Մասնակից:Իրինա Փիրումյան/Մետաքս
Սա Իրինա Փիրումյան մասնակցի սևագրության էջն է՝ «ավազարկղը», և մասնակցի էջի ենթաէջերից մեկն է։ Այն ծառայում է որպես սևագիր և փորձարկումների վայր։ Սա հանրագիտարանային հոդված չէ։ Ձեր անձնական ավազարկղը ստեղծելու համար սեղմեք այստեղ։ Այլ ավազարկղեր՝ Ընդհանուր ավազարկղ |
Մետաքս, մանրաթել, որն արտադրվում է տարբեր կենդանիների (հիմնականում միջատների) հատուկ գեղձերի միջոցով։
Գոյություն ունի արդյունաբերական թրթուրի (թթենու), վայրի (կաղնենու), շերամի, սարդի, կակղամորթու մետաքսաթել։ Արդյունաբերական նշանակություն ունեն շերամի և կաղնու թրթուրներից ստացվող մետաքսաթելերը։
Թթենու շերամի զարգացումը ընթանում է չորս փուլով։ Թիթեռները ձվադրում են շերամի սերմ, որից զարգանում է թրթուրը, որը խոպոպում (գանգրացնում) է բոժոժը, վերափոխելով հարսնյակի, վերջինս էլ բոժոժի պատի անցքով ազատվում է դրանից։
Մետաքսը փափուկ կտոր է, թելերից պատրաստված, որը ձեռք են բերում շերամի բոժոժից: Ի սկզբանե մետաքսը ծագել է Չինաստանում և շատ կարևոր ապրանք է համարվել, որը տեղափոխում էին Եվրոպա Մետաքսի ճանապարհով: Թելի հաստությունը 20-30 միկրոմետր է: Մետաքսյա թելի երկարությունը (մետաքսյա մանրաթել[1]) մեկ բոժոժից հասնում է մինչև 400-1500 մետրի: Թելը ունի եռանկյունաձև հատում, որը պրիզմային հատուկ ձևով բեկում է լույսը, ինչը առաջացնում է գեղեցիկ անցումներ և փայլ:
Ներկայումս մետաքսի խոշորագույն արտադրող երկիր է համարվում Չինաստանը ( համաշխարհային արդյունաբերության մոտ 50%): Հնդկաստանը մետաքսի համաշխարհային արդյունաբերության մեջ գրավում է 15%, նրան հետևում են ՈՒզբեկստանը (մոտ 3%) և Բրազիլիան (մոտ 2.5%): Նշանակալից արտադրողներ են համարվում՝ Իրանը, Թաիլանդը և Վիետնամը:
Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Շերմապահության մշակույթը Չինաստանում ծնունդ է առել դեռ նեոլիթյան շրջանում (մ.թ.ա. V-III հազարամյակ): Ըստ հին չինական լեգենդների, մետաքսի մշակման արվեստին տիրապետելու համար Չինաստանը պարտական է Դեղին կայսեր կնոջը՝չինական պետության առասպելական հիմնադրի, որովհետև հենց նա է սովորեցրել իր ժողովրդին արտադրել թրթուր ու գործել: Ամենահին շերամի բոժոժը, որը հայտաբերվել է հնագետների կողմից, գտնվել է Շանսիի նեոլիթյան բնակության շրջանի հյուսիսային հատվածում (մ.թ.ա 2200-1700թթ.), իսկ առաջին կտորի հատվածները գտնվել են Չինաստանի Կռվող թագավորության դամբարաններից մեկում (մ.թ.ա. 475-221թթ.): Նոր դարաշրջանի սահմանում Չինաստանում լայն տարածում էր գտել մետաքսի տեսականին՝
- խիտ մետաքս, որը նման է կրեպի (մետաքսե կամ բրդե քողանման կտորեղեն)
- բարակ գազային մետաքս
- բարդ գործվածքի մետաքս
- տարբեր նկարազարդումնեով մետաքս
- և այլն
Մինչ ներկելը մետաքսը լվանում էին, եփում և սպիտակեցնում: Ներկման համար օգտագործում էին հանքային և բուսական ներկեր: Ավելի բարդ տոներ ստանալու համար ներկման աշխատանքը կրկնում էին մի քանի անգամ:
Մի քանի հազարամյակ Չինաստանի սահմաններից դուրս ոչ մեկին չէր հաջողվում տիրապետել մետաքսի արտադրության տեխնոլոգիային, քանի որ գաղտնիքի հրապարակումը հավասարազոր էր մահվան: Մեծ ջանքեր են գործադրվել գաղտնիքը բացահայտելու հարցում:
Լավ հայտնի է Խոնատում մետաքսի արտադրության ծագումը: Տեղի կառավարիչը ոչ մի կերպ չի կարողանում գտնել հումքն ու նրա պատրաստելու եղանակները: Այդ ժամանակ իր նախարար Յուչի Մունի խորհրդով որոշում է դիմել խորամանկության և նշանվում է չինական արքայադստեր հետ: Առաջարկությունը ընդունելու պահին, խանական պատվիրակը շշնջում է արքայադստեր ականջին, որ իր ամուսնու հայրենիքը լի է նեֆրիտով, բայց չկա բնական մետաքս և եթե նա ուզում է կրել այնպիսի գեղեցիկ հագուստ, ինչպիսին կրել է մինչ ամուսնանալը, նա պետք է բերեր իր հետ շերամաորդերի ձվեր և թթան ծառի սերմացու: Ինչ պահանջվում էր աղջկանից նա բերեց Խաթոն, թաքցնելով բոժոժը մազերի մեջ, իսկ ձուն՝ բույսեր պարունակող պարկերի մեջ:
Համաձայն մեկ այլ լեգենդի, 550 թվականին բյուզանդական կայսր Յուստինիան առաջինը համուզում է երկու պարսկական հոգևորականների, որ նրանք բերեն Չինական թանկարժեք շերամի որդի ձվերը:-
Դարի կեսում շերամագործությունը դառնում է Վենետիկի (XIII դար) արդյունաբերական կարևոր բնագավառներից մեկը, Ջենովայում ու Ֆլորենցիայում (XIV դար), Միլանում (XV դար): 18-րդ դարում շերամագործությունը տարածվում է ամբողջ արևմտյան Եվրոպայում:
Թելի կառուցվածք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մետաքսե թելը 75% բաղկացած է ֆիբրիոնից և 25% սերեցինից: Եթե նայենք թելը միկրոսկոպով, ապա կտեսնենք երկու իրար փաթաթված ֆիբրիոնի թելեր: Բացի ֆիբրիոնից ու սերիցինից մետաքսի մեջ կա մեղրամոմ ու ճարպեր, ինչպես նաև հանքային նյութեր[2]: Ճեղքման ճնշումը կազմում է մոտովորապես 40 կգու/մմ² (1 կգու/մմ² = 107մ/մ²), ճեղքման երկարացումը 14-18%[3]:
Մետաքսյա կտորի ստեղծում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Թելանման հումքը հերթականորեն անցնում է մշակման փուլեր՝ թափահարման, թրջման ու երկարատև չորացման: Հետո հետևում է մի քանի մաքրման փուլ (թելի ծավալի վերափոխումը սանրային թելի), որի ընթացքում առաջանում է երկար և կարճ թելերի խծուծ, ճարմանդը ստանալու համար օգտագվում են տարբեր հատկություններից: Հետագայում կատարվում է թելերի փաթաթման աշխատանքը, որից հենց ստացվում է կտորը:
Մետաքսին օգտակար հատկություններ հատկացնելու բաժինը բաղկացած է եփման (մոտ 95 աստիճան ջերմաստիճանում օճառային լուծույթի մեջ՝ 1,5-ից 3 ժամվա ընթացքում, վերջնական սերիցինից, ինչպես նաև ներկող ու ճարպային նյութերից մաքրման համար), ներկման, կենդանացման(մշակում ենք թթվային լուծույթում, 30 աստիճան ջերմաստիճանում, 15-30 րոպեի ընթացքում՝ գույն և փայլ հաղորդելու համար (գունավոր կտորի համար)) փուլերից: Տարբերակներ՝ սպիտակ մետաքս ստանալու համար հումքը ենթարկում են մոխրաջրի և պերօքսիդի լուծույթի, 70 աստիճան ջերմաստիճանում, 8-12 ժամվա ընթացքում, մետաքսի վրա նկար ստանալու համար օգտագործում են աերոգրաֆ մեթոդը, կատարելով շաբլոնի (մեկ օրինակի համար) կամ մեխանիկական ցանցային շաբլոնի օգնությամբ: Եզրափակիչ բաժինը բոլոր տարբերակների համար կատարվում է շոգեմշակման եղանակով, մշակելով գոլորշու մեջ մի քանի րոպեի ընթացքում, ներքին լարվածությունից ազատվելու և թելի կառուցվածքի համար:
Հատկություններ և առանձնահատկություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- պահպանում է ջերմությունը. բարձր ջերմաստիճանի հետ երկարատև շփման ընթացքում աննշան կորցնում է իր հատկությունները, բայց դառնում է ավելի փխրուն
- խորհուրդ է տրվում խոնավ և տաք մշակման ընթացքում օգտագործել 30°C
- ունի շատ ցածր լուսակայունություն, գտնվելով արևի ճառագայթների տակ ընդամենը 200 ժամ, այն կորցնում է իր ամրությունը երկու անգամ
- միջին քիմիական դիմացկունություն. մետաքսը ինչպես և մյուս բնական հումքից ստացված կտորները, զգայուն չէ օրգանական լուծույթներում, այն զգայուն է խտացված թթվային լուծույթներում
- բարձր հիգրոսկոպիկ և ներծծման հատկություն
- այն չի կարելի եռացնել
- բարձր ամրություն (թաց վիճակում ամրությունը նվազում է)
- լավ ձգվում և երկարում է
- այրվում է դանդաղ, առաջացնում այրվող փետորի հոտ
- այրվելուց հետո առաջանում է փոքր, փափուկ մոխրագույն գունդ
- բնական թելի գույնը սպիտակ է կամ մարմնագույն
- գեղեցկություն
- օդաթափանցություն
- նրբություն և թեթևություն
Առանձնահատկություններ
- լավ հիգենիկ հատկություններ
Համապատասխան մշակումից հետո կտորը ձեռք է բերում հետևյալ հատկություննորը.
- լավ ծալվելու հատկություն
- փայլ
Տեսականի[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Չեսուչա, վայրի մետաքս, թիթեռի թրթուրից՝ պինդ, թեթև և միջին, դեղնադարչնագույն երանգ [4],
- Մալագական մետաքս:
Տե՛ս նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ С. Ю. Ожегов, Толковый словарь русского языка. М.1992, с 926)
- ↑ Шёлк / Г. Н. Кукин // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
- ↑ Шёлк / Г. Н. Кукин // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
- ↑ Пётр Смирнов. «У китайцев отнимают шёлк». Газета.ру. Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-25-ին. Վերցված է 8 июля 2008-ին.
{{cite web}}
: Unknown parameter|datepublished=
ignored (օգնություն)
Ընթերցե՛ք «իրինա Փիրումյան/Մետաքս» բառի բացատրությունը Հայերեն Վիքիբառարանում։ |