Մասնակից:Dunichka/Ավազարկղ

Մարտին Լյութեր, (/ˈluːθər/; գերմ.(Մարտին Լյութեր) (10 Նոյեմբեր 1483 –18 Փետրվար1546), գերմանացի աստվածաբան, կոմպոզիտոր, հոգևորական, վանական, Ռեֆորմացիայի ականավոր գործիչ:

Լյութերի քահանայական ձեռնադրությունը տեղի է ունենում 1507 թվականին:Նա մերժում է Կաթոլիկ եկեղեցու մի քանի ուսմունքներ և սովորույթներ:Նա վիճարկում է մասնավորապես ինդուլգենցիաների գաղափարը:Լյութերը իր 1517 թվականի 95 դրույթներում առաջարկում է անցկացնել ինդուլգենցիաների կիրառման և ազդեցության վերաբերյալ ակադեմիական քննարկում:1520 թվականին հրաժարվում է ժխտել իր գրվածքները Պապ Լևոն ×-ի պահանջով, և Սրբազան Հռոմեական կայսրության կայսր Կարլոս v-ի կողմից 1521 թվականին հրավիրված Կայսերական ժողովի ժամանակ Պապը վճռում է վտարել նրան, իսկ Սրբազան Հռոմեական կայսրը նրան հանցագործ է դատապարտում:

Լյութերը ուսուցանում էր, որ փրկությունը և հավիտենական կյանքը ձեռք չեն բերվում բարի գործերով, այլ դրանց արժանանում են միայն որպես նվիրական պարգև հավատացյալի` մեր մեղքերի փրկիչ Հիսուս Քրիստոսի հանդեպ ունեցած հավատի միջոցով:Նրա աստվածաբանությունը քննադատում է Պապի իշխանությունը, ուսուցանում, որ Աստվածաշունչը աստվածային գիտելիքի միակ աղբյուրն է, և ընդդիմանում սակերդոտալիզմին`բոլոր մկրտված քրիստոնյաներին համարելով սուրբ քահանայապետեր:Նրանք, ովքեր առաջնորվում են այս ամենով և Լյութերի ուսմունքի հետևորդներն են,կոչվում են Լյութերականներ,այնինչ Լյութերը Քրիստոնյա կամ Էվանգելիքալ (գերմ.evangelisch)անուններն է ընդունելի համարում այն անհատների համար, ովքեր հավատում են Քրիստոսին:

Լյութերական Աստվածաշնչի թարգմանությունը գերմաներեն`իր մայրենի լեզվով(Լատիներենի փոխարեն)այն հասանելի է դարձնում հասարակության ավելի լայն շերտերին և այդ իրադարձությունը հսկայական ազդեցություն է ունենում ոչ միայ եկեղեցու, այլև գերմանական մշակույթի վրա:Այն նպաստում է գերմաներեն լեզվի կանոնավոր զարգացմանը` հավելելով որոշակի սկզբունքներ և ազդում է անգլերեն թարգմանվածքի վրա.Թինդալյան Աստվածաշունչ: Նրա օրհներգերը նպաստում են բողոքական եկեղեցիներում երգեցողության զարգացմանը: Նրա ամուսնությունը Կատարին ֆոն Բորայի հետ օրինակ է ծառայում եկեղեցական ամուսնությանը թույլ տալով բողոքական նվիրապետին ամուսնանալ:

Իր վերջին երկու գործերում Լյութերը արտահայտում է թշնամական հայացքներ Հրեաների նկատմամբ: Նրա հռետորաբանությունը ուղղվում է ոչ միայն հրեաների,այլև Հռոմեացի կաթոլիկների, Անաբապտիստների,Քրիստոսի երրորդությունը չընդունող Քրիստոնյաների դեմ: Լյութերը մահանում 1546 թվականին, սակայն Պապ Լևոն ×-ի վտարման հրամանագիրը դեռ գործում է:

Վաղ կյանք

Ծնունդ և կրթություն

Հանս և Մարգարետ Լյութերների դիմանկարները Լուկաս ԿրանաԽ Ավագի կողմից:1527

Նախկին վանականների կացարանը Սուրբ Օգուստինես վանքում Էրֆուրտ:

Մարտին Լյութերը ծնվել է 1483 թվականի նոյեմբերի 10-ին ՍրբազանՀռոմեական կայսրության Մանսֆիլդի կոմսության Այսլեբեն բնակավայրում։ Լյութերը մկրտվում է հաջորդ առավոտյան Սուրբ Մարտինի տոնախմբության օրը:Նրա ընտանիքը տեղափոխվում է Մանսֆիլդ 1484 թվականին, նրա հայրը այնտեղ պղնձի հանքերի և ձուլարանների վարձակալ էր և քաղաքային խորհրդի չորս ներկայացուցիչներից մեկը: 1492 թվականին նա ընտրվում է որպես քաղաքային խորհրդի անդամ: Հոգևոր առաջնորդ Մարտին Մարթին Լյութերի մորը նկարագրում է որպես աշխատասեր և «միջին առևտրային դիրք գրավող» կին և նկատում, որ հետագայում Լյութերի թշնամիները սխալ են նկարագրում նրա մորը` համարելով անբարոյական։

Նա ունենում է մի քանի քույր և եղբայր և մոտ լինում հատկապես մեկի՝ Հակոբի հետ: Հանս Լյութերը փառասեր մարդ է լինում և ակնկալում է, որ իր ավագ որդին՝ Մարտինը ապագայում փաստաբան կդառնա:Նա ուղարկում է Մարտինին Մանսֆիլդի լատինական դպրոցներ, իսկ 1497 թվականին` Մագդեբուրգ , որտեղ նա հաճախում է մի դպրոց, որը ղեկավարում էր աշխարհիկ քահանաների խումբը։ Վերջինս կոչվում էր «Հասարակ կյանք» եղբայրական շարժում,Այզենախ:։ Այս երեք դպրոցները հիմնված էին եռամիասնության վրա, այսպես-կոչված «յոթ ազատ արվեստների ամենացածր բաժնում»-քերականություն, հռետորաբանություն և տրամաբանություն:Լյութերը ավելի ուշ համեմատում է իր կրթությունը այնտեղի քավության և դժոխքի հետ:

1501 թվականին 17 տարեկանում նա ընդունվում է Էրֆուրտի համալսարան,որը նա ավելի շատ նմանեցնում է գարեջրատան կամ հասարակաց տան:Նա ստիպված է լինում արթնանալ ամեն առավոտ ժամը չորսին և այդ ամենը նկարագրում է որպես« օր լի անգիրներով և ձանձրալի հոգևոր վարժություններով»: Նա իր մագիստրոսական կոչումը ստանում է 1505 թվականին:

Լյութերը որպես հոգևորական բոլորակաձև ածիլված գլխով:

Հոր ցանկության համաձայն` նա ընդգրկվում է իրավաբանության ոլորտ, բայց կարճ ժամանակ անց հրաժարվում է կարծելով, որ օրենքը կեղծիք է արտահայտում:Լյութերը փնտրում է հավաստիացումներ կյանքի մասին, ուղղվում է փիլիսոփայության և աստվածաբանության կողմը արտահայտելով որոշակի հետաքրքրություններ Արիստոտելի,Վիլյամ Օկհամի և Գաբրիել Բիելի նկատմամբ:.Նա խորապես ազդվում է երկու ուսուցիչներից Բարթոլոմեոս Արնոլդիի ֆոն Յուսինգեն և Յոդոքուս Թրուֆթեր , ովքեր սովորեցնում էին նրան հավատ չընծայել մեծագույն մտածողների գաղափարներին և սեփական փորձով քննել ամեն բան:

Փիլիսոփայությունը թերի կողմեր ուներ. հաստատում էր բանականությունը և ոչ Աստծու նկատմամբ սերը, որը ըստ Լյութերի ավելի կարևոր էր:Բանականությունը չէր կարող ուղղորդել մարդուն դեպի Աստված , նա խորհում է և Արիստոտելի հետ միասին զարգացնում սեր-ատելություն կապը, որը շեշտը դնում էր բանականության վրա:Լյութերի համար բանականությունը միջոց էր հարցման ենթարկելու մարդկանց և հաստատություններին, բայց ոչ երբեք Աստծուն:Մարդկային էակները կարող էին հասկանալ Աստծուն միայն աստվածային հայտնության միջոցով. ահա թե ինչու Աստվածաշունչը դառնում է չափազանց կարևոր իր համար:

1505 թվականի հուլիսի 2-ին տուն մեկնելուց հետո համալսարան վերադառնալիս կայծակի ալիքը հարվածում է Լյութերին շատ մոտ:Ավելի ուշ նա պատմում է այս ամենը իր հորը, սարսափած մահից ու Աստծո դատաստանից, նա բացականչում է.«Օգնի՜ր Սուրբ Աննա:Ես վանական կդառնամ»:Նա իր օգնության կանչը համարում է ուխտ, որը նա երբեք չէր կարող դրժել:Նա հեռանում է համալսարանից, վաճառում գրքերը և ընդունվում Սուրբ Օգուստինեսի վանքը Էրֆուրտում , 1505 թվականի հուլիսի 17-ին: Ընկերներից մեկը մեղադրում է Լյութերին, որը խորը ափսոսանք է արտահայտում իր երկու ընկերների մահվան կապակցությամբ: Լյութերը նույնպես տխրում է, որ հեռանալու է:Նրանք, ովքեր մասնակցում են հրաժեշտի ընթրիքին նրա հետ միասին քայլում են մինչև Բլեք Քլոյսթերի դուռը:«Այսօր տեսնում եք ինձ , վաղը էլ երբեք չեք տեսնի»: Լյութերի հայրը զայրանում է, որ որդին վատնում է կրթությունը:

Վաղ և ակադեմիական կյանք

Լյութերի հետմահու դիմանկարը որպես Օգուստինյան կրոնավոր

Լյութերը հարում էր Ավգուստինյան միաբանությանը, ծոմ պահում, երկար ժամեր նվիրում աղոթքին, ուխտագնացությանը և հաճախակի ապաշխարություններին։ Լյութերն իր կյանքի այս շրջափուլը նկարագրում է լի խորը հոգևոր հիասթափություններով:«Ես կորցրեցի կապս Քրիստոսի` մեր Փրկչի և Մխիթարիչի հետ և նրան դարձրի իմ թշվառ հոգու դահիճն ու բանտապահը»,-ասում է նա:Յոհան ֆոն Շթաուփիցը Լյութերի հայացքն ուղղում է ոչ թե սեփական մեղքերի, այլ աստծո շնորհների կողմը:Նա սովորեցնում է, որ ճշմարիտ զղջումը ինքնավնասման ապաշխարությունները և պատժիները չեն, այլ ավելի շատ սրտի փոփոխությունը:

1507 թվականի ապրիլի 3-ին Ջերոմե Շուլցը`(տե'ս Հիերոնիմուս Սքուլթեթուս) Բրանդենբուրգի եպիսկոպոսը, ձեռնադրում է Լյութերին Էրֆուրտի մայր տաճարում:1508 թվականին նորաստեղծ Վիտենբերգի համալսարանի առաջին դեկանը` ֆոն Շթաուփիցը, ուղարկում է Լյութերին ասվածաբանություն դասավանդելու: 1508 թվականի մարտի 9-ին նա ստանում է բակալավրի աստիճան ուսումնասիրություններ կատարելու համար , իսկ 1509 թվականին Փիթեր Լոմբարդի կողմից ստանում է բակալավրիական աստիճան աստվածաբանական «Սենթնսիս» -ի ուսումնասիրությունների համար:

1512 թվականի հոկտեմբերի 19-ին նրան շնորհվում է «Աստվածաբանության դոկտորի» կոչում, իսկ 1512 թվականի հոկտեմբերի 21-ին ընդգրկվում է Վիտենբերգի համալսարանի աստվածաբանության ֆակուլտետի խորհրդի կազմ, գերազանցում է Շթաուփիցին որպես աստվածաբան:Նա իր հետագա աշխատանքային գործունեության ընթացքում զբաղեցնում է այս պաշտոնը Վիտենբերգի համալսարանում:

1515 թվականին իր կոցմից արձակված կրոնական կարգի համաձայն` նա դառնում է Սաքսոնիայի և Տուրջինիայի գավառական փոխանորդ:Այս ամենը նշանակում է, որ նա պետք է այցելեր և վերահսկեր իր գավառի տասնմեկ վանքերից յուրաքանչյուրը:

Ռեֆորմացիայի սկզբնավորումը:

Տե՛ս նաև՝ History of Protestantism և History of Lutheranism

Լյութերի դրույթները փորագրվում են Վիտենբերգի Բոլոր սրբերի եկեղեցու դռանը:Վերևում առկա լատիներեն արձանագրությունը տեղեկացնում է ընթերցողին , որ հիմնական դուռր այրվել է , և 1857 թվականին Պրուսիայի Ֆրեդերիկ Վիլյամ IV թագավորը հրամայել է վերատեղադրել այն:

1516 թվականին Դոմինիկյան կուսակրոն և ինդուլգենցիաների պապի հանձնակատարը` Յոհան Տետցելը,Հռոմի Կաթոլիկ եկեղեցու կողմից ուղարկվում է Գերմանիա վաճառելու ինդուլգենցիաներ, որպեսզի գումար ձեռք բերի Հռոմի Սուրբ Պետրոսի եկեղեցին վերակառուցելու համար:Տեցելի փորձառությունը որպես ինդուլգենցիաների քարոզիչ, մասնավորապես 1503-ից1510 թվականների ընթացքում ուղղորդում է Մայնցի արքեպիսկոպոս Ալբրեխտ ֆոն Բրանդենբուրգին նրան գլխավոր հանձնակատար նշանակել, Ալբրեխտը կուտակված պարտքեր ունենում և ստիպված է լինում կլորիկ գումար նվիրաբերել Հռոմի Սուրբ Պետրոս եկեղեցու վերակառուցման համար:Ալբրեխտը թույլտվություն է ստանում Պապ Լևոն ×-ից իրականացնելու ինդուլգենցիաների ամբողջական վաճառք(օրինակ`թողություն գործած մեղքերի համար)ստացված հասույթի մի մասով Ալբրեխտը պարտավորվում է վճարել իր պարտքերը:

1517 թվականի հոկտեմբերի 31-ին Լյութերը գրում է եպիսկոպոս Ալբրեխտ ֆոն Բրանդենբուրգին` արգելելով ինդուլգենցիաների վաճառքը:Նա իր նամակին է կցում «Մարտին Լյութերի ինդուլգենցիաների ուժի և ազդեցության վերաբերյալ բանավեճ »-ի կրկնօրինակը, որը հայտնի է դառնում իննսունհինգ դրույթներ անվամբ:Հանս Հիլլերբրենդը գրում է, որ Լյութերը եկեղեցու դեմ դուրս գալու ոչ մի մտադրություն չուներ, սակայն դիտելով նրա բանավեճը, որպես գիտական առարկություն եկեղեցու գործունեությանը,իսկ գրվածքը իր ձևով ավելի շատ ուսումնասիրության է հիշեցնում, քան դոկտորական աշխատանքի:Հիլլերբրենդը գրում է, որ դրույթներից մի քանիսը այնուամենայնիվ մարտահրավերային ենթատեքստ ունեին,մասնավորապես 86-րդ դրույթը, որը ասում էր.«Ինչու է,որ Պապը,որի ունեցվածքը այսօր ավելի շատ է, քան ամենահարուստ Կրասոսի ունեցվածքը,Հռոմի Սուրբ Պետրոս տաճարի գմբեթը կառուցում է ավելի շատ հավատացյալների փողերով, քան իր սեփական փողերով»:

Կաթոլիկ ինդուլգենցիաների վաճառքը ցուցադրված Հարց ուղղված դրամահատին փորագրությունում Յորգ Բրյու Ավագ, Օգսբուրգ,1530

Լյութերը առարկում է Յոհան Տեցելի այն խոսքին, որ.«Հենց, որ ոսկիները գանձարանում լինեն, հոգիները քավարանից երկինք(նկատի ունի դրախտ) կգնան: Լյութերը պնդում է, որ միայն Աստված կարող է ներում շնորհել և նրանք ովքեր հաստատում էին, որ ինդուլգենցիաները ազատում են գնորդներին բոլոր մեղքերից և նրանց թողություն շնորհում. չարաչար սխալվում էին:Նա ասում է.«Քրիստոնյաները չպետք է թուլացնեն իրենց հավատը Քրիստոսի հանդեպ հաշվի առնելով այս բոլոր հավաստիացումները»:

Մի արձանագրության համաձայն`Լյութերը մեխում է իր 95 դրույթները Վիտենբերգի Բոլոր սրբերի եկեղեցու պատին, (հոկտեմբերի 31,1517 թվական):Գիտնականներ` Վ. Կրամերը, Գ. Տրենկլերը, Գ.Ռիտերը, Գ.Փրազը ընդդիմանում են, որ պատին փակցված պատմությունը, անգամ եթե պատմության հենասյուններից մեկն է, միևնույն է շատ քիչ ճշմարտացիություն ունի:Պատմությունը հիմնված է լինում Լյութերի համախոհ Փիլիպ Մելանխտոնի մեկնաբանությունների վրա, այնինչ ենթադրվում էր, որ նա այդ ժամանակ Վիտենբուրգում չի գտնվել:

Լատիներեն դրույթները տպագրվում են Գերմանիայի մի քանի շրջաններում: 1518 թվականի հունվարին Լյութերի ընկերները լատիներենից գերմաներեն են թարգմանում 95 դրույթները: Երկու շաբաթվա ընթացքում դրույթների կրկնօրինակները տարածվում են ողջ Գերմանիայով մեկ, երկու ամսվա ընթացքում դրանք տարածվում են ողջ Եվրոպայում:

Լյութերի գրվածքները լայնորեն շրջանառվում են հասնելով Ֆրանսիա, Անգլիա և Իտալիա ավելի վաղ քան 1519 թվականը: Աշակերտները հավաքվում են Վիտենբերգում լսելու Լյութերի խոսքը:Նա հրապարակում է մի կարճ մեկնություն «Գաղատացիներ»-ի և իր «Սաղմոսներ»- ի վերաբերյալ:Լյութերի գործունեության այս վաղ շրջանը արգասաբեր է լինում :Նրա ամենահայտնի երեք գործերը հրատարակվում են 1520 թվականին. «Դեպի Գերմանացի ազգի քրիստոնեական ազնվականացումը», «Եկեղեցու բաբելոնական գերությունը», «Եկեղեցու ազատականացումը»:

Արդարացում հավատի միջոցով

Հիմնական հոդված՝ Sola fide

Լյութերը Էրֆուրտում , որը պատկերում է Մարտին Լյութերին sola fide վարդապետությունը բացահայտելիս : Նկարը Յոզեֆ Նոել Փաթոն 1861.

1510-ից 1520-ական թվականներին Լյութերը դասախոսություններ է կարդում «Սաղմոսներից», եբրայեցիների, հռոմեացիների և գաղատացիների գրքերից:ՈՒսումնասիրելով Աստվածաշնչի հետևյալ հատվածները նա գալիս է այն եզրահանգման,որ Կաթոլիկ եկեղեցու կողմից արված ապաշխարություն և արդարություն տերմինները նորովի պետք է գործածվեն:Նա համոզվում է, որ եկեղեցին կոռումպացված է և անուշադրության է մատնել այն ինչ Լյութերը տեսնում էր որպես քրիստոնեության մի քանի կենտրոնական ճշմարտություններ:Լյութերի համար ամենակարևորը արդարացման վարդապետությունն էր, մեղավորը արդար է հայտարարվում միայն Աստծո շնորհի հանդեպ ունեցած հավատի միջոցով:Նա շարունակում է ուսուցանել, որ թողությունը և փրկությունը Աստծո նվիրական պարգևն են, որոնց արժանանում են միայն Հիսուսի հանդեպ ունեցած հավատով որպես Մեսիա:«Սա միակ և հաստատուն հիմքն է, որը մենք կոչում ենք արդարության վարդապետություն և այն քրիստոնեական վարդապետության գլխավոր հոդվածն է, որը ըմբռնում է բարպաշտության ողջ էությունը»,-գրում է նա:

Լյութերը հասկանում է, որ արդարությունը Աստծո գործն է:Լյութերի հետևյալ ուսմունքը արտահայտվում է նրա 1525 թվականի «Կամքի գերությունը» հրատարակության մեջ, որը գրվել է ի պատասխան Դեզիդերիուս Էրազմուսի «Ազատ կամք» գործի հիման վրա(1524):Լյութերը ճակատագրի վերաբերյալ իր դիրքորոշումը խարսխում է Սուրբ Պաուլի Եփեսիանսերի թղթի վրա Ephesians 2:8–10:Ընդդիմանում է իր օրերի ուսմունքին,որի համաձայն հավատացյալների ճշմարիտ քայլերը կատարվում են Աստծո հետ կապի միջոցով:Լյութերը գրում է, որ քրիստոնյաները նման ճշմարտացիությունը ստանում են արտաքին աշխարհից.արդարությունը գալիս է ոչ միայն Քրիստոսից, այլ իրականում Աստծո արդարությունից վերագրվում է քրիստոնյաներին (ավելի շատ ներշնչվում է նրանց) հավատի միջոցով:

«Ահա թե ինչու միայն հավատն է մարդուն ազնիվ դարձնում, ի կատար ածում օրենքը»,-գրում է նա:«Հավատն է Սուրբ Հոգուն Աստծո շնորհներին արժանացնում»: Լյութերի համար հավատը Աստծո կողմից տրված պարգևն է.«Հավատի միջոցով արդարացում գտնելը նույն է թե ես նորից եմ ծնվել»:Նրա մուտքը Դրախտ ոչ պակաս բացահայտում է «Աստվածային արդարությունը», բացահայտում որ ազնիվ մարդը ում մասին խոսվում է Աստվածաշնչում(ինչպես «Հռոմեացիներ»-ում1;17)հավատի միջոցով է ապրում: Նա բացատրում է իր «արդարության» գաղափարը Սմալկալդի հոդվածներում:

Առաջին և գլխավոր հոդվածը հետևյալն էր.«Հիսուս Քրիստոսը`մեր Աստվածը և Տերը, մահացել է մեր մեղքերի համար և վերստին հարություն առել մեր արդարության համար (Հռոմեացիներ 3;24;25):Նա Աստծո Գառն է, միայնակ պետք է կրի աշխարհի մեղքերը(Հովհ.1;29) և Աստված Նրա ուսերին է դրել մեր բոլորի մեղքերը(Եսայի 53;6):Բոլորն էլ մեղք են գործել և հեշտորեն արդարացվել ոչ թե իրենց սեփական քայլերի կամ էլ արժանիքների , այլ Հիսուսի շնորհի միջոցով, փրկանքի միջոցով, որը Հիսուս Քրիստոսի և նրա արյան մեջ է(Հռոմեացիներ 3;23-25):Հավատալ է պետք այս ամենին:Սա չի կարող ընդունվել և ընկալվել որևէ քայլով, օրենքով կամ արժանիքով: Պարզ է, որ միայն այս հավատն է արդարացնում մեզ.......:Այս հատվածից և ոչ մի բան չի կարող չընդունվել ,չնայած երկինքը և երկիրը և մնացած ամեն բան կործանված են(Մարկոս 13;31):

Լյութերի վերաբացահայտումը`«Քրիստոսը և նրա փրկությունը» երկու գրքերց առաջինն էր, որ դառնում է Ռեֆորմացիայի հիմքը:Նրա պայքարը ինդուլգենցիաների վաճառքի դեմ հիմնված էր դրա վրա:

Անհամաձայնություն պապականության հետ:

Պապ Լևոն ×-ի հրովարտակը ընդդեմ Մարտին Լյութերի սխալների1521, մեծապես հայտնի է Exsurge Domine

Մայնցի և Մադգեբուրգի արքեպիսկոպոս Ալբրեխտը չի արձագանքում Լյութերի նամակին, որը պարունակում է95 դրույթները: Նա ստուգում է դրույթների հերետիկոսական լինելը և 1517 թվականի դեկտեմբերին ուղարկում է դրանք Հռոմ: Նա ինդուլգենցիաներից ստացված շահույթի կարիքն է զգում վճարելու Պապին , որպեսզի թույլտվություն ստանա ավելի քան մեկ եպիսկոպոսության պաշտոնավարումը իրականացնելու համար:Ինչպես Լյութերն է ավելի ուշ նշում. «Պապը նույնպես ընդգրկված էր այդ ամենի մեջ, քանի որ շահույթի մի մասը ծախսվելու էր Հռոմի Սուրբ Պետրոս եկեղեցու կառուցման համար»:

Պապ Լևոն ×-ը նախկինում գործ է ունեցել բարեփոխիչների և հերետիկոսների հետ և նա արձագանքում է մեղմորեն «մեծ հոգատարությամբ ինչպես կարգն է ընդունված »: Հաջորդ երեք տարիների ընթացքում նա մեծ թվով պապական աստվածաբաններ և պատվիրակներ է ուղարկում Լյութերի դեմ , որը նպատակ է հետապնդում խոչընդոտելու բարեփոխչի հակապապական աստվածաբանությունը:Նախ և առաջ Դոմինիկյան աստվածաբան Սիլվեստեր Մացոլինին հերետիկոսական գործ է հարուցում Լյութերի դեմ, ում Լևոնը այնուհետ հրավիրում է Հռոմ:Ֆրեդերիկ Իմաստունը համոզում էՊապին քննել Լյութերին Օգսբուրգում, որտեղ Կայսերական ժողով է անցկացվել:

Այնտեղ ավելի քան եռօրյա ժամկետում1518 թվականի հոկտեմբերին Լյութերը ինքնուրույն պաշտպանվում է Պապի նվիրակ կարդինալ Կաժետանի հարցադրումներից:Պապի կողմից ինդուլգենցիաներ թողարկելու իրավունքը դառնում է երկու մարդկաց վեճի կիզակետը: Լսումները վերաճում են գոռգոռոցի:Դրույթների գրությունից զատ, Լյութերի բախումը եկեղեցու հետ դարձնում են նրան Պապի թշնամի:Կաժետանի նախնական հրահանգն է լինում ձերբակալել Լյութերին, եթե նա չհրաժարվի իր համոզմունքներից, սակայն պատվիրակը հրաժարվում է անել այդ ամենը:Քրիսթոֆ Լանգենմանտելը օգնություն է ստանում Կարմելիտե վանականից,Լյութերը գիշերով ննկատ հեռանում է քաղաքից առանց Կաժետանի իմացության:

Մարտին Լյութերի հանդիպումը (աջ կողմից) կարդինալ Կաժետանի հետ (ձախ կողմից գիրքը ձեռքին)

1519 թվականի հունվարին Ալտենբուրգում`Սաքսոնիայում, պապական նվիրակը Կարլ ֆոն Միլտիցը որդեգրում է ավելի հնազանդ մոտեցում:Լյութերը կատարում է որոշակի զիջումներ Սաքսոնացուն, որը Ֆրեդերիկ Իմաստունի ազգականն է լինում և խոստանում է լուռ մնալ, եթե հակառակորդը նույն կերպ վարվի: Աստվածաբան Յոհան Էկը ինչևէ որոշում է երևան հանել Լյութերի վարդապետությունը հանրային քննարկման ժամանակ:1519 թվականի հունիսին և հուլիսին նա վիճաբանություն է բեմադրում Լյութերի համախոհ Անդրեաս Կարլշթատի հետ Լայպցիգում և Լյութերին զրույցի է հրավիրում:

Լյութերի համարձակ պնդումը բանավեճի ժամանակ(Մատթեոս 16;18) չի ընձեռնում պապին բացառիկ իրավունք մեկնաբանելու Աստվածաշունչը.ահա թե ինչու ո'չ պապերն էին անսխալական, և ո'չ էլ եկեղեցական խորհուրդները: Այս ամենից ելնելով Էկը Լյութերին կոչում է նոր Յան Հուս`հիշատակելով չեխ բարեփոխչին և հերետիկոսին, որը վառվել է ցցի վրա 1415 թվականին:Այդ պահից սկսած նա նվիրում է Լյութերի ջախջախմանը:

Արտաքում եկեղեցուց

1520 թվականի հունվարի 5-ին Պապը նախազգուշացնում է Լյութերին պապական հրամանագրով Exsurge Domine (լատ.թարգ.«Տիրոջ հարությունը») որը Լյութերին եկեղեցուց արտաքսման վտանգի առաջ կկանգնեցներ, եթե 60 օրվա ընթացքում չհրաժարվեր իր գրվածքներից վերցված 41 նախադասություններից,ներառյալ 95 դրույթները:Այդ աշնանը Յոհան Էկը իր պատգամն է հայտարարում Մայսենում և մյուս քաղաքներում:Կարլ ֆոն Միլտիցը`Պապի նվիրակը,ձգտում է միջնորդել հարցի լուծմանը, սակայն Լյութերը ուղարկում է Պապին «Քրիստոնյայի ազատությունը»կրկնօրինակը հոկտեմբերին,և հանրայնորեն կրակի է տալիս հրամանագրերը և նամակները, 10 դեկտեմբերի 1520 թվական Վիտենբերգ նա իր քայլը պաշտպանում է«Ինչու Պապը և իր վերջերս հրատարակված գիրքը վառվեցին» և «Հոդվածներին առնչվող պնդումներ» գործերում:Արդյունքում Լյութերը Պապ Լևոն ×-ի կողմից 1521 թվականի հունվարի 3-ին արտաքսվում է եկեղեցուց, Պապի Լյութերին եկեղեցուց արտաքսելու կոնդակի հիման վրա(Decet Romanum Pontificem):

Կայսերական ժողով

Հիմնական հոդված՝ Diet of Worms

Լյութերը նախքան Կայսերական ժողովը ըստ Անտոն ֆոն Վերների (1843–1915)

95 դրույթների արգելքի կատարողականը ընկնում է աշխարհիկ իշխանությունների ուսերին:1521 թվականի ապրիլի 18-ին նախքան Կայսերական ժողովը, Լյութերը ներկայանում է հրամանի համաձայն:Սա կալվածատեր Սրբազան Հռոմեական կայսրության գլխավոր ժողովն է, որ տեղի է ունենում Վորմսում`Ռենա գետի ափին:ժողովը անցկացվում է1521 թվականի հունվարի 28-ից մայիսի 25-ը կայսր Կարլոս V-ի գլխավորությամբ:Արքայազն Ֆրեդերիկ Երրորդը և Սաքսոնիայի կայսրը ապահովում են Լյութերի անվտանգությունը հանդիպումից առաջ և հետո:

Յոհան Էկը խոսելով կայսրության անունից, որպես Թրիերի արքեպիսկոպոսի օգնական,ներկայացնում է Լյութերի սեղանին դրված գրվածքները և հարցնում թե արդյոք դրանք իր գրքերն են, և թե նա է դրանց բովանդակության հեղինակը:Լյութերը հաստատում է, որ նա է դրանց հեղինակը, սակայն ժամանակ է խնդրում երկրորդ հարցին պատասխանելու համար:Նա աղոթում է, խորհրդակցում իր համախոհների հետ և հաջորդ օրը տալիս պատասխանը:

Մինչև չհամոզվեմ Սուրբ գրքերի վկայություններով կամ էլ մի պարզ պատճառով ( ես ո'չ պապին եմ հավատում , ո'չ էլ նրա խորհուրդներին, քանի որ նրանք հաճախ սխալներ են գործել և հակասել իրենք իրենց ):Ես առաջնորդվել եմ Սուրբ գրքերով, որոնցից մեջբերումներ եմ կատարել , իսկ իմ գիտակցությունը ենթակա է Աստծո խոսքին:Ես չեմ կարող և չեմ էլ դրժի իմ խոսքը, ճիշտ չէ դեմ գնալ գիտակցությանը:Աստված օգնական մեզ:Ամեն:

Այս խոսքի վերջում Լյութերը բարձրացնում էձեռքը.«ավանդական ողջույն մրցամարտում հաղթած ասպետից»:Մայքլ Մուլլեթթը այս խոսքը դիտարկում է որպես.«համաշխարհային դասական դարակազմիկ հռետորաբանություն»:

Լյութերի հուշարձանը Վորմսում:Նրա կիսանդրին շրջապատված է իր հավաքական պաշտպանների և վաղ եկեղեցական բարեփոխիչների արձաններով ներառյալ Ջոն Վիկլեֆը, Յան Հուսը և Գիրոլեմո Սավոնարոլան:

Էկը տեղեկացնում է Լյութերին , որ նա հերետիկոսի նման է գործում.

"'Martin,' said he, 'there is no one of the heresies which have torn the bosom of the church, which has not derived its origin from the various interpretation of the Scripture. The Bible itself is the arsenal whence each innovator has drawn his deceptive arguments. It was with Biblical texts that Pelagius and Arius maintained their doctrines. Arius, for instance, found the negation of the eternity of the Word—an eternity which you admit, in this verse of the New Testament—Joseph knew not his wife till she had brought forth her first-born son; and he said, in the same way that you say, that this passage enchained him. When the fathers of the Council of Constance condemned this proposition of Jan Hus—The church of Jesus Christ is only the community of the elect, they condemned an error; for the church, like a good mother, embraces within her arms all who bear the name of Christian, all who are called to enjoy the celestial beatitude.'"

«Մարտին,-ասում է նա,-հերետիկոսներից և ոչ մեկը, որը հեռացել է եկեղեցու գրկից, հիմք չի ընդունել Աստվածաշնչյան զանազան մեկնաբանությունները:Աստվածածունչը ինքնին զինանոց է, որում յուրաքանչյուր նորար առաջ է քաշում կասկածելի փաստարկներ:Աստվածաշնչյան տեքստերում Պելագիուսը և Արիուսը արտահայտում են իրենց վարդապետությունները:Օրինակ Արիուսը ժխտում է Աստծո խոսքի հավերժությունը-հավերժությունը, որը դու ընդունում ես Նոր Կտակարանի հետևյալ հատվածում-Հովսեփը չէր ճանաչում իր կնոջը մինչև նա լույս աշխարհ է բերում իր որդուն, և ինչպես ասվում է այս հատվածվում շղթայում է նրան:Կոնստանտի խորհրդի հայրերը ընդդիմանում են Յան Հուսի հետևյալ առարկությանը-Հիսուս Քրիստոսի եկեղեցին միայն նորընտիր համայնք է:Եկեղեցին նման է բարի մոր իր գիրկնէ առնում բոլոր նրանց, ովքեր կրում են քրիստոնյա անունը, նրանք կոչված են վայելելու երկնավորի փառքը»:

Լյութերը հրաժարվում է ժխտել իր գրվածքները:Նա երբեմն մեջբերում է ասելով.«Ես այստեղ կանգնած. միայն ես կարող եմ անել»:ժամանակակից գիտնականները այս բառերի վկայությունը անհուսալի են համարում, քանի որ դրանք ներմուծվել են վաղուց նախքան.«Աստված օգնական ինձ» արտահայտության խոսքի միայն վերջին տարբերակներում տեղ գտնելը : Ինչևէ Մուլլեթթը նշում է, որ հաշվի առնելով նրա էությունը .«մենք ազատ ենք ընտրելու բառերի ավելի դրամատիկ կազմ»:

Հաջորդ հինգ տարիների ընթացքում մասնավոր ժողովներ են գումարվում որոշելու Լյութերի ճակատագիրը:Կայսրը ներկայացնում է Կայսերական ժողովի վերջնական նախագիծը 1521 թվականի մայիսի 25-ին հայտարարելով Լյութերին ավազակ, արգելելով նրա գրականությունը և պահանջելով նրա ձերբակալությունը.«Մենք ցանկանում ենք, որ նա ձերբակալվի և պատժվի որպես տխրահռչակ հերետիկոս»: Գերմանիայում նաև հանցագործություն է համարվում Լյութերին ապահովել ուտելիքով կամ տանիքով:Թույլատրվում է սպանել Լյութերին առանց իրավական հետևանքների:

Վարտբուրգյան դղյակում

Վարտբուրգի դղյակը, Այզենախում

Վարտբուրգյան սենյակը որտեղ Լյութերը թարգմանել է Նոր Կտակարանը գերմաներեն: Առաջին բնօրինակ թարգմանությունը պահվում է գրասեղանի դարակում:

Լյութերի անհետացումը Վիտենբերգ վերադարձի ժամանակ ծրագրված է լինում :Ֆրեդերիկ Երրորդը կանգնեցնում է նրան տունդարձի ճամփին անտառում` Վարտբուրգի մոտ, մայրուղու գողերի նմանակող դիմակավորված ձիավորների կողմից:Նրանք ուղեկցում են Լյութերին Վարտբուրգի ապահով դղյակ Այզենախում: Վարտբուրգում մնալու ժամանակ , որը նա կոչում էր «իմ Պատմոս», Լյութերը թարգմանում է Նոր Կտակարանը հունարենից գերմաներեն և ազատորեն խոսում իր վարդապետական և վիճահարույց գործերից: Դրանք ծրագրում էին նոր հարձակում Մայնցի արքեպիսկոպոս Ալբրեխտի վրա, ումից նա պահանջում էր դադարեցնել իր եպիսկոպոսություններում ինդուլգենցիաների վաճառքը և «Լատոմուսի փաստարկի ժխտումը» որում նա Յոկոբուս Լատոմուսին է բացատրում արդարության սկզբունքը` վերցված ուղղափառ աստվածաբան Լյովենից:

Հետևյալ գործում հավատի վերաբերյալ իր ամենավճռական պնդումներից մեկն այն էր, որ ամեն լավ քայլ , որը նպատակաուղղված է գրավելու Աստծո բարեհաճությունը. մեղք է համարվում: Բոլոր մարդիկ էլ բնատուր մեղսագործներ են բացատրում է նա, և Աստծո շնորհը (այն հնարավոր չէ վաստակել)միայն կարող է նրանց արդար դարձնել:1521 թվականի օգոստոսի 1-ին Լյութերը գրում է Մելանխտոնին նույն թեմայով.«եղիր մեղսագործ և թո'ղ որ քո մեղքերը ուժեղ գտնվեն, բայց թո'ղ որ քո վստահությունը Աստծո հանդեպ ավելի ուժեղ գտնվի և ուրախացիր Քրիստոսով , նա կհաղթի մեղքին, մահվանը և աշխարհին:Մենք մեղքեր կգործենք մինչ մենք երկրի վրա ենք. կյանքում արդարությունը չի գործում»:

1521 թվականի ամռանը Լյութերը ընդլայնում է խնդրի շրջանակները անհատական բարեպաշտություններից ինչպիսիք են`ինդուլգենցիաները և ուխտագնացությունները, անցում կատարելով եկեղեցու սրտում ունեցած վարդապետական փորձին:«Մասնավոր պատարագների դադարեցումը» գրքում նա ընդդիմանում է այն կռապաշտական գաղափարին, որ պատարագը զոհաբերություն է և փոխարենը ընդունում , որ այն նվեր է, որը պետք է ընդունվի որպես գոհություն ժողովրդի կողմից: Նրա «Խոստովանություն արդյոք Պապը իրավունք ունի պահանջել այդ ամենը»ակնարկը ժխտում է հարկադրական խոստովանությունը և ոգեկոչում ինքնակամ խոստովանությունը և մեղքերի թողությունը, քանի որ «յուրաքանչյուր Քրիստոնյա խոստովանող է»:Նոյեմբերին Լյութերը գրում է.«Մարտին Լյութերի դատողությունը վանական երդումների վերաբերյալ»:Նա վստահեցնում է վանականներին և միանձնուհիներին, որ իրենք կարող են դրժել իրենց ուխտերը առանց մեղք գործելու, քանի որ ուխտերը ապօրինի և անիմաստ փորձ են արժանանալու փրկության:

Լյութերը կերպավորվում է որպես Յունկեր Յորգ , 1521

1521 թվականին Լյութերը ավելի շատ է տարվում մարգարեությամբ , որի շրջանակներում ընդլայնում է Ռեֆորմացիայի հիմքերը` կապելով դրանք մարգարեական հավատի հետ:Նրա հիմնական հետաքրքրությունը կենտրոնացված է լինում Լիթլ Հորնի մարգարեության վրա Դանիել 8;9-12,23-25;2:Թեսաղոնիկեցիները Բ-ի 2 մասում հակաքրիստոնեությունը ճանաչվում է որպես պապական իշխանություն:Դանիել 7-ի Լիթլ Հորնը, տարածվելով Հռոմի տարբեր մասերում, մեծ հայտնություն է ձեռք բերում:

Լյութերը հայտարարություններ է կատարում Վարտբուրգից Վիտենբերգում ընթացող արագ զարգացումների համատեքստում, որից նա լավ էր տեղեկացված:Անդրեաս Կարլշթատը աջակցություն է ստանում նախկին Օգուստինիան Գաբրիել Ցվիլիգից ,1521 թվականի հուլիսին սկսելով արմատական բարեփոխման ծրագիր, որը գերազանցում է Լյութերի նախատեսած ծրագրին:Բարեփոխումները առաջ են բերում անհանգիստ վիճակ, ներառյալ ապստամբությունները Օգուստինիան միաբանների կողմից իրենց նախորդի դեմ,եկեղեցական պատկերների և արձանների վերացումը մագիստրատների չեղարկումները:1521 թվականի դեկտեմբերի սկզբին Վիտենբերգ գաղտնի այցից հետո Լյութերը գրում է.«Անկեղծ հորդոր Մ.Լյութերի կողմից բոլոր քրիստոնյաներին պաշտպանվել ապաստամբություններից և խռովություններից»:Վիտենբերգը դառնում է շատ ավելի անկայուն Սուրբ Ծնունդից հետո ,երբ հեռատես մոլեռանդների խումբը, որը կոչվում է «Ցվիկաույան քարոզիչներ » քարոզում են հեղափոխական վարդապետություններ ինչպիսիք են `մարդկային հավասարությունը, հավատացյալի մկրտությունը և Քրիստոսի մոտալուտ վերադարձը: Երբ քաղաքային խորհուրդը խնդրում է Լյութերին վերադառնալ, նա որոշում է, որ իր պարտքն է գործել:

Վերադարձ Վիտենբերգ և Գյուղացիական պատերազմ

Տե՛ս նաև՝ Radical Reformation և German Peasants' War

Լյութերի տունը, Լյութերի նստավայրը Վիտենբերգում

1522 թվականի մարտի 6-ին Լյութերը գաղտնի կերպով վերադառնում է Վիտենբերգ:Նա գրում է կայսրին.«Իմ բացակայության ընթացքում Սատանան մտել է իմ ոչխարների փարախը և ավերածություններ կատարել, որը ես կարող եմ վերականգնել ոչ թե իմ գրվածքով, այլ միայն իմ ներկայությամբ և կենդանի խոսքով»:ՈԻթ օր Պահք մեջ լինելով Աղոթքի կիրակի մարտի 9-ին Լյութերը քարոզում է 8 քարոզներ, որոնք հայտնի են դառնում որպես «Սուրբ քարոզներ»:Հետևյալ քարոզներում նա ընտանիքը սահմանում է գլխավորը բոլոր քրիստոնեական արժեքների առանցքում ինչպիսիք են `սերը, համբերությունը,բարեգործությունը , ազատությունը և հիշեցնում է մարդկանց վստահել Աստծո խոսքին ավելի շատ քան դաժանությանը անհրաժեշտ փոփոխություններ կատարելու համար:

Do you know what the Devil thinks when he sees men use violence to propagate the gospel? He sits with folded arms behind the fire of hell, and says with malignant looks and frightful grin: "Ah, how wise these madmen are to play my game! Let them go on; I shall reap the benefit. I delight in it." But when he sees the Word running and contending alone on the battle-field, then he shudders and shakes for fear.

Դու գիտես թե ինչ է Սատանան մտածում, երբ նա տեսնում է մարդկանց դաժանություն գործելիս, երբ մենք քարոզում ենք ավետարանը:Նա նստում է ձեռքերը ծալած դժոխքի կրակի հետևում:Նա չար հայացքով և քմծիծաղ տալով ասում է.«Ինչ իմաստուն են այս հիմարները, որ խաղում են իմ խաղը:Եկեք թույլ տանք շարունակեն:Ես կքաղեմ պտուղները:Նա հրճվում է , բայց երբ տեսնում է, որ Աստծու խոսքը մարտնչում է միայնակ, կռվի դաշտում, այդժամ Սատանան դողում է վախից:

Լյութերի միջամտությունը անմիջական ազդեցություն է թողնում:Վեցերորդ քարոզից հետո Վիտենբերգի իրավաբան Ջերոմե Շուրֆը գրում է կայսրին.«Ինչ~ ուրախություն պարգևեց մեզ բժիշկ Մարտինի վերադարձը:Նրա բառերը աստվածային ողորմության միջոցով ամեն օր հետ են բերում մոլորված մարդկանց դեպի ճշմարիտ ուղի»:^[1]

Լյութերը հաջորդիվ ձեռնամուխ է լինում նոր եկեղեցական գործելակերպի վերանայմանը և փոփոխմանը:Հանրային կարգը վերականգնելու նպատակով աշխատում է իշխանությունների հետ, ազդարարում Ռեֆորմացիայի ընթացքում իր նորովի ներկայացումը որպես պահպանողական ուժ:^[2] Ցվիկաույան քարոզիչներին արտաքսելուց հետո նա պայքարի է դուրս գալիս ոչ միայն գոյություն ունեցող եկեղեցու, այլ նաև արմատական բարեփոխիչների դեմ, ովքեր արձագանքում են կարգին `հրահրելով սոցիալական խռովություններ և բռնություն:^[3].

12 հոդվածները, 1525

Չնայած Վիտենբերգի իր հաղթանակին Լյութերը ունակ չի լինում ճնշելու հետագա Արմատականությունը:Քարոզիչները ինչպիսիք էին`Թոմաս Մյունցերը և Ցվիկաույան քարոզիչ Նիկոլաս Սթոռչը 1521-ից 1525 թվականների ընթացքում աջակցություն են ստանում քաղաքային բնակչության և գյուղացիների շրջանում:15-րդ դարից սկսած ապստամբություններ են բարձրացվում փոքրաքանակ գյուղացիական խմբերի կողմից:<sup>[1]</sup>Լյութերի`եկեղեցու աստիճանավորների դեմ ուղղված թերթիկները հաճախ արտահայտված են լինում«ազատական» բառաշերտով և շատ գյուղացիների թուլ են տալիս հավատալ, որ նա կաջակցի հարձակվել մասնավորապես բարձր դասակարգի վրա:^[2] 1524թվականին ապստամբություններ են բարձրանում Ֆրանկոնիայում, Սվաբիայում և Թյուրինգիայում աջակցություն են ստանում անգամ դժգոհ ազնվականներից, որոնցից շատերը պարտքեր են ունենում:Թափ առնելով արմատականների ազդեցության ներքո ինչպիսիք են` Մունցերը Թուրինգիայում և Հիպլերը ու Լոցերը հարավ-արևմուտքում, ապստամբությունները վերածվում են պատերազմի:.^[3]

Լյութերը կիսում է գյուղացիների մի մասի դժգոհությունները և 1525 թվականի մայիսին արձագանքում է 12 հոդվածներին, սակայն հիշեցնում է տուժողներին, որ հնազանդվեն գործող իշխանություններին:.^[4]Թուրինգիա ճամփորդելու ընթացքում , նա զայրույթ է արտահայտում վանքերի, մենաստանների, արքեպիսկոպոսական պալատների և գրադարանների լայնածավալ հրդեհման կապակցությամբ:«Ընդդեմ մարդասպանի, որը թալանում է գյուղացիական խմբերը» գործը գրում է իր Վիտենբերգ վերադարձի ժամանակ, նա տալիս է Ավետարանի մասին իր մեկնաբանությունը, որը խոսում էր հարստության մասին, ընդդիմանում դաժանությանը որպես Սատանայի գործ և կոչ անում ազնվականներին կանգնեցնել ապստամբներին խելագար շների նման:

Therefore let everyone who can, smite, slay, and stab, secretly or openly, remembering that nothing can be more poisonous, hurtful, or devilish than a rebel ... For baptism does not make men free in body and property, but in soul; and the gospel does not make goods common, except in the case of those who, of their own free will, do what the apostles and disciples did in Acts 4 [:32–37]. They did not demand, as do our insane peasants in their raging, that the goods of others—of Pilate and Herod—should be common, but only their own goods. Our peasants, however, want to make the goods of other men common, and keep their own for themselves. Fine Christians they are! I think there is not a devil left in hell; they have all gone into the peasants. Their raving has gone beyond all measure.

Եկեք թուլ տանք բոլորին հարվածել, սպանել,կոտորել, հիծելով, որ ոչինչ չի կարող այնքան թունավոր, ցավոտ ու դաժան լինել, որքան ապստամբությունը....:Բապտիստականությունը մարդկանց ազատ չի դարձնում ֆիզիկապես կամ ունեցվածքով, այլ միայն հոգով:Ավետարանը բարիքները համընդհանուր չի դարձնում, այլ միայն նրանք են արժանանում այդ բարիքներին, ովքեր իրենց ազատ կամքով անում են այն ինչ առաքյալներն ու իրենց աշակերտներն են անում Գործք.4;32-37:Նրանք չեն պահանջում , ինչպես վարվում են անմիտ գյուղացիները կատաղից դրդված, և այլոց բարիքները -Պլիետի և Հերոդի-լինեն համընդհանուր , իսկ իրենցը սեփական:Մեր գյուղացիները, այդուհանդերձ, ցանկանում են մյուս մարդկանց բարիքները համընդհանուր դարձնել, և իրենցը պահել իրենց, որպես ազնիվ քրիստոնյաներ:Կարծում եմ դժոխքում սատանա չի մնացել, դրանք գյուղացիների մոտ են գնացել:Նրանց անմտությունները անցել են բոլոր սահմանները:

Լյութերը արդարացնում է իր ընդդիմադիր վերաբերմունքը ապստամբությունների նկատմամբ հետևյալ երեք պատճառներով:Առաջին հերթին` շրջանցելով օրենքը դաժանություն է կիրառում աշխարհիկ իշխանության դեմ, նրանք շարունակում են անտեսել Քրիստոսի խորհուրդը.«Կայսրինը կայսրին հանձնեք»:Սուրբ Պողոսը իր Հռովմեացիներին 13;1-7 ուղղված թղթում գրում է, որ բոլոր իշխանություններն էլ Աստված է տալիս և դրանք չպետք է մերժվեն հասարակության կողմից:Աստվածաշնչից արված հետևյալ վկայակոչումը հիմք է ստեղծում վարդապետության համար, որը հայտնի է որպես թագավորների աստվածային իրավունք կամ ինչպես գերմաներենում տարբերակում է հայտնի`արքայազների աստվածային իրավունքը:Երկրորդ հերթին` ապստամբության դաժան գործողությունները`թալանը,հափշտակությունը գյուղացիներին հայտարարում են «Աստծո և կայսրի օրենքից դուրս» այսպիսով նրանք արժանանում են «հոգևոր և մարմնական մահի , եթե դարանակալ ավազակներ կամ էլ մարդասպաններ են»:Վերջիվերջո , Լյութերը անիծում է ապստամբներին իրենց «Քրիստոնյա եղբայրներ» կոչելու և Ավետարանի դրոշի ներքո հանցագործություններ իրականացնելու համար:Միայն ավելի ուշ նա զարգացնում է Բեովուլֆի գաղափարը թուլ տալով որոշակի դիմադրության գործողություններ կառավարության դեմ:

Աջակցություն չստանալով Լյութերից ապստամբները վայր են դնում իրենց զենքերը ,իսկ մյուսները իրենց դավաճանված են զգում:1525 թվականի մայիսի 15-ին Ֆրանկենհաուզենի պայքարում Սվաբիան լիգայի կողմից ստացած ջախջախմանը հետևում է Մուցերի սպառնալիքը, որը հեղափոխության այս փուլում բերում է Ռեֆորմացիայի ավարտին: Այնուհետև ռադիկալիզմը անհանգստություն է նկատում Անաբապտիստական և այլ կրոնական շարժումներում, այնինչ Լյութերական հեղափոխությունը ծաղկում է աշխարհիկ ուժերի հովանու ներքո: 1526 թվականին Լյութերը գրում է. «Ես` Մարտին Լյութերս, ապստամբության ընթացքում սպանել եմ գյուղացիներին , դրա համար ես հրամայեցի նրանց մեռած հարվածի ենթարկվել»:

Ամուսնություն

Լյութերի կին Կատարինա ֆոն Բորան Լուկաս Կրանախ Ավագի կողմից ,1526

Մարտին Լյութերը ամուսնանում է Կատարինա Ֆոն Բորայի հետ, որը այն 12 միանձնուհիներից մեկն է լինում , որին նա օգնում է փախչել Նիմբշենից , Սիստերինյան մենաստանից 1523 թվականի ապրիլին, նրանք փախչում են տառեխի տակառների մեջ ծպտված: «Հանպատրաստից , երբ խառը մտքերով էի տարված»,-գրում է նա Վինցիզլաուս Լինկին«Տերը ինձ ամուսնության է կարգում»:Ամուսնանալիս Կատարինա ֆոն Բորան 26 իսկ Լյութերը 41 տարեկան է լինում :

Մարտին Լյութերը իր գրասեղանի մոտ ընտանեկան նկարները ձեռքին 17-րդ դար

1525 թվականի հունիսի 13-ին զույգը նշանադրվում է Յոհաննես Բուգենհագենի, Յուստուս Յոնասի, Յոհաննես Ապելի, Ֆիլիպ Մելանխտոնի և Լուկաս Կրանախ Ավագի և նրա կնոջ ներկայությամբ: Նույն օրը երեկոյան զույգը պսակադրվում է Բուգենհագենում: Ծիսական քայլքը եկեղեցի և հարսանեկան խնջույքը տեղի են ունենում երկու շաբաթ անց հունիսի 27-ին:

Կաթոլիկ կրոնական կարգին հետևող որոշ հոգևորականներ վաղուց ամուսնացել էին ներառյալ Անդրեաս Կարլշթատը և Յուստուս Յոնասը , իսկ Լյութերի ամուսնությունը հաստատում է կրոնական ամուսնությունը: Նա երկար ժամանակ դատապարտել է ամուրիների ուխտերը հիմնված Աստվածաշնչյան սկզբունքների վրա,սակայն նրա ամուսնության որոշումը զարմացնում է շատերին, ոչ պակաս նաև Մելանխտոնին , որը դա անմտություն է համարում: 1524 թվականի նոյեմբերի 30-ին Լյութերը գրում է Ջորջ Սպելետին.«Ես երբեք չէի ամուսնանա ոչ նրա համար, որ անտարբեր եմ հակառակ սեռի նկատմամբ(ես ո'չ քարից եմ, ո'չ էլ փայտից)իմ միտքը դեմ էր ամուսնությանը և օր օրի ակնկալում էր հերետիկոսական մահ»:«Նախքան ամուսնությունը Լյութերը ապրել է հասարակ սննդով, և անգամ ինքն էլ է հաստատել, որ ամիսներ շարունակ չի հավաքել բորբոսնած անկողինը»:

Լյութերը և նրա կինը այցելում են տեղի վանք:«Բլեք Քլոյսթեր»հարսանիքին ներկա է գտնվում նաև նորընտիր կայսր Ջոն Սթեդֆաստը (1525–32):Նրանք այդ ամուսնությունը ուրախ և հաջող էին համարում, չնայած երբեմն գումարի պակաս էին զգում: . Կատարինան վեց երեխա է ունենում.Հանս-հունիս1526; Էլիզաբեթը– 10 դեկտեմբեր 1527,որը մահանում է մի քանի ամիս անց;Մագդալենան – 1529, մահանում է Լյութերի գրկում 1542;Մարտինը- 1531;Պաուլը – հունվար 1533; Մարգարետը  – 1534;Վերջինս օգնում է զույգին իրենց ապրուստը վաստակել հողագործությամբ և Լյութերը վստահեցնում է Մայքլ Սթիֆելին.«Իմ Քեթին այնքան սիրալիր է ամեն ինչում, և ինձ հաճելի , որ ես նրան չէի փոխի Քրոեսուսի ոսկիների հետ»:

Եկեղեցու ձևավորումը

Եկեղեցական հրամանները Մեկլենբուրգ 1650

1526 թվականին Լյութերը ավելի ու ավելի է տարվում նոր եկեղեցու ձևավորման աշխատանքներով:Նրա Բիբլիական ժողովների իդեալը ընտրելու հոգևոր դասին գործուն չէր: Համաձայն Բաինթոնի`Լյութերը երկընտրանքի առջև էր կանգնել. նա միաժամանակ ցանկանում էր դավանանքային եկեղեցի` հիմնված սեփական հավատի ու փորձի վրա, ինչպես նաև տարածքային եկեղեցի, որը իր մեջ է ընդգրկում տվյալ տեղանքի բոլոր անձանց:Եթե նրան ստիպեին որոշում ընդունել, ապա նա հաշվի կնստեր հասարակության հետ, և նա գնում էր հենց այդ ուղղությամբ:

1525-ից 1529 թվականներին նա հիմնադրում է վերահսկողական եկեղեցական մարմին մի կողմ դնելով երկրպագության նոր ձևը և նոր հավատի հստակ ամփոփումը ներկայացնում է երկու կատեխիզիսների տեսքով:Լյութերի միտքը հեղափոխական է լինում այնչափ որ արտահայտում է ցանկացած համոզման ժխտում:

Մարդկանց շփոթության մեջ չգցելու համար Լյութերը խուսափում է հստակ փոփոխությունից:Նա նաև չի ցանկանում մի կառավարող համակարգը փոխարինել մյուսով:Նա իր ուշադրությունը կենտրոնացնում է Սաքսոնիայի նահանգում գտնվող եկեղեցու վրա,գործելով որպես խորհրդատու այդ տարածարջաններում գտնվող եկեղեցիների համար, որոնցից շատերը հետևում էին նրա սաքսոնյան օրինակին:Նա սերտորեն համագործակցում է նորանշանակ հոգևորական, Ջոն Սթեդֆաստի հետ ում կողմը ուղղվում է աշխահիկ առաջնորդության համար, քանի որ Հռոմի հետ կապերը դադարեցնելուց հետո զրկվել էր եկեղեցական միջոցներով ստացվող հասույթից: Լյութերի կենսագիր Մարտին Բրեխտի համար այս համագործակցությունը եկեղեցական կառավարության խնդրահարույց և ի սկզբանե անկանխատեսելի զարգացումն էր աշխարհիկ իշխանության ներքո:

Հոգևորականը հաստատում է եկեղեցական այցը,որը նախկինում իրականացվում էր եպիսկոպոսների կողմից: Ժամանակ առ ժամանակ Լյութերի գործնական բարեփոխումները չէին համապատասխանում իր կողմից վաղ արված հայտարարություններին:Օրինակ. «Ցուցումներ Ընտրական Սաքսոնիա այցելող ծխական քահանաների համար»(1528), սևագրվում են Մելանխտոնի կողմից Լյութերի թույլտվությամբ և շեշտում զղջման նշանակությունը մեղքերի թողության արժանանալու համար, չնայած Լյութերի այն տեսակետին, որ միայն հավատն է հաստատում արդարությունը: Այսլեբենի բարեփոխիչ Յոհաննես Ագրիքոլան կասկածի տակ է դնում հետևյալ զղջումը, իսկ Լյութերը դատապարտում է նրան ուսուցանելով, որ հավատը անկախ է մյուս գործերից: Ցուցումը վիճահարույց փաստաթուղթ է նրանց համար, ովքեր փնտրում են հաստատուն զարգացում Լյութերի մտքերում և քայլերում:

Լյութերի եկեղեցական պատարագը և հաղորդությունները

Ի պատասխան Գերմանական պատարագի պահանջների` Լյութերը գրում է Գերմանական պատարագը, որը նա հրատարակում է վաղ 1526 թվականին: Նա չէր նախատեսել այն փոխարինել իր 1523 թվականին գրված Լատինական պատարագի համառոտ տարբերակով այլ գործածել որպես այլընտրանքային տարբերակ հասարակ մարդկանց շրջանում և հանրային խթան հանդիսանալ մարդկանց համար հավատալ և դառնալ Քրիստոնյաներ:Լյութերը իր կարգը հաստատում է կաթոլիկ ծառայության վրա, սակայն ժխտում է զոհաբերության հետ կապված ամեն ինչ , իսկ Պատարագը դառնում է տոնակատարություն ,որտեղ բոլորը գինուց բացի նաև հաց են ստանում:Նա վերևում է պահում հացը, գինին և գավաթը մինչ պարագաները, որոնք Պատարագի մաս էին կազմում այդ թվում`հագուստները, սեղանը , մոմերը խիստ ծիսակարգային չէին պարզապես ապահովում էին արարողակարգի ազատ անցկացումը:

Որոշ բարեփոխիչներ ներառյալ Հուլդրիչ Ցվինգլի հետևորդները, Լյութերի ծառայությունը խիստ պապական էին համարում, իսկ ժամանակակից գիտնականները նշում էին այն պահպանողականությունը, որը առկա էր նրա կողմից ներկայացված Կաթոլիկ պատարագի այլընտրանքային տարբերակում: Լյութերի ծառայությունը ինչևէ ընդգրկում է օրհներեգերի, սաղմոսների գերմաներեն երգեցողությունը ներառելով հատվածներ պատարագներից և Լյութերի կողմից Հավատո հանգանակի հաստատումը: Այս ամենը հասարակ մարդկանց և երիտասարդներին հասանելի դարձնելու համար Լյութերը կատեխիզիսի ձևով միավորում է կրոնական հրահանգը ամենօրյա ծառայություննների հետ: Նա նաև ներկայացնում է բապտիզմի և ամուսնական ծառայությունների պարզեցված տարբերակները:.

Լյութերը և իր համախոհները ներկայացնում են երկրպագության նոր կարգը, իրենց Սաքսոնիայի նահանգ այցի ժամանակ, որը սկիզբ էր առել 1527 թվականին: Նրանք նաև գնահատում են քարոզչական տարածքում հովվական հոգատարության սկզբունքները և քրիստոնեական կրթությունը:«Բարեգութ Աստված ինչ դժվարություն եմ տեսել ես»,-գրում է Լյութերը,-հասարակ մարդիկ ոչինչ չգիտեն Քրիստոնեական վարդապետության մասին ... և դժբախտաբար շատ պաստորներ գրեթե անունակ են ուսուցանելու»:

Կատեխիզիս

Լյութերի պատկերը ապակու վրա

Լյութերը մշակում է կատեխիզիսը որպես միջոց հայտնի դարձնելու Քրիստոնեական հիմունքները ժողովներում:1529 թվականին նա գրում է ՄԵԾ Կատեխիզիսը` ձեռնարկ նախատեսված պաստորների և ուսուցիչների համար,այդ թվում և ամփոփագիր , Փոքր Կատեխիզիսը, որը պետք է մարդիկ անգիր անեին: Կատեխիզիսը տրամադրում է հեշտ ընկալելի ուսումնական և աստվածաշնչյան նյութ Տաս Պատվիրանների Առաքյալների հավատո հանգանակի, Տիոջ աղոթքի,բապտիզմի, և Տիրջ ընթրիքի մասին:.Լյութերը ընդգրկում է հարցերը և պատասխանները կատեխիզիսի մեջ, որպեսզի Քրիստոնեական հավատի հիմքերը ոչ թե անգիր արվեն «ինչպես ավանակներն են անում» այլ հասկացվեն:

Կատեխիզիսը Լյութերի խիստ անձնական գործերից մեկն է:«Նպատակադրվելով հավաքագրել իմ բոլոր գործերը հատորներում»,-գրում է նա,- «Ես բավականաչափ անտարբեր եմ դրա նկատմամբ, քանի որ ոգեշնչվելով Սատուրնի սովից , ես կցանկանայի նրանց բոլորին կործանված տեսնել»:Իմ ունեցած տեղեկությունների համաձայն դրանցից ոչ մեկն էլ իմ գիրքը չէ, բացառությամբ «Կամքի գերություն»-ից և Կատեխիզիսից: Փոքր կատեխիզիսը ձեռք է բերում ճշմարիտ կրոնական ուսուցման օրինակի համբավ: Այն մինչև օրս էլ գործածվում է Լյութերի օրհներգերի և Աստվածաշնչյան թարգմանության հետ միասին:

Լյութերի Փոքր Կատեխիզիսը արդյունավետ էր մասնավորապես ծնողների կողմից իրենց երեխաներին ուսուցանելու համար:Նույնկերպ նաև Մեծ Կատեխիզիսը արդյունավետ էր պաստորների համար: Գործածելով իրենց մայրենի լեզուն `գերմաներենը, նրանք արտահայտում են առաքյալների հանգանակը պարզ ձևով,Երրորդության լեզվով:Նա վերաարտագրում է Հանգանակի յուրաքանչյուր հոդված ներկայացնելու Հոր, Որդու և Սուրբ Հոգու կերպարը:Լյութերի նպատակն է հետապնդում հնարավորություն տալ կատեխիզիստներին տեսնել իրենց որպես Երրորդության մաս, որոնցից յուրաքանչյուրը կատեխիզիսի կյանքով է ապրում:

Լյութերը պատկերում է Երրորդությունը ոչ թե վարդապետություն, որը պետք է սովորել, այլ որպես անձինք որոնք հայտնի պետք է լինեն:Հայրը ստեղծում է,Որդին փրկում, իսկ Սուրբ Հոգին օրհնում` աստվածային միասնությունը բաժանում է նրանց:Ապաշխարությունը սկիզբ առնում Հորից է և հավատացյալին մոտեցնում է Հորը: Լյութերի վերաբերմունքը Առաքյալների հանգանակի վերաբերյալ պետք է հասկացվի Պատվիրանների համատեքստում(Տաս Պատվիրաններ) նաև Տիրոջ աղոթքի շնորհիվ , որը նույնպես Լյութերական կատեխիզիստական ուսմունքի մաս է կազմում:

Աստվածաշնչի թարգմանություն

Հիմնական հոդված՝ Luther Bible

Լյութերի 1534 թվականի Աստվածաշունչը

Լյութերը հրատարակում է իր Նոր Կտակարանի գերմաներեն թարգմանությունը 1522 թվականին, և նա ու իր համախոհները ամբողջացնում են Հին Կտակարանի թարգմանությունը 1534 թվականին,երբ Աստվածաշունչը ամբողջությամբ է հրատարակվում :Նա շարունակում է թարգմանության վերամշակումը մինչև իր կյանքի վերջ: Շատերը նախկինում թարգմանել են Աստվածաշունչը գերմաներեն, այնինչ Լյութերը կապում է իր թարգմանությունը սեփական վարդապետության հետ:Երկու վաղ կատարված թարգմանություններից էին` Մենթելինի Աստվածաշունչը (1484). և Կոբերգերի Աստվածաշունչը (1484):Նախքան Լյութերի Աստվածաշունչը եղել են տասնչորս Հին Բարձր Գերմաներենով, չորս Ստորին Գերմաներենով , չորս Նիդերլանդական լեզվով , և բազում այլ լեզուներով Աստվածաշնչեր: Երբ նա քննադատվում է հավատ բառից հետո միայնակ բառը ներմուծելու համար (Հռովմեացիների 3;28), նա արձագանքում է մասամբ.«Տեքստը ինքնին և իմաստ պահանջում են այդ:Հենց այդ հատվածում է նա կիսվում Քրիստոնեական վարդապետության հիմնական կետով, համաձայն որի մենք արդարացվում ենք Քրիստոսի հանդեպ ունեցած հավատի միջոցով և ոչ թե օրենքով: ... Երբ օրենքը ամբողջապես մի կողմ է դրվում-ապա դա նշանակում է որ միայ հավատն է արդարացնում —ով էլ որ անկեղծորեն ու պարզորեն խոսի այդ օրենքները այնուամենայնիվ կգործեն»:

Լյութերը չի ընդգրկում Ջոնի Առաջին թուղթըJohn%205:7-8&verse=KJV&src= 1 John 5:7-8 KJV, Յոհաննես Կոմման իր թարգմանության մեջ ժխտում է այն որպես կեղծ ստորագրություն:Լյութերի մահից հետո այն ուրիշի ձեռքով է ստորագրվել:

Լյութերի թարգմանությունը գործածում է գերմաներենի տարբերակներից մեկը, որով հաղորդակցվում են Սաքսոնիան Դիվանատանը հասկանալի միաժամանակ և' հյուսիսի, և' հարավի գերմանացիներին:Նա նպատակադրվում է իր զորեղ հասկանալի լեզվի միջոցով Աստվածաշունչը հասանելի դարձնել բոլոր գերմանացիներին:«Մենք մեր ճանապարհից հեռացնում ենք խոչընդոտները, որպեսզի մյուսները հեշտությամբ ընթերցեն այն»:

Գիրքը հրատարակվում է գերմաներեն լեզվով հրատարակությունների պահանջի ավելացման ժամանակ, իսկ Լյութերի տարբերակը արագորեն դառնում է հայտնի և տպավորիչ Աստվածաշնչյան թարգմանություն:Որպես այդպիսին այն յուրօրինակ համ ու հոտ է տալիս գերմաներեն լեզվին ու գրականությանը: Լյութերի կողմից հարստացվելով գրառումներով և ներածություններով և Լուկաս Կրանախի կողմից արված հակապապական փորագրանկարներով, այն մեծ դերակատարում է ունենում Լյութերի վարդապետությունը Գերմանիայով մեկ տարածելու գործում: Լյութերի Աստվածաշունչը ազդում է մայրենի լեզվով մյուս թարգմանությունների վրա,ինչպիսիք են`Թինդալյան Աստվածաշունչը( 1525 թվականից հետո),և Թագավոր Ջեյմսի Աստվածաշունչը:

Օրհներգերի հեղինակ

Հիմնական հոդված՝ List of hymns by Martin Luther

Ամուր բերդ գործի գերմաներեն տեքստը երգվում է համաչափ , առավել հայտնի է ավանդական մեղեդային դասավորություն

Լյութերը տաղանդավոր օրհներգերի հեղինակ է եղել, հեղինակել է օրհներգեր ինչպիսիք են "Ein feste Burg ist unser Gott" (Ամուր բերդ է մեր Աստված),որը հիմնվել է 46-րդ Սաղմոսի վրա և "Vom Himmel hoch, da komm ich her" (Երկնքից երկիր կգամ ես),որը հիմնվել է Ղուկաս 2:11–12 վրա:Լյութերը կապում է բարձր արվեստը և ազգային երգը,այդ թվում և բոլոր դասերը`հոգևորականներին և աշխարհիկ մարդկանց,տղամարդկանց, կանանց և երեխաներին:Իր այս ընտրության համար հիմք է ծառայում գերմաներեն հիմների երգեցողությունը երկրպագության, ընտանիքի, դպրոցի և հանրային միջավայրի հետ կապ հաստատելու համար:Նրա օրհներգերը հաճախ ուղեկցվում են քնարի,ավելի ուշ նաև ցիտրայի նվագակցությամբ,վերջինս դառնում է 20-րդ դարի Գերմանիայի ազգային երաժշտական գործիքը:

Լյութերի օրհներգերը հաճախ ծնվում էին իր կյանքի հատուկ իրադարձությունների և Ռեֆորմացիայի ծաղկման շրջանում:Հետևյալ վերաբերմունքը ի հայտ է գալիս Յոհան էշի և Հայնրիխ Վոսի դատապարտման ժամանակ, նրանք Հռոմի Կաթոլիկ եկեղեցու առաջին նահատակներին էին, որոնք աջակցում են Լյութերին գրելու օրհներգեր"Ein neues Lied wir heben an" (Նոր օրհներգ, որ մենք ենք բարձրաձայնում),որը անգլերենում մասնավորապես հայտնի էր Ջոն Ս.Մեսսինջերի թարգմանությամբ, որը ուներ այսպիսի անուն և սկսվում էր այսպիսի տողով.«Նետվում եմ անծայրածիր քամիները» որի երաժշտությունը գրվել է Իբսթոնում Մարիա Ս.Թիդմանի կոմից:

Լյութերի 1524 թվականին գրված օրհներգը "Wir glauben all an einen Gott" (Մենք հավատում ենք միայն մեկ ճշմարիտ Աստծու)երեք տնից բաղկացած հավատի խոստովանություն է , որը նախապատկերում էր Լյութերի 1529 թվականին երեք մասից բաղկացած Հավատո հանգանակի բացատրությունը Փոքր Կատեխիզիսում: Լյութերի օրհներգը համառոտվում և ավելի ուշ ընդլայնվում է վաղ Գերմանական օրհներգի հիման վրա` լայնորեն տարածում ստանալով Լյութերական պատտարագներում ավելի վաղ քան 1525 թվականը:16-րդ դարում Լյութերական օրհներգերի շարքում է ընգրկվում «Մենք հավատում ենք բոլորին» կախետիզիստական օրհներգը, չնայած 18-րդ դարի հիմները ավելի շատ Երրորդության սկզբունքով էին քան կախետիզիստական, իսկ 20-րդ դարի Լյութերականները հազվադեպ էին գործածում օրհներգը , քանի որ մեղեդիները դծվար ընկալելի էին:

Լյութերի 1538 թվականի Աստծո աղոթքի սաղմոսային տարբերակը "Vater unser im Himmelreich", ճշգրտորեն համապատասխանում է Լյութերի Փոքր Կատեխիզիսում տեղ գտած աղոթքի բացատրությանը մեկ տուն յուրաքանչյուր յոթ աղոթքի համար,ավելացրած թաղման և փակման տները:Սաղմոսը գործում է միաժամանակ որպես ծիսական պատարագ և որպես միջոց քննելու մարդկանց հատուկ կատեխիզիստական հարցերով:Ներկայումս առկա մատյանը ցույց է տալիս բազում վերահրատարակություններ,ցուցադրելու Լյութերի մտահոգությունը պարզաբանելու և հաստատելու տեքստը տրամադրելով լիարժեք աղոթքային մեղեդի:Տիրոջ Աղոթքի 16-ից 20-րդ դարերի տաղաչափերը ընդօրինակել են Լյութերի մեղեդին, այնինչ ժամանակակից տեքստերը նշանակալի կարճ են:

Լյութերը գրում է. "Aus tiefer Not schrei ich zu dir" (Վշտիս խորքերից քեզ եմ գոռում) 1523 թվականին հանդես է գալիս 130-րդ Սաղմոսի սաղմոսային տարբերակ և ուղարկում է օրինակը քաջալերելու իր համախոհներին գրել իր սաղմոսները գերմանական պատարագի համար:Համագործակցելով Պաուլ Սպերատուսի հետ այս և մյուս յոթ սաղմոսները հրատարակվում են Achtliederbuch-ում , որը առաջին Լյութերական շարանն է: 1524 թվականին Լյութերը իր բնօրինակ չորս տնից բաղկացած սաղմոսը վերաներկայացնում է հինգ տնից բաղկացած Ռեֆորմացիոն սաղմոսով, որը զարգացնում էր ամբորջապես շնորհի թեման:Արտահայտելով հիմնական Ռեֆորմացիոն վարդապետությունը "Aus tiefer Not"-ի ընդլայնված տարբերակը ձևավորվում է որպես մի քանի տարածաշրջանային Լյութերական պատարագների կանոնավոր բաղադրիչ, որը լայնորեն գործածվել է թաղումների այդ թվում և Լյութերի թաղման ժամանակ:Էրհարթ Հեգենվալցի 51 Սաղմոսի սաղմոսային տարբերակին զուգընթաց,Լյութերը ընդլայնված սաղմոսը նաև դրվում է գործածության որպես Լյութերի կատեխիզիսի հինգերորդ մաս ,վերագրվելով խոստովանությանը:

Լյութերը գրում է. "Ach Gott, vom Himmel sieh darein" (Աստված երկնքից ներքև է նայում). "Nun komm, der Heiden Heiland" (Այսժամ գալիս է հավատացյալների Փրկիչը), հիմնվում է Veni redemptor gentium, վրա և դառնում է Քրիստոսի գալուստի հիմնական սաղմոսը:Նա փոխակերպում է A solus ortus cardine to "Christum wir sollen loben schon" (Մենք պետք է Աստծուն աղոթենք ) իսկ Կաթոլիկ օրհներգն էր. "Komm, Gott Schöpfer, Heiliger Geist" (Եկ Սուրբ Հոգի, Տեր Աստված):

Նա գրում է երկու սաղմոսներ հիմնվելով Տաս պատվիրանների վրա:"Dies sind die heilgen Zehn Gebot" and "Mensch, willst du leben seliglich".Նրա "Gelobet seist du, Jesu Christ" (Գնահատում եմ Քեզ Տեր Աստված) դառնում է Սուրբ Ծնունդի հիմնական սաղմոսը:Նա գրում է Pentecost "Nun bitten wir den Heiligen Geist", և ընդունում է Սուրբ Զատիկի համար "Christ ist erstanden" (Քրիստոսը հարություն է առնում),հիմնվում է Victimae paschali laudes. "Mit Fried und Freud ich fahr dahin" վրա ,և վերարտադրում է Nunc dimittis, նախատեսված էր Մաքրման համար, սակայն նաև ավելի ուշ դառնում է թաղման սաղմոս:Նա վերարտադրում է Te Deum որպես"Herr Gott, dich loben wir" պարզեցված մեղեդու տեսքով:

Լյութերի 1541 թվականի սաղմոսը "Christ unser Herr zum Jordan kam" (Հորդանը գալիս է Քրիստոսի` մեր Տեր Աստծո մոտ)նրա հարցերի և պատասխանների կառուցվածքը վերաբերում էին Փոքր Կատեխիզիսում տեղ գտած բապտիստականությանը:Լյութերը ընդունում է արդեն իսկ գոյություն ունեցող Յոհան Վոլտերի մեղեդին, որը կապված էր 67-րդ Սաղմոսի հետ:ՈԻլֆ Հեյնցսի չորս մասից բաղկացած սաղմոսը գործածվել է ներկայացնելու Հալլեյի 1541 թվականի Լյութերական Ռեֆորմացիան:18-րդ դարի քարոզիչները և ստեղծագործողները ներառյալ Յ.Ս.Բախը որպես հիմք են գործածել հետևյալ հարուստ սաղմոսը այնինչ վերջինիս օբյեկտիվ բապտիստական աստվածաբանությունը փոխարինվել է այլ սաղմոսներով, որոնք 19-րդ դարի վերջի Լյութերական բարեպաշտության ազդեցության տակ են գտնվել:

Լյութերի սաղմոսները ընդգրկված են եղել վաղ Լյութերական շարաններում և տարածել են Ռեֆորմացիայի գաղափարները:Նա տրամադրում է Առաջին Լյութերական շարանի ութ երգերից չորսը, 18-ը 26 երգերից վերցված Erfurt Enchiridion,-ից 24-ը 32 երգերից առաջին խոռային շարանում ներկայացված Յոհան Վոլտերի կոցմից:, Eyn geystlich Gesangk Buchleyn, բոլորը հրատարակվում են 1524 թվականին:

Լյութերի սաղմոսները ոգեշնչել են կոմպոզիտորներին գրել երաժշտություն. Johann Sebastian Bach-ը ներառել է մի քանի օրինակներ իր կանատատներում,իսկ խոռային կանատատները ամբողջապես հիմնված են դրա վրա մասնավորապես Christ lag in Todes Banden, BWV 4,ավելի վաղ քան 1707 թվականը , և երկրորդ տարին (1724 to 1725) Ach Gott, vom Himmel sieh darein, BWV 2, Christ unser Herr zum Jordan kam, BWV 7, Nun komm, der Heiden Heiland, BWV 62, Gelobet seist du, Jesu Christ, BWV 91, և Aus tiefer Not schrei ich zu dir, BWV 38, ավելի ուշ Ein feste Burg ist unser Gott, BWV 80, իսկ 1735 թվականինWär Gott nicht mit uns diese Zeit, BWV 14:

Հոգին մահվանից հետո

Լյութերը ձախ կողմից, Լազարուսը հարություն է առնում Քրիստոսի միջոցով, նկարը Լուկաս Կրանախ Ավագի , 1558

Ի տարբերություն Ջոն Կալվինի և Փիլիպ Մելանխտոնի հայացքների իր որջ կյանքի ընթացքում Լյութերը հաստատում է, որ սխալ վարդապետություն չէ հավատալ նրան, որ Քրիստոնյայի հոգին քուն է մտնում երբ մահվան ժամանակ այն անջատվում է մարմնից: Համապատասխանաբար նա վիճարկոււմ է Աստվածաշնչի որոշակի հատվածների մեկնաբանությունները, ինչպիսին է.« Հարուստ մարդու և Լազարուսի առակը»:Սա ուղղորդում է Լյութերին մերժել նաև Սրբերի չարչարանքների գաղափարները:«Բավական է հասկանանք, որ հոգիները չեն լքում մեր մարմինները որպեսղի դժոխքի պատիժների ու չարչարանքների ենթարկվեն, այլ մուտք են գործելու պատրաստի ննջարաններ ուր ննջելու են խաղաղության մեջ»: Նա նաև ժխտում է քավարանի գոյությունը որտեղ Քրիստոնյա հոգիները մահից հետո տանջանքների են ենթարկվում: Նա հաստատում է մարդու ինքնությունը անգամ մահվանից հետո:Իր Սմալկալդյան հոդվածներում, նա նկարագրում է սրբերին գերեզմաններում և երկնքում ապրողներ:

Լյութերական աստվածաբան Ֆրանց Պիպերը նկատել է, որ Լյութերի ուսմունքը մահվանից հետո Քրիստոնիայի հոգեվիճակի մասին տարբերվում է վերջին Լյութերական աստվածաբանների ինչպես օրինակ Յոհան Գերհարդի ուսմունքից:Լեսսինգը այդ նույն եզրակացությանն էր եկել ավելի վաղ(1755)հետևյալ խնդրի շուրջ Լյութերական ուղղափառության իր վերլուծությունում:

Լյութերի Commentary on Genesis պարունակում է հատված, որը եզրակացնում էոր.«հոգին չի քնում» (anima non sic dormit), այլ արթնանում է(sed vigilat) և տեսիլքներ ունենում. 1765 թվականին Ֆրանցիս Բլեքբուրնը պնդում է, որ Ջոն Յորթինը սխալ է ըմբռնել այս և այլ հատվածներ Լյութերից: Մինչ Գոթֆրիդ Ֆրիթշելը մատնանշում էր 1867 թվականին, այն փաստացիորեն վերաբերում էր մարդկային հոգուն, որը հոգնել է այս կյանքի ամենօրյա ազատությունից (homo enim in hac vita) և մտնում է իր ննջասենյակ (defatigus diurno labore) (sub noctem intrat in cubiculum suum) և նրա քունը ընդհատվում է երազներով:

Հենրի Իստեր Յակոբսի անգլերեն թարգմանությունը 1898 թվականից.

«Այս կյանքի քունը և այն կյանքի քունը, այդուհանդերձ, տարբերվում են:Այս կյանքում մարդը հոգնում է իր ամենօրյա ազատությունից մութ ընկնելու պես գնում դեպի բազմոցը և ննջում խաղաղության մեջ, վայելում հանգիստը:Նա ոչինչ չգիտի Սատանայի, կրակի և սպանության մասին:

Սաքրամենտարիան բանավեճը և Մարբուրգի ժողովը

Մարտին Լյութերի կիսանդրին Սուրբ Մերի եկեղեցի, Բեռլին

1529 թվականի հոկտեմբերին, Հեսսեյի Ֆիլիպ Առաջին Լենդգրեյվը Գերմանացի և Շվեյցարացի աստվածաբանների ժողով է գումարում Մարբուրգյան դղյակում ստեղծելու վարդապետական միասնություն նոր ձևավորված Բողոքական նահանգներում:Որոշումը ընդունվում է տասնչորս կետով, այդ կետերի շարքում բացառություն կազմում ` հաղորդությունը, Աստծո ընթրիքի խորհուրդը, որը մեծ կարևորություն ուներ Լյութերի համար:

Աստվածաբաններ Ցվինգլին,Մելանխտոնը , Մարտին Բուսերը և Յոհանես Օյքոլեմպադիուսը անհամաձայնություն են հայտնում Հիսուսի կողմից Վերջին Ընթիքին հնչած խոսքերին . «Սա իմ մարմինն է առե'ք և կերե'ք» իսկ «Այս բաժակում իմ նոր ուխտի արյունն է»(Ա Կորնթացիս11:23–26).Լյութերը պնդում է, որ Քրիստոսի իրական մարմինը և արյունը նվիրաբերված հացի և գինու մեջ են, որը նա կոչում էր սուրբ միություն, մինչ իր հակառակորդները հավատում էին, որ Աստված պետք է միայն հոգևոր լինի կամ էլ խորհրդանշաբար ներկա:

Ցվինգլին օրինակ ժխտում էր, որ Հիսուսը միաժամանակ կարող է մեկից ավելի տեղերում գտնվել:Լյութերը շեշտադրում է Հիսուսի ամեն տեղ լինելու մարդկային բնությունը: Ըստ տվյալների բանավեճը երբեմն վերաճում առճակատումների:Մեջբերելով Հիսուսի խոսքերը.«Մարմինը ոչ մի օգուտ չի բերում» (Հովհ.6.63),Ցվինգլին ասում է.«Այս հատվածը խիստ տպավորում է»:«Այդքան հպարտ մի' եղեք»Լյութերը հակադարձում է. «Դո'ւք գերմանացիներդ,այնքան էլ շուտ տպավորվողներից չեք»:«Սա Հեսսեն է և ո'չ թե Շվեյցարիան»:Այս սեղանի վրա Լյութերը գրում է հետևյալ խոսքերը "Hoc est corpus meum" («Սա իմ մարմինն է»)շարունակաբար պնդելով իր սկզբունքային դիրքորոշումը:

Չնայած հաղորդության վերաբերյալ անհամաձայնություններին`Մարբուրգի ժողովում որոշվում է 1530 թվականին ստորագրել Աուգսբուրգյան խոստովանությունը և հետևյալ տարի ձևավորել Շմալկալդիկների միավորումը այնպիսի Բողոքական դեմքերի գլխավորությամբ ինչպիսիք են`Սաքսոնիայի Ջոնը, Հեսսեյի Ֆիլիպը և Ջորջ Մարգրեյվ Բրանդենբուրգ Անսբախը: Շվեյցարական քաղաքները, ինչևիցե չեն ստորագրում այդ պայմանագիրը:

Իմացաբանություն

Որոշ գիտնականներ հաստատում էին, որ Լյութերը ուսուցանում էր, որ հավատը իմաստային տեսանկյունից հակասական է և հավատի վերաբերյալ հարցերը չեն կարող ընկալվել բանականությամբ:Նա գրում է. « Քրիստոնեական հավատի վերաբերյալ մեր բոլոր հոդվածները, որը Աստված բացահայտել է մեզ համար իր իսկ բառերով բանականության առկայության պարագայում կեղծ են և անմիտ: իսկ Բանականությունը ոչ մի կերպ չի կապվում հավատի հետ [...] Բանականությունը մեծագույն թշնամին է, որ հավատը ունի:Այն լրացնում է հոգևորը»: Ինչևէ նա գրում է իր վերջին գործում, որ մարդկային բանականությունը ոչ թե հավատի դեմ է,երբ լուսավորվում է , այլ այն ավելի շատ առաջնորդում է այնառաջ քաշելով պնդումներ նա բանվիճում է:Ժամանակակից Լյութերական ուսումնասիրությունը տարբերվող իրականություն է հայտնաբերել: Լյութերը ձգտում է տարանջատել հավատն ու բանականությունը, որպեսզի պատվի դրանցից յուրաքանչյուրին վերաբերող գիտության ոլորտները:

Մահմեդականություն

Տե՛ս նաև՝ Protestantism and Islam

Պայքար թուրքերի և քրիստոյաների միջև 16-րդ դարում

Մարբուրգյան ժողովի ժամանակ Սուլեյմանը պաշարում է Վիեննան մեծաքանակ Օսմանյան զորքի միջոցով: Լյութերը ընդդիմանում է թուրքերի դեմ իր 1518 թվականի 95 դրույթների բացատրության մեջ առաջ քաշելով մեղադրանքներ:Նա թուրքերին համարում է Սստծո կողմից ուղարկված պատուհաս պատժելու քրիստոնյաներին, որպես Բիբլիական ապոկալիպսի կամակատարներ , որ ավերելու են Հակաքրիստոնեությունը, ըստ Լյութերի նրանց շարքին կարող էին դասվել պապականությունը և Հռոմեական եկեղեցին: Նա հաստատակամորեն մերժում է Սրբազան պատերազմի գաղափարը .«Մեր մարդիկ կարծես քրստոնեական զորք են ուղղված թուրքերի դեմ, որոնք նաև Քրիստոսի թշնամիներն էին:Այս ամենը,անկասկած, դեմ է Քրիստոսի անվանը և վարդապետությանը»:Մյուս կողմից, պահպանելով երկու թագավորությունների վարդապետությունը, Լյութերը աջակցում է թուրքերի դեմ ոչ-կրոնական պատերազմը :1526 թվականին նա.«Արդյոք զինվորները կարող են սրբագործվել» գործում պնդում է, որ ազգային անվտանգությունը արդար պատերազմի հիմնական պատճառն է: 1529-ից «Պատերազմ ընդդեմ թուրքերի» գործում նա եռանդուն կերպով կոչ է անում կայսր Չարլզ V-ին և գերմանացի ժողովրդին աշխարհիկ պատերազմ մղելու թուրքերի դեմ:Այդուհանդերձ, նա պարզաբանում է, որ հոգևոր պատերազմը օտար հավատի դեմ առանձնանում էր. այն մղվում էր հավատի և աղոթքի ներքո: Վիեննայի նվաճման ժամանակ Լյութերը գրում է աղոթք թուրքերից ազգային ազատագրաման պայմաններում Աստծուց խնդրելով «Մեր կայսրին շնորհիր հարատև հաղթանակ»:

1542-ին Լյութերը կարդում է Ղուրանի լատիներեն թարգմանությունը: .Նա շարունակում է գրել մի քանի քննադատական պամֆլետներ իսլամի վերաբերյալ,, որը նա կոչում էր. «Մուհամեդականություն» կամ «Թուրք»: Լյութերը մուսուլմանական հավատը համարում էր սատանայի գործիք , նա անտարբեր էր դրա գործելակերպին:«Թույլ տվեք թուրքին հավատալ և ապրել այնպես, ինչպես նա է կամենում, քանի որ մենք թողնում ենք պապականությանը և կեղծ քրիստոնյաներին ապրել»:Նա առարկում է Ղուրանի հրապարկման արգելքը` պահանջելով վերջինիս մանրակրկիտ ուսումնասիրություն:

Անտինոմիան հակասություն

Սուրբ Անդրեաս եկեղեցու ամբիոնը, Այսլեբեն, այստեղ քարոզ են կարդացել Ագրիկոլան և Լյութերը

Վաղ 1537 թվականին Յոհաննես Ագրիկոլան (1494–1566)—ծառայելով որպես պաստոր Լյութերի ծննդավայրում`Այսլեբենում ,—իր քարոզում պնդում էր, որ Տիրոջ ավետարանը և ոչ թե Տիրոջ բարոյական օրենքն է (Տաս Պատվիրանները) վեր հանում այլ Աստծո զայրույթը Քրիստոնյաների նկատմամբ:Հիմնվելով այս և Ագրիկոլայի մյուս քարոզների վրա Լյութերը կասկածում է , որ Ագրիկոլան Վիտենբերգում պտտտվող որոշակի անանուն անտինոմիան դրույթների հետևում է կանգնած:Այս դրույթները հաստատում էին, որ օրենքը պետք է Քրիստոնյաներին ուսուցանվի այլ ոչ թե միայ հասնի քաղաքային կենտրոն:Լյութերը արձագանքում է այս դրույթներին Ագրիկոլայի դեմ ուղղված դրույթների նեղ շարքով և անտինոմիաներով, որոնցից չորսը դառնում են վիճաբանությունների հիմք 1538-ից 1540-ական թվականներին :Նա նաև արձագանքում է այս պնդումներին այլ գործերում , այդպիսիք են իր 1539 թվականի բաց նամակը Ս. Գութթելին Ընդդեմ Անտինոմիաների և իր գիրքը Խորհուրդներ և Եկեղեցի :

Անտինոմիաների դեմ դրույթներում և բանավեճերում, Լյութերը վերանայում և վերահաստատում է մի կողմից այն ինչ կոչվել է օրենքի երկրորդ գործածություն, որը գործիք էր Սուրբ Հոգու ձեռքում մարդու սրտում վիշտ ծնել մեղք գործելու պատճառով և պատրաստել նրան Ավետարանական օրենքի առաջ կանգնել:Լյութերը պնդում է, որ ամեն բան ինչ գործածվում է վիշտ ծնել մեղքի պատճառով օրենք է, եթե անգամ դա Քրիստոսի կյանքն է, Քրիստոսի մահը մեղքի համար կամ Աստծո բարօրությունը արարելու մեջ: «Հրաժարվելով քարոզել Տաս Պատվիրանները Քրիստոնյաների շրջանում ,էլ-էյ-դաբյլու տառերը վերացնելով եկեղեցուց, մենք չենք դատապարտի և ոչ մի օրենք: Եթե օրենքը Քրիստոնյաներին չքարոզվի նույնը կլինի թե Քրիստոնյաները այլևս մեղսագործ չեն համարում իրենց և որ եկեղեցին բաղկացած է մեծամասամբ սուրբ մարդկանցից»:

Մյուս կողմից Լյութերը նաև մատնանշում է Տաս Պատվիրանները - ոչ թե Աստծու դատաստան է բարոյական օրենք դիտարկում այլ իր երկնային կամքի արտահայտումը-ուսուցանելով թե ինչպես պետք է ապրի Քրիստոնյան:Սա ավանդաբար կոչվել է օրենքի երրորդ գործածություն: Լյութերի համար Քրիստոսի կյանքը ընկալվում էր օրինակ և ոչ ավելին, քան Տաս Պատվիրանների հետևում , որը յուրաքանչյուր Քրիստոնյայի կյանքի մաս պետք է կազմի:

Տաս Պատվիրանները և Քրիստոնյաների վերսկսվող կյանքի սկիզբը, որը տրվում է հաղորդության միջոցով հավատացյալի ապագա երկնային կյանքի ներկա պատկերն են այս կյանքում: Լյութերի Տաս Պատվիրանների ուսուցումը հակասական երանգ ուներ, որը իր բնույթով ըստ Լյութերի չթր քաջալերում աշխարով մեկ թռիչքը, այլ ուղղորդում էր Քրիստոնյային օրգտակար լինել դիմացինին այս դժվարին աշխարհում:

Ֆիլիպ Առաջին Լենդգրեյվը

1539 թվականի դեկտեմբերից Լյութերը ներգրավվում է Ֆիլիպ Առաջին Լենդգրեյվի ամուսնության գործերի մեջ , որը ցանկանում էր ամուսնանալ իր կնոջ արքունական կանանցից մեկի հետ: Ֆիլիպը խնդրում է Լյութերի Մելանխտոնի և Բուսերի համաձայնությունը մեջբերելով պատրիարքների բազմակնության նախադեպը:Աստվածաբանները պատրաստ չէին համընդհանուր որոշում կայացնելու , և նրանք դժկամությամբ խորհուրդ են տալիս Լանդգրաֆին, որ եթե վերջնական որոշել է, ապա պետք է ամուսնանա գաղտնի կերպով առանց բարձրաձայնելու խնդրի մասին, քանի որ բաժանությունը ավելի վատ է, քան բազմակնությունը: Արդյունքում 1540 թվականի մարտի 4-ին Ֆիլիպը ամուսնանում է իր երկրորդ կնոջ հետ, Մարգարետ ֆոն դեր Սալեի հետ, որպես վկա ներկա է գտնվում Մելանխտոնը և Բուսերը:Ֆիլիպի քույր Էլիզաբետը այդուհանդերձ հանրային ազմուկ է բարձրացնում իսկ Ֆիլիպը սպառնում է բացահայտել Լյութերի խորհուրդը:Լյութերը ասում է նրան .«Ասա լավ ազդու սուտ, և չեղարկիր ամուսնությունը», Ֆիլիպը այդկերպ էլ վարվում է:Մարգարետը 17 տարվա ընթացքում 9 երեխա է լույս աշխարհ բերում , Ֆիլիպը միասին վերցրած ունենում է 19 երեխա:Լյութերի կենսագիր Մարտին Բրեխտի տեսակետի համաձայն. «Ֆիլիպին հոգևոր խորհուրդ տալը Լյութերի ամենամեծ սխալներից մեկն է եղել,Լանդգրաֆն էլ իր հերթին ամբողջապես պատասխանատու էր իր քայլի համար սակայն Լյութերից է պահանջում պատասխանատվություն»: Բրեխտը պնդում է, որ Լյութերի սխալը հոգևոր խորհուրդ տալը չէր, այլ այն , նա սխալվել էր քաղաքական հարցերում: Այդ քայլը երկար ժամանակ վնաս է հասցնում Լյութերի հեղինակությանը:

Հակասեմականություն

Հիմնական հոդված՝ Martin Luther and antisemitism

Տե՛ս նաև՝ Christianity and antisemitism

Հրեաները և նրանց Ստերը գործի բնօրինակ տիտղոսաթերթը , գործը գրվել է Մարտին Լյութերի կողմից 1543 թվականին

Լյութերը իր ողջ գործունեության ընթացքում բացասաբար է արտահայտվում Հրեաների վերաբերյալ: Չնայած Լյութերը հազվադեպ է հանդիպել հրեաներին իր կյանքի ընթացքում,նրա հայացքները արտահայտվել են աստվածաբանական և մշակութային ավանդույթներում, որը նկատել են հրեաները որպես մերժված ժողովուրդ , մեղավոր Քրիստոսի մահվան մեջ, իսկ Լյութերը ապրում էր մի վայրում , որտեղից հրեաները արտաքսվել են 90 տարի առաջ:Նա հրեաներին հայհոյողներ և ստախոսներ էր համարում, քանի որ նրանք մերժել են Հիսուսի աստվածայնությունը: 1523 թվականին Լյութերը բարություն է ներշնչում նրանց ասելով որ Հիսուս Քրիստոսը հրեա է ծնվելայսկերպ ձգտելով նրանց ուղղել Քրիստոնեության կողմը: Երբ նրա ջանքերը ապարդյուն են անցնում նա միանգամից չարանում է նրանց նկատմամբ:

Լյութերի հրեաների մասին գլխավոր գործը նրա 60 000 բառից բաղկացած աշխատությունն է Von den Juden und Ihren Lügen (Հրեաները և իրենց ստերը), և Vom Schem Hamphoras und vom Geschlecht Christi (Քրիստոսի սուրբ անունը և ծնունդը), երկուսն էլ հրատարակվում են 1543 թվականին իր մահվանից երեք տարի առաջ:. Լյութերը ժխտում է, որ հրեաները ընտրյալ մարդիկ են փոխարենը ասելով, որ նրանք «սատանայի մարդիկ» են և նրանց հետ վատ լեզվով է խոսում:.Մեջբերելով Օրինաց 13-ը որտեղ Մովսեսը հրամայում է սպանել կռապաշտներին և վառել նրանց ունեցվածքը և քաղաքները , որպես նվիրաբերություն Աստծուն, Լյութերը կոչում է "scharfe Barmherzigkeit" (խիստ ողորմածություն") հրեաներին «տեսնելու արդյոք մենք գոնե մի քանիսի կօգնենք կրակի ճիրաններից»: Լյութերը կողմ է լինում սինագոգների կրակի մատնելուն, հրեական սուրբ գրքերը վերացնելուն,ռաբիներին քարոզել արգելելուն, հրեաների ունեցվածքը և գումարը զավթելուն, նրանց տները ավերելուն, որպեսղի այդ «թունավոր ճիճուները» աշխատանքի լծվեն կամ էլ արտաքսվեն բոլոր ժամանակներում: Ռոբերտ Մայքլսի տեսակետի համաձայն Լյութերի հետևյալ խոսքերը.«Մենք մեղավոր ենք նրանց չսպանելու համար» հավասարազոր են սպանության պատժին:«Աստծո զայրույթը այնքան մեծ է նրանց նկատմամբ»,-եզրակացնում է Լյութերը,-«մեղմ ողորմածությունը նրանց միայն ավելի վատը կդարձնի, այնինչ խիստ ողորմածությունը նրանց կհեղափոխի մի փոքր:Այդուհանդերձ հեռու մնա նրանցից»:"

Լյութերը խոսում է հրեաների դեմ Սաքսոնիայում, Բրանդենբուրգում և Սիլեսիայում: Յոսել Ռոսեյմը , որը հրեա խոսնակ էր, փորձում է օգնել Սաքսոնիայի հրեաներին 1537 թվականին, ավելի ուշ ողբալով իրենց դժվար կացությունը և ասելով, որ « հոգևորականը ում անունն է Մարտին Լյութեր-թո'ղ որ նրա մարմինն ու հոգին դժոխքում հայտնվեն-նա ով գրում էմի շարք հերետիկոսական գրքեր, որոնցում ասում է, որ ով որ օգնի հրեաներին դատապարտված է կործանման»: Յոսելը Ստրասբուրգ քաղաքում կոչ է անում արգելել Լյութերի հակահրեական գործերի վաճառքը:Նրանք ի սկզբանե հրաժարվում են,սակայն անում են այս ամենը երբ Լյութերական պաստորը Հոխֆելդենում քարոզի միջոցով կոչ է անում իր համախոհներին սպանել հրեաներին:Լյութերի աղդեցությունը շարունակվում է անգամ իր մահից հետո: 1580-ական թվականներին ապստամբությունները տանում են հրեաների արտաքսմանը մի քանի Գերմանալյութերական նահանգներից:

Լյութերը իր սերնդի ամենաշատ ընթերցվող հեղինակներից մեկն է եղել , մասնավորապես Գերմանիայում մարգարեի կարգավիճակ է ունեցել:Պատմաբանների շրջանում գերակշռող կարծիքի համաձայն, նրա հակահրեական հռետորաբանությունը զգալիորեն նպաստել է հակասեմականության զարգացմանը Գերմանիայում իսկ 1930-ից 1940-ական թվականներին «ուժեղ հիմնասյուն» դարձել ֆաշիստների համար հրեաների վրա հարձակման ժամանակ: Ռեյնհոլդ Լեվինը գրում է, որ «որևէ մեկը ով գրում էր հրեաների դեմ որևէ պատճառով , կարծում էր, որ իրավունք ունի արդարացնել ինքն իրեն հաղթանակած դիմելով Լյութերին»:Համաձայն Մայքլի յուրաքանչյուր հակահրեական գիրք, որը տպագրվել է Երրորդ Ռայխում պարունակում է հիշատակումներ և մեջբերումներ Լյութերից:Հենրիխ Հիմլլերը «թեև երբեք Լյութերական չի եղել, և դաստիարակվել է որպես կաթոլիկ»հիացմունքով է գրում 1940 թվականին հրեաների մասին գրված նրա գործերի և քարոզների մասին: Նուրեմբերգ քաղաքը ներկայացնում է «Հրեաները և նրանց ստերը» գրքի առաջին հրատարակությունը Յուլիուս Ստրայխերին, որը Der Stürmer ամսագրի ֆաշիստ խմբագիր էր, նրա ծնդյան օրը 1937 թվականին: Ամսագիրը այն համարում էր ամենաառաջին հակասեմական աշխատությունը որը երբևէ հրատարակվել է: Այն հանրայնորեն ցուցադրվել է ապակուց այն կողմ Նուրեմբերգյան համաժողովներին և դոկտոր Ե.Հ.Շուլցի և Ռ.Ֆրերկսի կողմից մեջբերվել են 54 եջից բաղկացած բացատրություն Ֆաշիստական սահմանադրությունից:

1941 թվականի դեկտեմբերի 17-ին յոթ Բողոքական տարածաջրջանային եկեղեցու համադաշնություններ քննարկում են հետևյալ միտքը. «Համաձայնվել այն քաղաքականության հետ, որը ստիպում էր հրեաներին կրել դեղին կրծքանշաններ իր դաժան փորձից հետո, երբ Լյութերը արդեն առաջարկել էր կանխարգելիչ միջոցներ ձեռնարկել հրեաների դեմ և նրանց վտարել Գերմանիայի տարածքից»:Ըստ Դանիել Գոլդհագենի` արքեպիսկոպոս Մարտին Սասսեն` հանրաճանչ Բողոքական եկեղեցականը, հրատարակում է Լյութերի գրվածքների ամփոփագիրը Kristallnacht-ից կարճ ժամանակ անց, որի համար Դարմիդ Մաքոլոն `Օքսֆորդի համալսարանի եկեղեցու պատմության դասախոսը վիճարկում է, որ Լյութերի գործը «նախագիծ» է:Սասսեն ողջունում է սինագոգների կրակի տալը և օրվա զուգադիպմաբ իր գործի նախաբանում գրում. «10նոյեմբեր 1938 թվական , Լյութերի ծննդյան օրը, սինագոգները վառվում են Գերմանիայում»:«Գերմանացիները,- ինչպես նա էր ասում,- պետք է ուշադրությու սևեռեն այս բառերի վրա սրանք իր ժամանակի մեծագույն հակասեմականությունն են արտահայտում. նա իր ժողովրդի զգուշարարն է հրեաների դեմ»:

Հսկայական տարբերություն գոյություն ունի  փրկության հավատի և ռասայական գաղափարախոսության միջև;Այդուհանդերձ, նրա զայրույթը սատանայական արդյունքի հանգեցրեց, Լյութերը ճակատագրորեն դարռնում էհակասեմականություն քարոզող եկեղեցական հայրերից մեկը այդպիսով հիմք ստեղծելով ներկայիս ատելության ձևավորմանը հրեաների նկատմամբ,քողարկելով այդ ամենը Բարեփոխիչի անվան տակ: 

Գիտնականների բանավեճի կենտրոնում Լյութերի ազդեցությունն էր, և թե արդյոք նրա գործը պետք է անախրոնիկ դիտարկել որպես հիմք Ֆաշիստների ազգային հակասեմականությանը:Որոշ գիտնականներ Լյութերի ազդեցությունը սահմանափակված են տեսնում, իսկ Ֆաշիստների կողմից նրա գործի գործածությունը պատեհապաշտական համարում:Յոհանես Վոլմենը վիճարկում է, որ Լյութերի գործերը հրեաների դեմ մեծապես անտեսված էին 18-ից 19-րդ դարերում և չկա կապ Լյութերի մտքի ու Ֆաշիստների գաղափարախոսության մեջ: ՈՒվե Սիմոն Նետտոն համաձայնում է ասելով որ ֆաշիստները վաղուց հակասեմիտներ են և նրանք վերականգնել են Լյութերի գործը:Հանս Հիլլերբրենդը համաձայնում է, որ կենտրոնանալով Լյութերի վրա կնշանակի ընդունել Ֆաշիստների հակասեմականության հակապատմական տեսակետը , որը անտեսել է Գերմանիայի պատմության մյուս նպաստալից գործոնները: Ռոլանդ Բինատոնը` հայտնի եկեղեցական պատմաբանը և Լյութերի կենսագիրը, գրում է. «Կցանկանար որևէ մեկը որ Լյութերը վաղ մահանար »գրված է [Հրեաները և նրանց ստերը գրքում]:Նրա դիրքորոշումը ամբողջապես կրոնական է և ոչ թե ռասայական է: Քրիստոֆեր Յ. Պրոբստը իր գրքերում «Հրեաների դիվայնացումը» և «Լյութերը ու Բողոքական եկեղեցին Ֆաշիստական Գերմանիայում»(2012),ցույց է տալիս, որ մեծ թվով գերմանացի լյութերական հոգևորականներ և աստվածաբաններ Ֆաշիստների Երրորդ Ռայխի ընթացքում գործածում են Լյութերի դաժան հրատարակումները հրեաների և նրանց կրոնի դեմ մասամբ արդարացնելու Ազգային Սոցիալիսների հակասեմիտական քաղաքականությունը:

Որոշ գիտնականներ ինչպիսիք են` Մարկ Ու. Էդվարդսը իր «Լյութերի վերջին պայքարը» գրքում և 1531-ից 46 թվականների «Քաղաքականությունը ու Բանավեճերը»գործերում (1983) առաջ է քաշում այն միտքը, որ Լյութերը հակասեմիտական հայացքներ է զարգացրել այն տարիների ընթացքում երբ նրա առողջությունը գնալով վատթարացել է, և հնարավոր է դրանք մասամբ մտավոր վիճակի արդյունք են:Էդվարդսը նաև մեկնաբանում է, որ Լյութերը հաճախ դիտավորյալ գործածել է «դաժանություն և անքաղաքավարություն» իր գործերում դատապարտելով հրեաներին, ելույթներ ունենալով Թուրքերի (մուսուլմաներ) և Կաթոլիկների դեմ:

1980 թվականներից սկսած Լյութերական աղանդները մերժել են Մարտին Լյութերի դրույթները հրեաների դեմ և արգելել դրանց գործածությունը ատելություն հրահրելու Լյութերականների դեմ: 4,745 15-65 տարեկան Հյուսիսային Ամերիկայի Լյութերականները մյուս փոքր խմբերի հետ համեմատած ամենքիչն են վատ տրամադրված եղել հրեաների նկատմամբ: Ռիչարդ Դիկ Գիրին` Անգլիայի Նոթինգհամի համալսարանի ժամանակակից պատմության դասախոսը և Հիտլերը ու Ֆաշիզմի հեղինակը, , History Today ամսագրում հրատարակել է հոդված` ուսումնասիրելով ընտրական ձևերը Գերմանիայում 1928-ից 1933 թվականների ընթացքում:Գիրին նշել է, որ հիմնվելով նրա ուսումնասիրության վրա Ֆաշիստական խմբավորումը ստացել է անհամեմատ շատ ձայներ Բողոքականներից, քան Գերմանիայի Կաթոլիկ շրջաններից:

Վերջին տարիները, հիվանդություն և մահ

Լյութերը մահվան մահճում, նկարը ըստ Լուկաս Կրանաչ Ավագի

Լյութերը տարիներ շարունակ առողջական խնդիրներ է ունեցել ներառյալ Մենյերի հիվանդությունը գլխապտույտ,ուշագնացություն, ականջների զնգոց և կատարակտ մի աչքում: 1531-ից 1546 թվականների ընթացքում նրա առողջությունը ավելի է վատթարանում:Հռոմի հետ պայքարի տարիներին հակասությունները, իր երիտասարդ բարեփոխիչների շարքում լինելը և բարձրացված աղմուկը , որը Փիլիպ Առաջինի բազմակնության պատճառով էր, Հեսսեյի Լանգրեյվի դեպքը, որում Լյութերը կարևոր դերակատարում է ունեցել, այս բոլորը նպաստում են առողջության վատթարացմանը:1536 թվականին նա սկսում է տառապել լեղապարկի և երիկամի քարերից, արթրիտից, ականջի վարակումից, որը վնասել էր նրա թմբկաթաղանթը:1544 թվականի դեկտեմբերին նա զգում է նշաբորբի թողած ազդեցությունը:

Նրա վատ առողջական վիճակը պատճառում է բռնկուն և կոշտ լինել իր գործերում և մեկնաբանություններում:Նրա կինը Կատարինան ասում է նրան.«Սիրելի ամուսին դու շատ կոպիտ ես» իսկ Լյութերը պատասխանում է,- «Նրանք սովորեցրել են ինձ կոպիտ լինել» 1545-ին և 1546 թվականին Լյութերը քարոզում է երեք անգամ Հալլեի Մարկետ եկեղեցում, մնալով այնտեղ իր ընկեր Յուստուս Յոնաս հետ Սուրբ Ծնունդի ընթացքում:.

Լյութերի վերջին քարոզը արտասանվում է Այսլեբենում` իր ծննդավայրում, 1546 թվականի փետրվարի 15-ին, նրա մահվանից երեք օր առաջ: «Այն ամբողջապես նվիրված է լինում խստասիրտ հրեաներին,Լյութերի համար հրատապ խնդիրներից մեկն է լինում արտաքսել հրեաներին Գերմանիայի տարածքից»ըստ Լեոն Պայլակովի: Լյութերը ասում է.«Մենք ցանկանում ենք քրիստոնեական սեր տալ նրանց և աղոթել, որ նրանք դարձի գան»,-բայց նրանք նաև մեր հրեշավոր թշնամիներն են........և եթե նրանք կարողանային մեղ բոլորիս սպանել, նրանք սիրով կանեին այդ, ինչպես հաճախ են անում»:

Լյութերի վերջին ուղևորությունը Մանսֆիլդ պայմանավորված է լինում նրա նրանով, որ նա ցանկանում էր իր քույր եղբայրների ընտանիքները շարունակեն իրենց հոր`Հանս Լյութերի պղնձաձուլման արտադրությունը:Նրանց ունեցվածքին վտանգ է սպառնում, քանի որ Մանսֆիլդի կոմս Ալբրեխտը նպատակ է հետապնդում իր ազդեցության տակ վերցնել արտադրությունը:Բարձրացված տարաձայնության մեջ են ընդգրկվում Մանսֆիլդի բոլոր չորս կոմսերը`Ալբրեխտը,Ֆիլիպը,Ջորջր և Գերհարդը:Լյութերը երկու անգամ ուղևորվում է Մանսֆիլդ, ավելի ուշ 1545 թվականի մասնակցում խնդրի կարգավորման բանակցություններին, երրորդ այցը տեղի է ունենում վաղ 1546 թվականի, խնդրի լուծման ավարտին:

Բանակցությունները բարեհաջող ավարտ են ստանում 1546 թվականի փետրվարի 17-ին:Առավոտյան ժամը ութից հետո նա կրծքավանդակի ցավեր է ունենում:Պառկում է մահճակալին և աղոթում. «Քո ձեռքերում եմ հոգիս ավանդում,դու փրկել ես ինձ բարեգութ Աստված» (Սաղ. 31:5),մեռնող մարդու աղոթք:Գիշվերա ժամը մեկին նա կրկին արթնանում է կրծքավանդակի ցավից և ջերմանում տաք թրջոցներով:Նա շնորհակալություն է հայտնում Աստծուն իր Որդուն իր մոտ ուղարկելու համար, նա հավատում էր նրան:Իր ուղեկիցները `Յուստուս Յոնասը և Մայքլ Կոելիուսը բարձրաձայն գոչում են.«Տեր Հայր Դուք պատրաստ եք մահանալ հավատալով Տեր Հիսուս Քրիստոսին և արտաբերել վարդապետությունը , որը նրա անունից եք ուսուցանել»:Անշուշտ «Այո»,-պատասխանում է Լյութերը:.

Կաթվածից զրկվում է խոսելու ունակությունից և կարճ ժամանակ անց մահանում 1546 թվականի փետրվարի 18-ին գիշերը 2:45 62 տարեկան հասակում, իր հայրենի քաղաք Այսլեբենում:Թաղվում է Վիտենբերգի Քեսլ եկեղեցում,եկեղեցական բեմի տակ:Հուղարկավորությունը իրականացվում է իր ընկերներ Յոհաննես Բուգենհագենի և Ֆիլիպ Մելանխտոնի կողմից:Մեկ տարի անց Լյութերի թշնամի Սրբազան Հռոմեական Կայսրության կայսր Չարլզ v-ի զորքերը ներխուժում են քաղաք , սակայն կայսրի կողմից հրաման է տրվում չվնասել գերեզմանը:

Ավելի ուշ հայտնաբերվում է թղթի մի կտոր, որի վրա Լյութերը գրած է լինում իր վերջին դրույթը:Դրույթը Լատիներենով է գրված եղել բացառությամբ. «Մենք մուրացկաններ ենք»խոսքից, որը գրված է եղել գերմաներենով:Դրույթում ասվում է.

1,Ոչ ոք չի կարող հասկանալ Վերգիլի Բուկոլիկսը մինչև հինգ տարի հովիվ չլինի:Ոչ ոք չի կարող հասկանալ Վերգիլի Ջորջիկսը մինչև հինգ տարի հողագործ չլինի
2,Ոչ ոք չի կարող հասկանալ Ցիցերոնի Նամակները մինչև քսան տարի չզբաղվի հայտնի երկրի գործերով:,
3, Իմացի'ր, որ ոչ ոք չի կարող բավականաչափ ուսումնասիրել Սուրբ Գործերը, քանի դեռ չի ծառայել եկեղեցում հարյուր տարի մարգարեների զեկավարությամբ ինչպիսիք են Էլյահը և Էլիշան , Ջոն Բապտիստը, Քրիստոսը և նրա առաքյալաները: .

 Մի' քննադատիր աստվածայինը, այլ աստվածավախ եղիր:

 Մենք մուրացկաններ ենք և դա է ճշմարտությունը:

Ֆիլիպ Մելանխտոնի դամբարանը(Լյութերի նոր ժամանակների երիտասարդ բարեփոխիչը) գտնվում է Բոլոր Սրբերի եկեղեցում:.

• 
  Մարտին Լյութեր մահվան տունը , ենթադրվում է, որ սա Լյութերի մահվան վայրերից մեկն է եղել 1726 թվականից ի վեր:Այդուհանդերձ վայրը որտեղ մահացել է Մարտին Լյութերը (Մարկետ 56 ներկայումս Հոտել Գրաֆ Մանսֆիլդ) կործանվել է 1570 թվականին:.
• 
  Լյութերի դեմքի և ձեռքերի հատվածները իր մահվան ժամանակ, Մարկետ եկեղեցի, Հալլե:
• 
  Փակ եկեղեցին Վիտենբերգում, վայր որտեղ Լյութերը հրապարակել է իր 95 դրույթները, համարվում է նաև Լյութերի գերեզմանը:
• 
  Լյութերի գերեզմանը Վիտենբերգի Քեսթլ եկեղեցու ամբիոնի տակ:
• 
  Գերեզմանաքարը լատիներեն փորագրությամբ:

Legacy and commemoration

Լյութերի հուշարձանը Այսլեբենում, Գերմանիա

Բողոքականության ծավալման շրջանները 2010 թվականին

Արտաքին տեսաֆայլեր
	Booknotes interview with Martin Marty on Martin Luther, 11 April 2004, C-SPAN

Լյութերը արդյունավետորեն օգտագործում է Յոհաննես Գուտենբերգի տպագրամեքենան տարածելու իր հայացքները:Լյութերը լատիներենից անցում է կատարում գերմաներենի ,որպեսզի իր գործերը հասանելի լինեն հասարակության ավելի լայն շերտերի:1500-ից 1530-ական թվականների ընթացքում Լյութերի գործերը ներկայացնում են Գերմանիայում տպագրված բոլոր նյութերի մեկ հինգերորդը:

1530-ից 1540-ականների ընթացքում s, Լյութերի տպագիր գործերը, որոնք շեշետադրում էին նրա վիթխարի մեծությունը վճռական դեր ունենում Բողոքականության տարածման գործում:Ի տարբերություն Կաթոլիկ սրբերի` Լյութերը ներկայանում էր որպես ամրակազմ տղամարդ կրկնակզակով,հզոր խոսքով, խորաթափանց աչքերով,կլորավուն դեմքով և կարճ կզակով:Նա ֆիզիկապես էլ է ուժեղ լինում հավասարազոր աշխարհիկ գերմանացի արքայազներին,որոնց հետ միացյալ ուժերով կտարածեր Լյութերականությունը:Նրա գիրուկ մարմինը թույլ է տալիս հասկանալ, որ նա չի զրկել իրեն աշխարհիկ հաճույքներից, ինչպիսիք են ալկոհոլը- որը միջնադարյան կրոնական կարգերի համաձայն խիստ անընդունելի է ճգնավորի կյանք վարողի համար:Այս ժամանակաշրջանի հայտնի գործերից են Հանս Բրոսամերի(1530) , Լուկաս Կրանախ Ավագի, և Լուկաս Կրանախ Կրտսերի կողմից արված փորագրանկարները (1546):

Լյութերը հիշատակվում է փետրվարի 18-ին Սրբերի Լյութերական օրացույցում և Եպիսկոպոսական (Միացյալ Նահանգների)սրբերի օրացույցում:Անգլիական եկեղեցու Սրբերի օրացույցում նա հիշատակվում է հոկտեմբերի 31-ին:

Մարտին Լյութերը հիշատակման է արժանացել տարբեր ձևերով , և հենց Քրիստոնեական ավանդույթների միջոցով որոնք ուղղակիորեն սկիզբ են առել Բողոքական Ռեֆորմացիայից.օրինակ Լյութերականությունը,Կալվինականությունը,Անգլիկանիզմը:Բողոքականության ճյուղերը , որոնք ի հայտ են եկել ավելի ուշ տարբերվում էին Լյութերի մասին հիշատակումներից և երկրպագությունից, հիշատակման մեջ անգամ մի ակնարկ չկա նրա մասին, գրեթե նույնկերպ վարվել են լյութերականները, երբ հիշատակում էին նրա անձը:Լյութերը չի դատապարտվել բողոքականների կողմից:

Բազում վայրեր թե' Գերմանիայում, և թե' Գերմանիայից դուրս (ենթադրաբար) ուր այցելել է Մարտին Լյութերը իր ողջ կյանքի ընթացքում հայտնի են իրենց հուշարձաններով:Սաքսոնիա-Անհալթը ունի երկու քաղաք , որոնք օրինական կերպով Լյութերի անունով են կոչվել,Լյութերշթատ Այսլեբեն և Լյութերշթատ Վիտենբերգ:Մանսֆիլդը երբեմն կոչվում է Մանսֆիլդ Լյութերշթատ , այնինչ նահանգային կառավարությունը դեռ որոշում չի ընդունել Լյութերշթատ նախածանցը կցել Մանսֆիլդ անվանը:

Ռեֆորմացիայի օրը հիշատակում է 1517 թվականի Մարտին Լյութերի կողմից հրատարակված 95 դրույթները:Այն պատմականորեն կարևորվում է հետևյալ Եվրոպական մարմիններում:Դրանցից է հանրային արձակուրդը Գերմանիայի նահանգներում `Բրադենբուրգում, Մեկլենբուրգում, Սաքսոնիայում, Սաքսոնիա-Անհալթում,Թուրինգիայում, Շլեսվիգ-Հոլշտայնում և Համբուրգում:Երկու հեռավոր նահանգներում`Ներքին Սաքսոնիայում և Բրեմենում, նույնպես ձգտում են ներկայացնել այն: Սլովենիան տոնում է այն ի շնորհիվ այն նշանակալից ներդրման, որ Ռեֆորմացիան ունեցել է իրենց մշակույթում:Ավստրիան թույլատրում է բողոքական երեխաներին դպրոց չգնալ այդ օրը , իսկ բողոքական աշխատողներին իրավունք է տրված դուրս գալ աշխատանքից մասնակցելու եկեղեցական արարողությանը:Շվեյցարիայում տոնվում է արձակուրդը հոկտեմբերի 31-ից հետո առաջին շաբաթը:Այն նաև տոնվում է աշխարհի մյուս կոմերում:

Works and editions

Various books of the Weimar Edition of Luther's works

• The Erlangen Edition (Erlangener Ausgabe: "EA"), comprising the Exegetica opera latina – Latin exegetical works of Luther.
• The Weimar Edition (Weimarer Ausgabe) is the exhaustive, standard German edition of Luther's Latin and German works, indicated by the abbreviation "WA". This is continued into "WA Br" Weimarer Ausgabe, Briefwechsel (correspondence), "WA Tr" Weimarer Ausgabe, Tischreden (tabletalk) and "WA DB" Weimarer Ausgabe, Deutsche Bibel (German Bible).
• The American Edition (Luther's Works) is the most extensive English translation of Luther's writings, indicated either by the abbreviation "LW" or "AE". The first 55 volumes were published 1955–1986, and a twenty volume extension (vols. 56–75) is planned of which volumes 58, 60, and 68 have appeared thus far.

See also

• Hochstratus Ovans
• Luther's Marian theology
• Lutherhaus Eisenach
• Martin Luther's Birth House
• Propaganda during the Reformation
• Theologia Germanica
• Theology of Martin Luther
• Luther's canon
• Antilegomena

Sources

• Martin Brecht; tr. James L. Schaaf (1985). Martin Luther. Vol. 1: His Road to Reformation, 1483–1521. Philadelphia: Fortress Press.
• Martin Brecht; tr. James L. Schaaf (1994). Martin Luther. Vol. 2: Shaping and Defining the Reformation, 1521–1532. Philadelphia: Fortress Press.
• Martin Brecht; tr. James L. Schaaf (1999). Martin Luther. Vol. 3: The Preservation of the Church, 1532–1546. Philadelphia: Fortress Press.
• Froom, Le Roy Edwin (1948). The Prophetic Faith of our Fathers. Vol. 2. Washington, D.C.: Review and Herald Publishing Association. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (օգնություն)
• Michael A. Mullett (2004). Martin Luther. London: Routledge. ISBN 978-0-415-26168-5.
• Michael A. Mullett (1986) (1986). Luther. Methuen & Co (Lancashire Pamphlets). ISBN 978-0-415-10932-1.{{cite book}}: CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
• Derek Wilson (2007). Out of the Storm: The Life and Legacy of Martin Luther. London: Hutchinson. ISBN 978-0-09-180001-7.

Further reading

For works by and about Luther, see Martin Luther (resources) or Luther's works at Wikisource.

• Atkinson, James (1968). Martin Luther and the Birth of Protestantism, in series, Pelican Book[s]. Harmondsworth, Eng.: Penguin Books. 352 pp.
• Bainton, Roland. Here I Stand: A Life of Martin Luther (Nashville: Abingdon Press, 1950), online
• Brecht, Martin. Martin Luther: His Road to Reformation 1483–1521 (vol 1, 1985); Martin Luther 1521–1532: Shaping and Defining the Reformation (vol 2, 1994); Martin Luther The Preservation of the Church Vol 3 1532–1546 (1999), a standard scholarly biography excerpts
• Erikson, Erik H. (1958). Young Man Luther: A Study in Psychoanalysis and History. New York: W.W. Norton.
• Dillenberger, John (1961). Martin Luther: Selections from his Writings. Garden City, NY: Doubleday. OCLC 165808.
• Friedenthal, Richard (1970). Luther, His Life and Times. Trans. from the German by John Nowell. First American ed. New York: Harcourt, Brace, Jovanovich. viii, 566 p. N.B.: Trans. of the author's Luther, sein Leben und seine Zeit.
• Lull, Timothy (1989). Martin Luther: Selections from his Writings. Minneapolis: Fortress. ISBN 978-0-8006-3680-7.
• Lull, Timothy F.; Nelson, Derek R. (2015). Resilient Reformer: The Life and Thought of Martin Luther. Minneapolis, MN: Fortress. ISBN 978-1-4514-9415-0 – via Project MUSE. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (օգնություն); Unknown parameter |subscription= ignored (|url-access= suggested) (օգնություն)
• Kolb, Robert; Dingel, Irene; Batka, Ľubomír (eds.): The Oxford Handbook of Martin Luther's Theology. Oxford: Oxford University Press, 2014. 978-0-19-960470-8.
• Luther, M. The Bondage of the Will. Eds. J.I. Packer and O.R. Johnson. Old Tappan, NJ: Revell, 1957. OCLC 22724565.
• Luther, Martin (1974). Selected Political Writings, ed. and with an introd. by J.M. Porter. Philadelphia: Fortress Press. 0-8006-1079-2
• Luther's Works, 55 vols. Eds. H.T. Lehman and J. Pelikan. St Louis, Missouri, and Philadelphia, Pennsylvania, 1955–86. Also on CD-ROM. Minneapolis and St Louis: Fortress Press and Concordia Publishing House, 2002.
• Maritain, Jacques (1941). Three Reformers: Luther, Descartes, Rousseau. New York: C. Scribner's Sons. N.B.: Reprint of the ed. published by Muhlenberg Press.
• Nettl, Paul (1948). Luther and Music, trans. by Frida Best and Ralph Wood. New York: Russell & Russell, 1967, cop. 1948. vii, 174 p.
• Reu, Johann Michael (1917). Thirty-five Years of Luther Research. Chicago: Wartburg Publishing House.
• Schalk, Carl F. (1988). Luther on Music: Paradigms of Praise. Saint Louis, Mo.: Concordia Publishing House. 0-570-01337-2
• Stang, William (1883). The Life of Martin Luther. Eighth ed. New York: Pustet & Co. N.B.: This is a work of Roman Catholic polemical nature.
• Warren Washburn Florer, Ph.D (1912, 2012). Luther's Use of the Pre-Lutheran Versions of the Bible: Article 1, George Wahr, The Ann Arbor Press, Ann Arbor, Mich. Reprint 2012: Nabu Press, 1-278-81819-7

External links

• Website about Martin Luther
• Commentarius in psalmos Davidis Manuscript of Luther's first lecture as Professor of Theology at the University of Wittenberg, digital version at the Saxon State and University Library, Dresden (SLUB)
• Martin Luther Collection: Early works attributed to Martin Luther, (285 titles). From the Rare Book and Special Collections Division at the Library of Congress
• Robin Leaver: Luther's Liturgical Music
• Chronological catalog of Luther's life events, letters, and works with citations, 478 pages, 5.45 MB LettersLuther4.doc