության կոմիտեին կից։ 1957-ին հիմնադրվել է օպերայի և բալետի թատրոնը, բացվել են երաժշտ. ուսումնական նոր հաստատություններ։ Մեծ զարգացում է ապրում կոմպոզիտորական ստեղծագործությունը։ Նշանակալի ենԴ. Գերշֆելդի «Գրոզովան» (1956), Ա. Ստիրչայի «Դոմնիկայի սիրտը» (1960, 3-րդ խմբ. «Հերոսական բալլադ», 1970), Գ. Նյագայի «Գլիրա» (1974) օպերաները։ Ազգային սիմֆոնիգմի հիմնադիրն է Շ. Նյագան («Պոեմ Դնեստրի մասին», 1943, շութակի կոնցերտ, 1943, վո- կալ-սիմֆոնիկ ստեղծագործություններ)։ Լարային առաշին կվարտետների հեղինակ է Ե. Կոկան։ Սիմֆոնիկ ստեղծագործությունների հեղինակներից են Լ. Գու- րովը, Վ. Պոլյակովը, Գ. Նյագան, Վ. Զա- գորսկին, երգի և ռոմանսի՝ Ա. Ստիրչան, Շ. Արանովը, Դ. Գեորգիցեն, մանկական երաժշտության՝ Զ. Տկաչը։ Նշանավոր կատարողներից են՝ երգիչներ Թ. Չեբա- նը, Ս. Բիեշուն, Ն. Սուլակը, դիրիժոր Տ. Դուրաովոյը, շութակահար Ս. Լունկևի- չը։ Հանրապետությունում անցկացվում են երաժշտ. փառատոներ։ XVII- Թատրոնը Մ-ի թատերարվեստի տարրեր են պա- րունակել ժող. հին ծեսերն ու խաղերը։ XIV ղարից ելույթներ են ունեցել պալատական և թափառաշրջիկ թատերախմբեր, զարգացել է ժող. թատրոնը։ Ազգային թատրոնի զարգացման անհրաժեշտ պայմաններ երեան են եկել XIX դ.։ 1816-ին մոլդավ. թատրոնի հիմնադիր Գ. Ասա- քին բեմադրել է առաշին ներկայացումը, 1840-ից Ցասսիում գործել է մոլդավ. առաշին պրոֆեսիոնալ թատրոնը։ Ազգային թատրոնի հաստատմանը նպաստել են դրամատուրգներ Վ. Ալեքսանդրին, Կ. Նեգրուցցին, Ա. Ռուսսոն, Մ. Կոգել- նիչանուն և ուրիշներ։ Մ-ում դերասանական արվեստի ռեալիստական դպրոցի հիմնադիրը եղել է Մ. Միլլոն։ Մ-ի թատերարվեստը ծաղկում է ապրել սովետական իշխանության հաստատումից հետո։Մոլ- դավ. ԻԽՍՀ-ում լայնորեն զարգացել են դրամատիկական խմբակները, որոնց հիման վրա 1927-ին Բալթայում ստեղծվել է երաժշտա-դրամատիկական թատերախումբ, հետագայում՝ դրամատիկական ստուդիա (1930-ից՝ ՏիրասպՈլում, 1932-ից՝ Օդեսայում)։ 1933-ին Տիրաս- պոլում բացվել է մոլդավ. դրամատիկական թատրոնը (1939-ից՝ երաժշտա-դրամատիկական, 1957-ից՝ Պուշկինի անվ. մոլդավ. երաժշտա-դրամատիկական թատրոն, Քիշնե)։ Գործում են նաև Քիշնեի Չեխովի անվ. ռուս, դրամատիկական (հիմնադրվել է 1934-ին, Տիրասպոլում), «Լու- չաֆերուլ» հանրապետական (1960), «Լի- կուրիչ» տիկնիկների (1945, երկուսն էլ Քիշնևում), Վ. Ալեքսանդրիի անվ. երա- ժըշտա-դրամատիկական (1957, Բելցի), ռուս, դրամատիկական (1970, Տիրասպոլ) և այլ թատրոններ։ 1950-ական թթ. թատրոնները մեծ ուշադրություն են դարձրել մոլդավ. դասական դրամատուրգիային («Սկեսուր երեք հարսներով», ըստ Յո. Կրյանգեի, Վ. Ալեքսանդրիի «Կիրի- ցան Ցասսիում», երկուսն էլ՝ 1957, ևն)։ Մ-ի թատերարվեստը աչքի է ընկնում ստեղծագործական հասունությամբ, խաղացանկում առաշատար տեղ է գրավում ազգային դրամատուրգիան, որի մի շարք ստեղծագործություններ բեմադրվել են նաև ԽՍՀՄ այլ՛ թատրոններում։ Բեմադրություններից են Ա. Լուպանի «ժամանակի անիվը», Շեքսպիրի «Արքա Լիր» (երկուսն էլ՝ 1961), Ի. Դրուցեի «Կասա մարե» (1962, բեմադրվել է նաև հայկ. հեռուստատեսությամբ, 1973) և «Մեր շահելության թռչունները» (1973, բեմադրվել է նաև Գ. Սունդուկյանի անվ. թատրոնում, 1972), Գ. Սալարչու- կի «Ինձ բարություն մի արեք» (1963), Մ. Շտեֆենեսկուի «էմինեսկու» (1966), Վ. Ալեքսանդրիի «Բլանդուզիայի շատըր- վանը» (1967), Ի. Պոդոլյանուի «Հողը» (1970), Ի. Կարաշալեի «Կառնավալ» (1978), Ա. Պապայանի «Աշխարհն, այո, շուռ է եկել» (1979)։ 1958-ին ստեղծվել է Մոլդավական թատերական ընկերությունը։ Գ. Մուզիչեսկուի անվ. արվեստի ինստ-ում (Քիշնև) բացվել են դերասանական (1958) և ռեժիսորական (1967) ֆակուլտետներ։ Թատերական նշանավոր գործիչներից են դերասաններ, ԽՍՀՄ ժող. արտիստներ ժ. Դարիենկոն, Ն. Մասալս֊ կայան, Ե. Ուրեկեն, Կ. Շտիրբուլը, Մոլ- դավ. ԽՍՀ ժող. արտիստներ Մ. Ապոստո- լովը, Պ. Բարակչին, Ա. Պլացինդան, ռեժիսորներ, Մոլդավ. ԽՍՀ ժող. արտիստներ վ. Դերլակը, Վ. Կուպչան, Ի. Շկոտ- յան, նկարիչներ, Մոլդավ. ԽՍՀ արվեստի վաստ. գործիչներ Բ. Սոկոլովը, Ա. Շու- բինը։ XVIII. Կինոն Մ-ում առաշին նկարահանումներն իրականացվել են 1897-ին։ 1940-41-ին Քիշնե- վում գործել է կինոթղթակիցների մշտական կետ, որը 1945-ին վերսկսել է իր գործունեությունը և 1952-ին վերափոխվել փաստավա վերա գրական ֆիլմերի կինոստուդիայի (1957-ից՝ գեղարվեստական և փ սատա վավերագրական ֆիլմերի «Մոլ- դովա-ֆիլմ» կինոստուդիա)։ Մ-ի կինոյի լավագույն աշխատանքները նվիրված են պատմահեղափոխական, հայրենասիրական թեմաներին և արդի պրոբլեմներին։ Կինոնկարներից են «Աշնան վերշին ամիսը» (1965, ռեժ. Վ. Դեբրենյով, «Գրան պրի», 1967, Կանն), «Աերգեյ Լազո» (1967, ռեժ. Ա. Գորդոն), «Լաուտարներ» (1971, ռեժ. է. Լոտյանու), «Վերշին հայդուկը» (1972, ռեժ. Վ. Գաժիու), «Հարազատ տուն» (1973, ռեժ. Վ. Դյոմին), «Ամրոց» (1978, ռեժ. Վ. Պասկարու, սցենարիստներ՝ Գ. Տեր-Օվանեսով և Վ. Պասկարու), «Ես ուզում եմ երգել» (1979, ռեժ. Վ. ժեր- գի)։ 1962-ին հիմնադրվել է կինեմատոգրաֆիստների միությունը։ Տարեկան թողարկվում են 6 լիամետրաժ գեղարվեստական և շուրշ 60 վավերագրական ու գիտա-մասսայական կինոնկարներ։ Մ-ում գործում է (1979) 1695 կինոկայանք։ Մոլ- դավ. կինոյի առաշատար վարպետներից են սցենարիստներ և ռեժիսորներ է. Լոտ- յանուն, Վ. Գաժիուն, Վ. Իովիցեն, ռեժիսոր Վ. Պասկարուն, օպերատորներ Վ. Չուրյան, Պ. Բալանը, Վ. Կալաշնիկո- վը, Վ. Ցակովլևը։ XIX. Հայերը Մոլդավիայում Մ-ի տարածքում հայերը հաստատվել են միշնադարում։ Ըստ տեղեկությունների (Դ. Դան) նրանք եկել են Ղրիմից։ 1401-ին Աուչավայում հիմնվել է հայկ. եպիսկոպոսություն։ Հայկ. կենտրոններ են եղել Սորոկին (XVI դ. բերդի պարետ է եղել ազգությամբ հայ Թեոդորոշկո Վարդիկո- վիչը), Բենդերին (Տիգինա, ուր 1669-ին հիշվում է հայկ. եկեղեցի), Քիշնևը, Կաու- շանին (Ղովշա)։ 1787- 91-ի ռուս-թուր- քական պատերազմի տարիներին և հետո ռուսահայ թեմի առաշնորդ Հովսեփ արք. Արղությանը օգնել է մեծ թվով հայերի բնակվելու նորահաստատ Գրիգորիուպո- 1իս քաղաքում (ուր 1792-ին արդեն կար երեք հայկ. եկեղեցի)։ Մ-ի հայերը հիմնականում զբաղվել են արհեստագործությամբ, առևտրով, այգեգործությամբ։ Պահպանվել է Քիշնեի իշխանի հրամանագիրը (1749) հայ առևտրականներից մոլդավացիներին հավասար հարկ գանձելու վերաբերյալ։ Հայերին ավելի մեծ արտոնություններ շնորհվեցին (ունևոր դասին իրավունք տրվեց պետ. պաշտոններ վարելու, ազնվականական տիտղոսներ կրելու), երբ 1812-ին Բեսարաբիան անցավ Ռուսաստանին։ 1858-ի վիճակագրությամբ Բեսարաբիայում ապրում էր 2606 հայ։ 1812-ին Քիշնևում (ուր մինչև այժմ կանգուն են 1902-03-ին կառուցված երկու հայկ. եկեղեցի) հաստատվեց Բեսարա- բիայի հայոց թեմի. հոգևոր առաջնորդությունը (ուներ մեծ կալվածքներ)։ Առաշին թեմակալ առաշնորդն էր Գրիգոր արք. Զաքարյանը (1812-27)։ Այնուհետև հոգևոր առաշնորդներ են եղել Ներսես Աշ- տարակեցին (1828-45), Գաբրիել արք. Այվազյանը (1857-66), Մակար արք. Տեր- Պետրոսյանը (1878-85) և ուրիշներ։ Թեմը գոյատևել է մինչև 1918-ը [վերշին առաջնորդը Ներսես արք. Ւ^ուդավերդյանն էր (1899-1917)], երբ Բեսարաբիան անցել է Ռումինիային։ Մ-ում երևելի հայ գործիչներ էին Մանուկ բեյ Միրզայանը [ծա- վալել է շինարարական լայն գործունեություն, կառուցել Քիշնեի մոտ գտնվող Հնչեշտ (ներկայումս՝ Կոտովսկ) ավանը, նպաստել գյուղատնտեսության զարգացմանը են], նրա որդին՝ Օհանես բեյը [1870-72-ին Հնչեշտում կառուցել է եկեղեցի, 1881-ին՝ եռահարկ պալատ (ճարտ. Ա. Բեռնարդացցի)]։ 1867-ին Հնչեշտում կար 430 հայ, գործում էր հայկ. դպրոցՄսեր Մսերյանի գլխավորությամբ։ Այստեղ գործել է նաե. Հ. Ալամդարյանը։ Խուսափելով ցարական հետապնդումներից՝ 1851-53-ին Քիշնեում է ապրել Մ. Նալ- բանդյանը, 1888-ին ներկայացումներով հանդես է եկել Պետրոս Ադամյանը։ 1915-ի Մեծ եղեռնի օրերին Մ-ի հայաշատ կենտրոնները ստեղծել են հանգանակության կոմիտեներ՝ օգնելու սովյալ հայրենակիցներին։ Հայրենական մեծ պատերազմի (1941-45) ժամանակ Մ-ի ազատագըր- մանը մասնակցել են Ա. Մելքոնյանը և Գ. Հակոբյանցը (հետագայում՝ Աովետա- կան Միության հերոսներ)։ Ներկայումս (1980) հայերի թիվը Մ-ում շուրջ 500 է։ Նրանք ակտիվորեն մասնակցում են հանրապետության գիտության, տնտեսության, մշակույթի և լուսավորության զարգացման գործին։

↑ The Bagrationi (Bagration) Dynasty History

[1] The Bagrationi (Bagration) Dynasty History

[1]

Մասնակից:Hayk.arabaget/Ավազարկղ

Գյուղեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կախեթի մարզի շրջաններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ախմետայի շրջան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]