Մասնակից:Ar.Gyan/Ավազարկղ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից

[[Файл:Covalent bond hydrogen.svg|thumb|400px|Ковалентная связь, формирующая молекулу водорода H2 (справа), где два атома водорода перекрывают два электрона]] [[Файл:Sigma bond.svg|thumb|right|250px|Рис.1. Модель одинарной ковалентной связи (электронная плотность выделена красным цветом)]]

Ar.Gyan/Ավազարկղ
Ընդհանուր տեղեկություններ
Դասական անվանակարգումՆատրիումի կարբոնատ
Քիմիական հատկություններ
Եթե հատուկ նշված չէ, ապա բոլոր արժեքները բերված են ստանդարտ պայմանների համար (25 °C, 100 կՊա)


Կովալենտային կապ (լատ. co — «միասին» և vales — «ուժ ունեցող»)՝ քիմիական կապ, որն առաջանում է վալենտային էլեկտրոնային ամպերի վրածածկի միջոցով:

Ֆիզիկական հատկություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Անգույն բյուրեղային նյութ է կամ սպիտակ փոշի: Ունի մի քանի ձևափոխություններ: ɑ-ձևափոխությունը ձևավորվում է 3500C-ում,ապա մինչև 4790C տաքացնելիս առաջանում է β-ձևափոխությունը: ɑ- և β-ձևափոխությունն ունեն մոնոկլինային խորանարդային բյուրեղացանցեր: 4790C-ից բարձր ջերմաստիճանում նատրիումի կարբոնատը վերածվում է վեցանկյուն բյուրեղացանց ունեցող β-ձևափոխության: Հալվում է 8540C-ում, 10000C-ից բարձր ջերմաստիճանում քայքայվում է առաջացնելով նատրիումի օքսիդ և ածխաթթու գազ[1][2]:

Անգույն, մոնոկլինային Na2CO3·10H2O բանաձևով բյուրեղահիդրատը 32,017 °C-ում վերածվում է շեղանկյուն բյուրեղացանցով Na2CO3·7H2O բյուրեղահիդրատի, մինչև 35,27 °C տաքացնելիս վերածվում է անգույն շեղանկյուն բյուրեղացանցով Na2CO3·H2O բյուրեղահիդրատի: 100-2000 C-ում մոնոհիդրատը կորցնում է ջուրը վերածվելով՝ Na2CO3:

Պատկերասրահ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նատրիումի կարբոնատի հատկությունները
Ֆիզիկական մեծություն անջուր նատրիումի կարբոնատ դեկահիդրատ Na2CO3·10H2O
մոլեկուլային զանգված 105,99 զ. ա. մ. 286,14 զ. ա. մ.
հալման ջերմաստիճան 854 °C 32 °C
լուծելիություն չի լուծվում ացետոնում և ծծմբածխածնում, քիչ լուծելի է էթանոլում, լավ է լուծվում գլիցերինում և ջրում
խտություն 2,53 գ/սմ³ (20 °C-ում) 1,446 գ/սմ³ (17 °C-ում)
գոյացման ստանդարտ էնթալպիա ΔH −1131 ԿՋ/մոլ (297 Կ-ում) −4083,5 ԿՋ/մոլ (297 Կ-ում)
գոյացման ստանդարտ Գիբսի էներգիա G −1047,5ԿՋ/մոլ (297 Կ-ում) −3242,3 ԿՋ/մոլ (297 Կ-ում)
գոյացման ստանդարտ էնթրոպիա S 136,4 ԿՋ/մոլ·Կ (297 Կ-ում)
ստանդարտ մոլային ջերմունակություն Cp 109,2 ԿՋ/մոլ·Կ (297 Կ)
Նատրիումի կարբոնատի լուծելիությունը ջրում
ջերմաստիճան, °C 0 10 20 25 30 40 50 60 80 100 120 140
լուծելիություն, գ Na2CO3 100 գ H2O 7 12,2 21,8 29,4 39,7 48,8 47,3 46,4 45,1 44,7 42,7 39,3

Բնության մեջ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բնության մեջ սոդան հանդիպում է որոշ ծովային ջրիմուռների մոխրի բաղադրության մեջ, ինչպես նաև առանձին հանքերի տեսքով՝

  • նախկոլիտ NaHCO3
  • տրոն (եգիպտական աղ) Na2CO3·NaHCO3·2H2O
  • նատրիտ (նատրոն, բյուրեղային սոդա) Na2CO3·10H2O
  • թերմոնատրիտ Na2CO3·Н2O.

Ժամանակակից սոդայի լճերը հայտնի են Անդրբայկալում և Արևմտյան Սիբիրում, մեծ ճանաչում ունեն Նատրոն լիճը Տանզանիայում և Սիրլիս լիճը Կալիֆորնիայում[3]: Արդյունաբերական նշանակություն ունեցող տրոնը հայտնաբերվել է 1938 թվականին Գրին-Ռիվերում՝ (Վայոմինգ, ԱՄՆ) էոցենի շերտում: Այս նստվածքային շերտում հայտնաբերվել են նաև նախկինում հազվագյուտ համարվող հանքեր, այդ թվում դավսոնիտը, որը հումք է հանդիսանում սոդայի և ալյումինի օքսիդի ստացման համար: ԱՄՆ-ում բնական սոդան բավարարում է այս հանքանյութի նկատմամբ երկրի պահանջարկի ավելի քան 40%-ը:

Քիմիական հատկություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նատրիումի կարբոնատը ջրային լուծույթում հիդրոլիզվում է ապահովելով միջավայրի հիմնային ռեակցիան: Նատրիումի կարբոնատի հիդրոլիզի կրճատ իոնային հավասարումն է՝

Ածխաթթվի դիսոցման հաստատունը առաջին փուլի համար 4,5×10−7 է: Ածխաթթուն անկայուն և թույլ թթու է: Նատրիումի կարբոնատի և թթուների փոխազդեցությունից առաջանում է ածխաթթու, որն անմիջապես քայքայվում է վերածվելով ածխածնի երկօքսիդի և ջրի:

Ստացում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մինչև 19-րդ դարի սկիզբը, նատրիումի կարբոնատը ստացվում էր հիմնականում որոշ ջրիմուռների, ափամերձ և աղասեր բույսերի մոխրից վերաբյուրեղացման միջոցով:

Լեբլանի եղանակ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1791 թվականին ֆրանսիացի քիմիկոս Նիկոլայ Լեբլանը «Գլաուբերի աղը սոդայի վերափոխելու մեթոդի» համար արտոնագիր ստացավ: Նատրիումի սուլֆատի («Գլաուբերի աղ»), կավիճի կամ կրաքարի (կալցիումի կարբոնատ) և փայտածուխի խառնուրդը եփվում է մոտ 1000°-C ջերմաստիճանում: Ածուխը նատրիումի սուլֆատը վերականգնում է մինչև նատրիումի սուլֆիդի:

Նատրիումի սուլֆիդը փոխազդում է կալցիումի կարբոնատի հետ:

Ստացված հալույթը մշակում են ջրով, նատրիումի կարբոնատը անցնում է լուծույթ, կալցիումի սուլֆիդը ֆիլտրում են, ապա նատրիումի կարբոնատի լուծույթը շոգիացնում: Ստացված նատրիումի կարբոնատը վերաբյուրեղացնում են: Լեբլանի եղանակով ստացվում է նատրիումի կարբոնատի բյուրեղահիդրատ: Ստացված սոդան ջրազրկում են կալցինացման եղանակով:

Նատրիումի սուլֆատը ստացվում է կերակրի աղի և ծծմբական թթվի փոխազդեցությունից:

Ռեակցիայի հետևանքով անջատվող քլորաջրածինը կլանում են ջրով ստանալով աղաթթու:

Ռուսաստանում այս տիպի առաջին գործարանը հիմնադրվել է Բառնաուլում 1864 թվականին՝ արդյունաբերող Մ. Պրանգի կողմից:

Սոլվեի խնայողական և տեխնոլոգիական մեթոդի հայտնվելուց հետո (որի արդյունքում մեծ քանակով կողմնակի կալցիումի սուլֆիդ չի առաջանում) Լեբլանի եղանակով աշխատող գործարանները փակվեցին: 1900 թվականին գործարանների 90 %-ը աշխատում էին Սոլվեի եղանակով: Լեբլանի եղանակով աշխատող վերջին ֆաբրիկան փակվեց 1920-ական թվականների սկզբին:

Սոլվեի եղանակ (արդյունաբերական ամոնիակային եղանակ)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1861 թվականին բելգիացի ինժեներ-քիմիկոս Էռնեստ Սոլվեն արտոնագրեց սոդայի արտադրության իր եղանակը, որը կիրառվում է մինչ օրս:

Նատրիումի քլորիդի հագեցած լուծույթի միջով անցկացնում են գազային ամոնիակ և ածխածնի (IV) օքսիդ, կարծես թե լուծույթը մշակում են ամոնիումի կարբոնատով՝ NH4HCO3:

Քիչ լուծելի նատրիումի հիդրոկարբոնատի մնացորդը ֆիլտրում են և կալցինացնում (ջրածնազրկում՝ տաքացնելով 140-1600C), որի արդյունքում հիդրոկարբոնատը վերածվում է կարբոնատի:

Անջատված CO2 վերադարձնում են արդյունաբերական ցիկլ: Ամոնիումի քլորիդը՝ NH4Cl մշակում են կալցիումի հիդրօքսիդով՝ Ca(OH)2:

Ստացված NH3-ը ևս վերադարձնում են արդյունաբերական ցիկլ:

Այսպիսով, գործընթացի միակ թափոն համարվում է կալցիումի քլորիդը:

Սոդայի ստացման այս եղանակով աշխատող աշխարհում առաջին գործարանը բացվել է 1863 թվականին Բելգիայում, Իսկ Ռուսաստանում՝ 1883 թվականին Ուրալի մարզի Բերեզնիկի քաղաքում: «Լյուբիմով, Սոլվե և Ընկ.» գործարանը տարեկան արտադրում էր 20տ սոդա:

Մինչ օրս այս եղանակը հանդիսանում է սոդայի ստացման հիմնական եղանակ:

Հոուի եղանակ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Եղանակը մշակվել է 1930 թվականին Հոուի (Hou Debang) կողմից: Սոլվեի եղանակից տարբերվում է նրանով, որ չի օգտագործվում կալցիումի հիդրօքսիդ:

Հոուի եղանակով ածխածնի երկօքսիդը և ամոնիակը նատրիումի քլորիդի լուծույթով անցկացնում են 400 C-ում: Ինչպես Սոլվեի եղանակում, այստեղ ևս քիչ լուծված նատրիումի հիդրոկարբոնատը նստեցվում է, ապա լուծույթը մինչև 100 C սառեցնելով նստեցվում է ամոնիումի քլորիդը, իսկ լուծույթը օգտագործվում է սոդայի հաջորդ խմբաքանակի ստացման համար:

Ստացման եղանակների համեմատում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նատրիումի կաբոնատի ստացման Հոուի եղանակով որպես կողմնակի նյութ ստացվում է NH4Cl, իսկ Սոլվեյի եղանակում՝ CaCl2:

Սոլվեի եղանակը մշակվել է նախքան Հաբերի եղանակի ի հայտ գալը: Այդ ժամանակ ամոնիակի քանակը քիչ էր: Դրա համար էլ ամոնիումի քլորիդից ամոնիակի վերականգնումը անհրաժեշտություն էր: Հոուի եղանակը ավելի ուշ է հայտնվել, ամոնիակի վերականգնումը և դուրս բերումը խիստ կարևոր չէր: Ստացված ամոնիումի քլորիդը օգտագործվել է որպես ազոտական պարարտանյութ:

Սակայն ամոնիումի քլորիդը պարունակում է քլոր, որի ավելցուկը վտանգավոր է շատ բույսերի համար, ուստի որպես պարարտանյութ ամոնիումի քլորիդի կիրառումը սահմանափակ է: Չինաստանում այս եղանակներից ավելի շատ տարածված է Հոուի եղանակը, քանի որ ստացված ամոնիումի քլորիդը որպես պարարտանյութ կիրառվում է բրնձաբուծության մեջ (քլորի ավելցուկը նպաստում է բրնձի աճին):

Այժմ մի շարք երկրներում արդյունաբերության մեջ նատրիումի կարբոնատի մեծ մասը ստացվում է Սոլվեի եղանակով (ներառյալ Հոուի եղանակը որպես Սոլվեի եղանակի ձևափոխություն): 2000 թվականի տվյալներով Եվրոպայում արդյունաբերական նատրիումի կարբոնատի 94% այս եղանակով են ստանում, իսկ ամբողջ աշխարհում՝ 84%-ը [4]:

Կիրառություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նատրիումի կարբոնատը կիրառվում է ապակու արտադրությունում, օճառի, լվացքի և մաքրող փոշիների, էմալի, ուլտրամարինի (վառ կապույտ ներկ, ծովազվարթ) արտադրությունում: Կիրառվում է նաև ջրի կոշտության վերացման, մետաղների ճարպազերծման համար և թուջի արտադրությունում:

Նատրիումի կարբոնատը ելանյութ է հանդիսանում NaOH, Na2B4O7, Na2HPO4 նյութերի ստացման համար: Կարող է կիրառվել ծխախոտի ֆիլտրի արտադրությունում[5]:

Սննդի արդյունաբերությունում նատրիումի կարբոնատները գրանցված են որպես սննդային հավելումներ՝ E500 թթվայնության կարգավորիչ, փխրեցուցիչ: Նատրիումի կարբոնատը (կալցինացված սոդան՝ Na2CO3) ունի 500i կոդը, նատրիումի հիդրոկարբոնատը՝ 500ii (խմելու սոդա՝ NaHCO3) և նատրիումի կարբոնատի և հիդրոկարբոնատի խառնուրդը՝ 500iii:

Ժամանակակից նավթարդյունաբերության մեջ նատրիումի կարբոնատը օգտագործվում է ջրի և նավթի միջֆազային լարվածությունը նվազեցնելու համար:

Կիրառվում է լուսանկարչության մեջ երևակչի բաղադրությունում որպես արագացուցիչ[6]:

Պոլիմերացումը կանխելու համար ավելացվում է շարժիչի յուղի բաղադրության մեջ:

Անվտանգություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արդյունաբերական շինություններում օդում կալցինացված սոդայի սահմանային թույլատրելի կոնցենտրացիան 2մգ/մ է3[1]: Կալցինացված սոդան դասվում է 3-րդ կարգի վտանգավոր նյութերի շարքին: Կալցինացված սոդայի աէրոզոլը խոնավ մաշկի վրա, աչքի լորձաթաղանթում և քթում հայտնվելիս կարող է գրգռվածություն առաջացնել, իսկ դրա երկարատև ազդեցությունը առաջացնում է մաշկաբորբ (դերմատիտ):

Պատահական անուններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սոդան ածխաթթվի նատրիումական աղի տեխնիկական անվանումն է:

  • Na2CO3 (Նատրիումի կարբոնատ) — կալցինացված սոդա, սպիտակեղենի սոդա
  • Na2CO3·10H2O (նատրիումի կարբոնատի հիդրատ, պարունակում է 62,5 % բյուրեղաջուր)՝ լվացքի սոդա, երբեմն թողարկվում է Na2CO3·H2O կամ Na2CO3·7H2O տեսքով:
  • NaHCO3 (նատրիումի հիդրոկարբոնատ) — խմելու սոդա, սննդի սոդա, նատրիումի բիկարբոնատ:

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Гурлев Д.С Справочник по фотографии (обработка фотоматериалов). — К.: Тэхника, 1988.
  • Рукк Н. С. Натрия карбонат // Химическая энциклопедия : в 5 т. / Гл. ред. И. Л. Кнунянц. — М.: Большая Российская энциклопедия, 1992. — Т. 3: Меди—Полимерные.

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. 1,0 1,1 Рукк, 1992
  2. Аликберова
  3. https://books.google.ru/books?id=p4p0DQAAQBAJ&pg=PT5&lpg=PT5&dq=%D0%BE%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%BE+%D0%A1%D0%B8%D1%80%D0%BB%D1%81+%D0%B2+%D0%9A%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D1%84%D0%BE%D1%80%D0%BD%D0%B8%D0%B8.&source=bl&ots=L9JFwBw9I9&sig=ACfU3U2QQGTyDReRRJ-TMQ-NJhbBAPIq-w&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwj-oubK_5zgAhUKKywKHQzTC8oQ6AEwBXoECAMQAQ#v=onepage&q=%D0%BE%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%BE%20%D0%A1%D0%B8%D1%80%D0%BB%D1%81%20%D0%B2%20%D0%9A%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D1%84%D0%BE%D1%80%D0%BD%D0%B8%D0%B8.&f=false
  4. WebCite query result
  5. «Патент на изобретение». Արխիվացված է օրիգինալից 2014-07-08-ին. Վերցված է 2013-10-06-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  6. Гурлев, 1988, էջ 298