Մասնակից:Թամարա Սարգսյան/Ավազարկղ Ա

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Եգիպտական հիերոգրիֆային գիր սարկոֆագի վրաЕгипетская иероглифическая надпись на саркофаге

Մ․թ․ա 4-րդ հազարամյակում ծագած Հին Երգիպտոսի քաղաքակրթությունը աշխարհում ամենահներից մեկն է։ Հին Եգիպտոսում բարենպաստ բնական պայմանները նպաստել են մշակույթի և արվեստի վաղ զարգացմանը ։ Այդ դարաշրջանում հին եգիպտացիերը կարողանում էին թանկարժեք մետաղներից նրբաճաշակ ոսկերչական զարդեր պատրաստել, ի հայտ էր եկել գրարությունը, աստիճանաբար սկսում էին առաջանալ գիտական խրատները։

Հին եգիպտական լեզուն հայտնի է գիտնականներին քարերի և պապիրուսների վրա պահպանված մեծաթիվ հիերոգրիֆիկ արձանագրություններով։ Եգիպտերենը հանդիսանում է աշխարհի՝ գիր ունեցող ամենահին լեզուներից մեկը․ մեզ հասած ամենահին տեքստերը վերաբերում են մ․թ․ա 4-րդ և 3-րդ հազարամյակներին։ Եգիպտացիների առավել ակնառու նվաճումներից մեկը գրային համակարգն էր, որը կարողանում էր հաղորդել մտքի բազմաթիվ երանգներ, մարդկային հոգու բարդ շարժումներ։ Հին Եգիպտոսի ճարտարապետությունը հայտնի էր դամբարաներով՝ Գիզայի բուրգերը, տաճարների և պալատական համալիրներով՝ Լուքսորի տաճարը, Ամարնի պատալտները։ Հին Եգիպտոսում չկար ոչ մի կրոն, կային որոշ աստվածությունների նվիրված բազմաթիվ տեղական պաշտապունքներ։ Գիտության, բժշկության և մաթեմատիկայի ասպարեզում Հին Եգիպտոսը իր ժամանակների համար հասել է բարձր մակարդակի։ Ավանդական էմպիրիզմը առաջին անգամ ի հայտ է եկել Հին Եգիպտոսում, ինչի մասին փաստում են Էդվին Սմիթի և Էբերսայի պապիրուսները (մոտ․ մ․թ․ա 1600 թվ․)։

Հին Եգիպտոսը աշխարհի քաղաքակրթությանը թողել է մեծագույն մշակութային ժառանգություն, եգիպտական արվեստի գործերը դեռ հնագույն ժամանակներում արտահանվում էին աշխարհի տարբեր մասեր և լայնորեն կրկնօրինակվում էին այլ երկրների վարպետների կողմից։

Լեզու և գիր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդվածներ՝ Եգիպտական գիր և Եգիպտերեն
Виды письма в Древнем Египте

Иероглифика
Иератика

Демотика
Коптское письмо

Հին եգիպտական լեզուն հայտնի է գիտնականներին քարերի և պապիրուսների վրա պահպանված մեծաթիվ հիերոգրիֆիկ արձանագրություններով։ Քանի որ այն մեռած լեզու է, ապա եգիպտոլոգների հիմնական խնդիրներից էր նրա կոդավորումը, ինչը հաջողությամբ ստացվել է ֆրանսիացի գիտնական Ժ․ Ֆ․ Շամպոլյոնի մոտ 1822 թվականին, հունա-եգիպտական երկլեզու գրերի օգնությամբ։ Ժամանակակից գիտությւոնը եգիպտերենը դասում է աֆրասիական լեզվընտանիքին, որը սերտորեն կապված է կա՛մ սեմիտական, կա՛մ չադական լեզուներին։ Լեզվի ձևավորումը տեղի է ունենում մինչդինաստիական դարաշրջանում (մոտ․ մ․թ․ա 5200-3000 թվ․), երբ եգիպտական բազմաթիվ էնեոլիթ մշակույթներից սկսեցին առանձնանալ պրոտո-եգիպտական ցեղերը։ Ավելի ուշ, ամբողջ դինաստիական դարաշրջանի ընթացքում (տևել է մոտ․ 2700 տարի), եգիպտացիների լեզուն անցել է զարգացման և փոխակերպման տարբեր փուլեր, այդպես, լեզվային կրիչները, օրինակ Հին և Ներ թագավորություններում ունեցել են զգալի տարբերություններ։ Հելլենիստական ժամանակաշրջանից սկսած եգիպտացիները սկսեցին զգալ հինհունական լեզվի զգալի ազդեցությունը, ավելի ուշ, հռոմեացիների ի հայտ գալով՝ զգացվեց նաև լատիներենի որոշակի ազդեցություն։ Արաբական նվաճումներից հետո եգիպտերենի վերջին կրիչները լուծվում են խորթ Նիլի հովտում տեղակայված բնակիչների մոտ, որոնք էլ վերցրեցին նոր լեզուն և սովորույթները[1]։ ԲԱցառություն էր կազմում եգիտպացիների փոքր մասը՝ կոլպտերը, ովքեր կոսում էին կոլպտերենով, որը հանդիսանում էր հինեգիպտերենի զարգացման վերջին աստիճանը, և ժամանակի հետ դարձել էր կրոնական ծիսակատարությունների լեզու (զարգացել է 2-րդ դարից, մեռած է համարվում 19-րդ դարից)։

Եգիպտերենը աշխարհի ամենահին լեզուներից է, որն ունի գիր, որոնցից ամենահին պահպանվածները վերաբերվում են մ․թ․ա 4-րդ և 3-րդ հազարամյակներին[2]։ Այդ ժամանակաշրջանից սկսած ուներ նշաններ, որոնք 《արտահայտում》 էին ինչպես բառեր, այնպես էլ տառերի համակցություններ, բացի դա, կային տառային նշաններ առանձին ձայնավորների և ընդհանուր որոշիչների համար, որոնք հնարամտորեն ակնարկուն էին, թե այդ բառը իմաստային որ շրջանակին է վերաբերվում։ Հաշվապահները օգտագործում էին մեծ քանակական ցուցանիշներ. 10 000, 100 000 և նույնիսլ 1 000 000, որոնք ունեին իրենց անունները և նշանները։ Եգիպտացիների գիրը բաժանվում էր մի քանի մասին. հիերոգրիֆիկա՝ կազմված բազմաթիվ նկարներից, հիերատիկա՝ նրանց կրճատված ձևերից և դեմոտիկա՝ ավելի կրճատված, երբեմն նաև սղված նշաններով։ Հին եգիպտացիները ավելի հաճախ գրում էին հորիզոնական տողերով, աջից ձախ, հազվադեպ՝ ձախից աջ։ Երբեմն գրում էին ուղղահայաց սյուներով, որոնք միշտ կարդացվում էին վերևից ներքև։ Չնայած եգիպտական գրի աջից ձախ լինելու գերակայության, ժամանակակից գիտական գրականությունում գործնականում ավելի ընդունված է գրել ձախից աջ։ Եգիպտական գրից առաջանում է մերոիտական և կոպտական(աննշան) գիրը։ Առաջին հազարամյակի կեսերին եգիպտական գրի բոլոր տեսակները անհետանում են, ամենահին պահպանված հիերոգրիֆային գրվածքը վերաբերվում է չորրորդ տարին, դոմոտիկային գրվածքը՝ 5֊րդ[3]։

Հինեգիպտացիների առավել աչքի ընլնող ձեռքբերումներից էր գրերի յուրահատուկ համակարգը, որը ուներ գրելու երեք ձև . հիերոգլիֆիկա, որից առաջանում է ավելի հպանցիկ հիերատիկ, որ զարգանալով, մոտավորապես մ.թ.ա 700 վերածվում է մեծաթիվ գրականություն ունեցոզ դեմոտիկային[4]։

Եգիպտական հիերոգրիֆային գիրը օգտագործվել է Հին Եգիպտոսում մոտավորապես 3500 տարիների ընթացքում, սկսած մ.թ.ա 4֊րդ և3֊րդ հազարամյակներից։ Հիերատիկալան գիրը եգիպտերենում օգտագործվում էր տեքստեր գրելու նպատակով։ Դա եգիպտական արագագրության վաղ ձև էր, որը առաջացել էր առաջին դինաստիայի ժամանակ՝ պապիրուսի, խեցիների, քարի կամ մաշկի վրա վրձնով հիերոգրիֆային նշաններ անելու ժամանակ, ինչի արդյունքում նշանները ստանում էին ավելի կլորավուն, գեղեցիկ ձև։ Դեմոտիկական գիրը օգտագործվում էր եգիպտերենի ավելի ուշ շրջանում տեքստեր գրելու նպատակով[5]։

Հինեգիպտական գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Крашеная, реалистичная, каменная статуя черноволосого мужчины, сидящего со скрещёнными ногами и держащего каменное изображение папирусного свитка на коленях
Статуя сидящего египетского писца, держащего папирус на коленях. Найдена в западном кладбище в Гизе (V династия Египта, XXV—XXIV века до н. э.)

Հին Եգիպտոսի Փարավոնական ժամանակաշրջանից մինչև Հռոմեական կայսրության ժամանակաշրջանն ընդգրկող եգիպտական գրականությունը շումերականի հետ համարվում է աշխարհի առաջին գրականությունը։ [6] Երեք հազարամյակների ընթացքում եցիպտացիները ստեղծել են հարուստ գեղարվեստական գրականություն, մշակել են նրա բազմաթիվ ժանրեր։

Հին թագավորության ժամանակաշրջանում ( մ.թ.ա XXVI—XXII դարեր) գրական աշխատանքներն ընդգրկում էին հուղարկավորության համար նախատեսված տեքստեր, նամակներ, կրոնական հիմներ և բանաստեղծություններ, և նշանավոր ազնվականների գործունեության մասին պատմող ինքնակենսագրական տեսքստեր։ Միայն Միջին թագավորության սկզբին (մ․թ․ա XXI—XVII դարեր) ստեղծվեց պատմական գրականություն։ Դա «հեղափոխական միջոց» էր, որը, Ռ․Բ․ Պարկինոսոնի խոսքերով, արդյունքն էր դպիրների ինտելեկտուալ դասի բարձրացման, անհատականության նոր մշակութային զգացման, գրագիտության մակարդակի աննախադեպ աճի և գրական նյութերի հանդեպ ավելի մեծ հասանելիության[6]։

Հինեգիպտական պատմության ընթացքում, կարդալն ու գրելը հանդիսանում էին պետական հաստատություններում ծառայելու հիմնական պահանջները, թեև պետական պաշտոնյաները իրենց ամենօրյա աշխատանքում օգնություն էին ստանում բարձրակարգ, գրագետ սոցիալական խմբից՝ դպիրներից[7][8][9]։ Ինչպես երևում է Անաստաս 2-րդի պապիրուսից, դպիրները նույնիսկ պետք է «կազմակերպեին լճի պեղումները և աղյուսե ճոպանուղու շինարարությունը, որոշեին կոթողի տեղափոխման համար անհրաժեշտ տղամարդկանց թիվը և կազմակերպեին զինվորական առաքելության նյութական ապահովումը»[8]։ Բացի դա, պետական հաստատություններում ծառայելու համար, դպիրները ծառայություններ էին մատուցում անգրագետ մարդկանց նամակներ, գովազդային նյութեր և իրավաբանական փաստաթղթեր կազմելու հարցում[9]։

Ենթադրվում է, որ գրագետ մարդիկ կազմել են ամբողջ բնակչության ընդամենը 1%-ը[6][9], մնացած մասը ներառում էր անգրագետ գյուղացիների, հովիվներ, արհեստավորներ և այլ աշխատողներ, ինչպես նաև առևտրականներ, որոնց պետք էր դպիրական քարտուղարների օգնությունը։ Դպիրի արտոնյալ կարգավիճակը Ռամսսիդների ժամանակաշրջանում հայտնի «Մասնագիտությունների ծաղր» գիտական տեքստի քննարկման թեմա էր (pSallier II), որում հեղինակը ծաղրում էր ճարտարապետի, հյուսնի, կավագործի, ձկնորսի, հողատիրոջ, սուրհանդակի և այլոց մասնագիտությունների ծանությունը համեմատած դպիրների հետ[8]։

Տեքստերը գրվում էին ամենատարբեր սարքերի միջոցով։ Քարերի վրա գրություն անելու համար անհրաժեշտ փորագրիչից բացի, Հին Եգիպոսում գրի համար գլխավոր գործիք էր հանդիսանում եղեգի ցողուններից պատրաստված գրիչը[10][11]։ Գրիչի ծայրը թաթախում էին սև (անկյուն) և կարմիր (օխրա) պիգմենտների մեջ պապիրուսի՝ նուրբ նյութ, որը պատրաստվում էր Cyperus papyrus բույսի ցողունը և միջուկը ճզմելու արդյունքում, ինչպես նաև փոքր կերամիկական և կերաքարային խեցիների վրա գրառումներ անելու համար[10][11][7][12]։ Ենթադրվում է, որ պապիրուսի փաթեթները եղել են բավական թանկ առևտրային իրեր, քանի որ դրանցից շատերը հանդիսանում էին կրկնագրեր՝ ձեռագրեր, որոնցում հին տեքստը ջնջվում կամ մաքրվում էր, որպեսզի տեղ ազատվեր նոր տեքստի համար[9]։ Այս երևույթը պապիրուսի փաստաթուղթը փոքր նամակների համար մասերի բաժանելու հետ, ասում է այն մասին, որ լինում էին Cyperus papyrus բույսի սահմանափակ աճի ժամանակշրջանով պայմանավորված սեզոսնային պակասուրդները[9]։ Դա բացատրում է նաև կրաքարի և խեցիի հաճախակի օգտագործումը ավելի կարճ գրավոր աշխատանքների համար[9]։ Բացի քարից, կերամիկական խեցիից և պապիրուսից գրում էին նաև ծառի, փղոսկրի և գիպսի վրա[10][12][9]։

Պատմողական գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Фрагментированный папирус с немного порванными краями и иератическим почерком в красных чернилах
Папирус Весткар, написанный иератикой в XV—XVII династиях, содержит более раннюю «Сказку о дворе царя Хеопса», которая написана на среднеегипетском языке, использовавшемся во времена XII династии[6]:295-296

Հեքիաթները և պատմությունները, հավանաբար, հանդիսանում են Միջին թագավորության և միջնեգիպտական լեզվի ամենաքիչ ներկայացված ժանրերը[6]։ Նոր թագավորության ռամսիդական ժամանակաշրջանից մինչև Հին Եգիպտոսի ուշ ժամանակաշրջանը, սակայն, պատմողական գրականությունը կազմում էր պահպանված գրական ստեղծագործությունների մեծ մասը[13]։ Կարևոր պատմություններ մեջ էին «Հեքիաթ արքա Քեոփսի բակի մասին», «Արքա Նեֆերկարեն և գեներալ Սասենեթը», «Պատմություն պերճախոս գյուղացու մասին», «Լեգենդ Սինհուի մասին» և «Հեքիաթ տուժված նավաբեկության մասին» ստեղծագործությունները [6][7]։ Նոր թագավորության պատմողական մասը ներառում է « Ապեպի և Սեքենենրի վեճը», «Յուպայից վերցրածները», «Դատապարտված արքայազնը», «Հեքիաթ երկու եղբայրների մասին» և «Ունու-Ամոնի ճամփորդությունը» ստեղծագործությունները[7]։

Մ․թ․ա 1-ին հազարամյակին դեմոտիկայով գրված պամությունների մեջ կարելի է հիշատակել «Սովի արձանագրությունները»(գրված Պտղոմեոսի ժամանակ, սակայն Հին թագավորության սյուժեով), և պտղոմեոսյան և հռոմեական ժամանակաշրջանի պատմությունները, որոնք վերափոխում են այնպիսի оказывающим моральное указание своему сыну или своим сыновьям հայտնի պատմական գործիչների, ինչպիսին են Հաէումասը (19-րդ դինաստիա) և Ինարոսան (պարսական առաջին ժամանակաշրջանից) որպես մտացածից, լեգենդային հերոսների[14]։ Մինչ դա, նորեգիպտերենով գրված պատմություններում, հեղինակները ավելի հաճախ նկարագրել են աստվածային և առասպելական հերոսների[6]։

խրատներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Խրատներ» ժանրը (կամ «հրահանգ», «ուղղություն»,) ինչպես նաև «ճառ արտացոլող» ժանրը, կարող են համախմբվել հնում Մերձավոր Արևելքում տարածված, լայն հասկացություն ունեցող գրական իմաստության մեջ[6]։ Ժանր ունի դեդուկտիվ ուղղություն և, ենթադրվում է, որ Միջին թագավորությունում դպիրների կրթական ծրագրի մեջ էր մտնում։ Բացի դա, խրատները իրենց մեջ հաճախ ներառում էին զվարճության բնույթ կրող պատմողական տարրեր[6]։ Ապացուցված է, որ խրատի տեքստերը առաջին հերթին ստեղծվել են ոչ թե կրթական, այլ գաղափարական նպատակներով[6]։ Օրինակ Ադոլֆ Էրմանը գրում է, որ Ամենեմհեթ 1-ինի (մոտ․ մ․թ․ա 1991-1962 թթ․) իր որդիների համար հորինած խրատը « դուրս է գալիս դպրոցական փիլիսոփայության շրջանակներից, և ոչ մի կապ չունի դպրոցի, իր երեխաներին արքային հավատարիմ մնալու նախազգուշացման հետ»[7]։ Այն ժամանակ, երբ պատմողական գրականությունը (ինչպես օրինակ «Պատմություն պերճախոս գյուղացու մասին» ստեղծագործությունը) ընգծում է անհատական հերոսի գաղափարը, ով մարտահրավեր էր նետել հասարակությանը և ընդունված գաղափարախոսություններին․ խրատների տեքստերը, հակառակը, ընդգծում են ընդունված դոգմաներին հավատարիմ մնալու անհրաժեշտությունը[4]։

Խրատական տեքստի բանալի բառերն են «իմանալ» (rh) և «սովորեցնել» (sba.yt)[6]։ Այդ տեքստերը ունեն տարածված անվանում «X-ով Y-ի համար ստեղծված խրատները, որտեղ X-ը կարող է լինել հեղինակություն վայելող անձ «օրինակ վեզիր կամ փարավոն», ով բարոյական ցուցումներ է տալիս իր որդուն կամ որդիներին։ Երբեմն դժվար է որոշել, թե քանի հորինված հասցեատերեր կան, քանի որ մի տեքստում երբեմն օգտագործվում է և եզակի և հոգնակի թիվ[6]։

Խրատական ժանրի օրինակներ կարելի է համարել «Պտահոթեփի խրատը», «Կագեմնիի խրատը», «Մերիկարի խրատը», «Ամենեհմաթի խրատը», «Հարջեդեֆի խրատը», «Հավատարիմի խրատը» և «Ամենեմոփի խրատը»[6]։ Միջին թագավորության ժամանակներից պահպանված խրատական տեքստերի մեծամասնությունը գրված է պապիրուսների վրա[6], չնայած դրանց մասնակի հատվածներ պահպանվել են նաև խեցիների և տախտակների վրա[15]։ Դպրոցական գրադարանի ամենահին օրինակը ուսուցողական տեքստի կրկնօրինակով (Պտահոթեփի խրատը) պատկանում է XVIII դինաստիային[6]։ Պտահոթեփի և Կագեմնի խրատները հայտնաբերվել են Պրիսսի պապիրուսի վրա՝ գրված Միջին թագավորության XII դինաստիայի կառավարման ժամանակ[6]։ «Հավատարիմի խրատ»-ի առաջին մասը պահպանվել է Միջին թագավորության XII դինաստիայի գանձապահ Սեհեթեպիբրի քարե կոթողների վրա[6] , իսկ երկրորդ մասը տեղադրված է Նոր թագավորության 69 կրկնօրինակներում[15]։ Մերիկարի, Ամենամհեթի և Հարջեդեֆի խրատները հանդիսանում են Միջին դարի իրական տեքստերը, սակայն պահպանվել են միայն Նոր թագավորության կրկնօրինակներում[6]։ Ամենեմոպեն հանդիսանում է Նոր թագավորության ժամանակների բանաքաղություն[16]։

Ողբեր, զրույցներ, երկխոսություններ և մարգարեություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Միջին թագավորության «մարգարեական տեքստերի», «ողբերի», «զրույցների», «երկխոսությունների» և «հայտնության գրականության» [6]:110, 193[14]:283[16]:6-7 ժանրերին են պատկանում այնպիսի ստեղծագործություններ, ինչպիսիք են «Իպուվերի ասույթը», «Նեգերտիտիի մարգարեությունը» և « Հիասթափվածի զրույցը իր Բայի հետ»(ամենայն հավանականությամբ վերաբերվում է Առաջին անցումային ժամանակաշրջանին): Որքան հայտնի է, այս ժանրը նախադեպ չի ունեցել Հին թագավորությունում և ոչ մի յուրահատուկ աշխատանք չի գրվել Նոր ժամանակաշրջանում[17]։ Բացի դա, «Նեֆերտիտիի մարգարեության» նման ստեղծագործությունները հաճախ կրկնօրինակվում էին Նոր թագավորության ռամսիդական ժամանակաշրջանում[16], երբ Միջին թագավորությունում այս ժանրը օրինականացված, սակայն դադարեցված էր[6]։ Եգիպտական մարգարեական գրականությունը վերածնվել է Հունաստանում՝ Պտղոմեուսի դինաստիայի և Հռոմեական այն ժամանակաշրջանում, երբ գրվել են այնպիսի ստեղծագործություններ, ինչպիսիք են «Դեմոտիկ ժամանակագրություն»-ը, «Գառան պատգամախոսը», «Կավագործի պատգամախոսը» և երկու մարգարեկանա տեքստեր, որոնց գլխավոր հերոսն էր Նեկտանեբ II-ը (մոտ․ մ․թ․ա 360—343 )[14]:283-304[6]:233։ Խրատական տեքստերից բացի, այդ գրվածքները մտնում էին նաև Մերձավոր Արևելքում տարածված գրական իմաստության կատեգորիայի մեջ։

Կերպարվեստ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Египетская живопись, ок. 1400 до н. э.

Ավելի քան 3500 տարիների ընթացքում նկարիչները հավատարիմ եմ մնացել այն ձևերին և կանոններին, որոնք մշակվել էին դեռ Հին թագավորության ժամանակաշրջանում, հետևելով նույնիսկ արտաքին ազդեցության և ներքին փոփոխությունների ազդեցության տալ պահպանված խիստ սկզբունքներին[18]։ Գեղարվեստական այդ ստանդարտները արտահայտվում էին հասարակ գծերում, ձևերում, տափակ տարածական ձևերին բնորոշ հասարակ գծերում, ձևերում, առանց ընդգծելու տարածական խորությունը, ինչը ստեղծում էր կարգուկանոնի և հավասարակշռության կոմպոզիցիա։ Պատկերները և տեքստերը սերտորեն միահյուսված էին հանգսարաններ և տաճարբերի պատերին, դամբարաններին, կոթողներին և արձաններին։ Գույները ստանում էին այնպիսի հանքանյութերից, ինչպիսիք էին երկաթի հանքաքարը (կարմիր և դեղին հանքաներկ), պղնձի հանքաքարը(կապույտ և կանաչ), մուրը և հին ածուխը (սև) և կրաքարը (սպիտակ)։ Դրանք փխրունության համար խառնում էին սուսնձի հետ և բաժանում մասերի, որոնք անհրաժեշտության դեպքում թաթախում էին ջրի մեջ[18]։

Թեև հինեգիպտական մշակույթի կանոնները պահպանվել էին հազարամյակների ընթացքում, որոշ ժամանակաշրջանների գեղարվեստական ոճը արտահայտում էր մշակութային և քաղաքական հայացքների փոփոխությունը։ Այսպես ուրեմն, Ավարիսում հայտնաբերվել են հիքսերի նվաճումներից հետո հայտնված մինոյան ոճի մզկիթներ, իսկ Էհնաթոնի կառավարման ժամանակը զանգացել էր «ամարական արվեստը», որին բնորոշ էին շրջապատող աշխարհի իրական պատկերումը[19]։ Էնհաթոնի ժամանակաշրջանի արվեստը ուշադրություն էր դարձնում նրան, ինչ մինչ այդ անհայտ էր․ մարդկային սովորական զգացմունքներին, նրանց հոգեկան վիճակին։ Ամարական ոճի ստեղծագործություններում ոչնչացվել էր հոգեկան անթափանցելիության զրահը․ այստեղ լացողների ողբ ու տնքոցներ էին, այստեղ սևամորթ գերիների մռայլ հպատակություն է, և վերջապես, այստեղ Էհնաթոնի ընտանեկան կյանքի քնարական տեսարաններ են՝ նա գրկում է կնոջը, շոյում երեխային։

Ճարտարապետություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Пирамиды в Гизе

Հին Եգիպտոսի ճարտարապետությունը հայտնի է դամբարանների կառուցմամբ՝ Գիզայի դամբարանը, արքունական և տաճարական համալիրներով՝ Լուքսորյան տաճարը, Ամարնի արքունիքները։ Շինության արտաքին և ներքին պատերը, ինչպես նաև սյուները պատված էին հիերոգրիֆներով և որմնանկարներով՝ ներկված պայծառ գույներով։ Եգիպտական շատ զարդարանքների եղանակը, ինչպիսիք էին կոյաբզեզ և սուրբ բզեզը, արևային սկավառակը և ճախրուկը (բազեի տեսակ), խորհրդանշական էին։ Այլ տարածված եղանակներ էին թերթերը, պապիրուսները, ինչպես նաև լոտոսի բողբոջներն ու ծաղիկները։ Մշակութային բազմաթիվ կառույցների նախագծումը հարաբերակցվում էր արևադարձին և գիշերահավասարին[20]։ Եգիպտական բուրգերը՝ Հին Եգիպտոսի մեծագույն ճարտարապետական հուշարձանները, որոնց մեջ է աշխարհի 7 հրաշալինքերից մեկը՝ Քեոփսի բուրգը։ Բուրգերը իրենցից ներկայացնում են բուրգի տեսք ունեցող հսկայական քարե կառույցներ։ Նրանցից որոշները ծառայել են որպես են Հին Եգիպտոսի փարավոնների դամբարան։ «Բուրգ» բառը ունի հունական ծագում։ Ուսումնասիրողներից մեկի կարծիքով, ցորենի մեծ կույտն է դարձել բուրգի նախատպ։ Այլ գիտնականների կարծիքով այդ բառը առաջացել է բուրգի տեսք ունեցող հիշատակի բլիթի անվանումից։ Եգիպտոսում հայտնաբերվել է ընդամենը 118 բուրգ։ Ըստ համաձայնեցված տարբերակի, առաջին եգիպտական բուրգը՝ Սակարեի Աստիճաններով բուրգը կառուցվել է 3-րդ դինաստիայի փարավոնի Ջոսերի հրամանով, որի ճարտարապետը, համաձայն հինեգիպտական ավանդույթների, համարվում է Ջոսերի բարձրագույն մոծատոհմիկ Իմհոթեփը։ Եգիպտոլոգների կարծիքով այդ բուրգը հանդիսանում մաստաբաների՝ Հին Եգիպտոսի Վաղ և Ուշ շրջանների ազնվականների ավանդական դամբարանների զարգացումը։ Ամենահայտնի բուրգերն են Գիզայի սարահարթին կառուցված մեծագույն բուրգերը (Քեոփսի, Քեֆրեի և Միկերինի բւրգերը)[21]։

Гипостильный зал Карнакского храма

Ճարտարապետության սկիզբը դրած Հին Եգիպտոսը շինանյութերից զրկված պետություն էր[22]։ Ծառերը այնքան քիչ էին, որքան աֆրիկական այլ օազիսական անապատներում, հիմնական բուսականությունը պալմաներն էին, որոնք ունեին փայտի վատ որակ, և եղեգները։ Սա բացատրում է այն փաստը, որ հիմանանում շինանարության համար նյութ էին ծառայում չթրծված աղյուսը և քարը, որոնք հիմնականում ձեռք էին վերվում Նեղոսի հովտից, ինչպես նաև ավազահատիկները և գրանիկը[22]։ Քարը հիմնականումմ օգտագործվոմ էր դամբարանների և գերեզմանների համար, այն դեպքում, երբ աղյուսը օգտագործվում էր ապարանքներ, բերդեր,

Всё это во многом определило то, что основными строительными материалами были необожжённый кирпич-сырец и камень, главным образом, известняк, добываемый в Нильской долине, а также песчаник и гранит[22]. Камень использовался в основном для гробниц и захоронений, в то время как кирпич шёл на постройку дворцов, крепостей, зданий в окрестностях храмов и городов, а также вспомогательных сооружений для храмов. Древнеегипетские дома строили из грязи, добываемой в Ниле. Её оставляли на солнце, чтобы она высохла и стала пригодной для строительства.

Многие египетские города не сохранились до наших дней, так как располагались в зоне разливов Нила, уровень которого поднимался каждое тысячелетие, в итоге многие города были затоплены, или грязь, использованная для строительства, становилась удобрением для крестьянских полей. Новые города строились на месте старых, поэтому древние поселения и не сохранялись. Однако засушливый климат Древнего Египта сохранил некоторые сооружения из кирпича-сырца — деревня Дейр эль-Медина, Кахун[23], город, достигший расцвета в Среднее царство (современный Эль-Лахун), крепостные сооружения в Бухене[24] и Миргиссе. Многие храмы и сооружения сохранились до наших дней, так как они находились на недостижимой для нильских разливов высоте и были построены из камня.

Основное понимание древнеегипетской архитектуры основано на изучении религиозных памятников как наиболее сохранившихся сооружений[25]. Судя по некоторым сохранившимся колоннам храма в Карнаке, египтяне перед укладкой камня кантовали начисто лишь постели и вертикальные швы; лицевая же поверхность камней отёсывалась по окончании постройки здания. Этим приёмом пользовались впоследствии греки. Камни клались без раствора и без всяких искусственных связей. В фиванскую эпоху металлические скрепления, по-видимому, совершенно не употреблялись, и лишь изредка использовались деревянные скобы в форме ласточкина хвоста для связи камней между собой (Мединет-Абу, Абидос) или же для скрепления давших трещину монолитов (Луксорский обелиск)[26].

Внешние и внутренние стены, а также колонны и пирсы, были покрыты иероглифическими и иллюстрированными фресками и резными фигурками, раскрашенными разными цветами[22]. Мотивы украшений египетских зданий символичны: так, например — скарабей, священный жук, или солнечный диск, символизировавший бога солнца Ра. Также часто встречаются пальмовые листы, заросли папируса, цветы лотоса[25]. Иероглифы использовались не только в декоративных целях, но и чтобы сохранить исторические события, войны, которые велись, богов, которым поклонялись, быт древних египтян, жизнь и смерть фараонов, правивших древним государством.

Скульптура[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Հին Եգիպտոսի քանդակագործություն

Скульптура Древнего Египта — одна из наиболее самобытных и строго канонически разработанных областей искусства Древнего Египта. Скульптура создавалась и развивалась, чтобы представить древнеегипетских богов, фараонов, царей и цариц в физической форме. Статуи богов и фараонов ставились на всеобщее смотрение, как правило, на открытых пространствах и вне храмов. Статуи, как правило, сохраняют первоначальную форму каменной глыбы или куска дерева, из которого она высечена.

Существовал очень строгий канон создания древнеегипетской скульптуры: цвет тела мужчины должен был быть темнее цвета тела женщины, руки сидящего человека должны были быть исключительно на коленях; существовали определённые правила изображения египетских богов. Так, бога Гора следовало изображать с головой сокола, бога мёртвых Анубиса — с головой шакала. Все скульптуры создавались по данному канону, и следование было столь строгим, что почти за трёхтысячелетнюю историю существования Древнего Египта он не претерпел изменений[27].

Живопись[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

слева

В Древнем Египте все рельефы ярко раскрашивались, меньше всего изображений было во дворцах, храмах и гробницах, там рисунки были только на поверхности. Многие древние египетские рельефы сохранились из-за крайне сухого климата Египта. Каменная поверхность готовилась к покраске — грубый слой грязи с более мягким слоем гипса сверху, потом известняк — и краска ложилась более ровно. Строительные пигменты были, как правило, минеральными, чтобы защитить изображения от солнечного света. Состав краски был неоднородным — яичная темпера, разнообразные вязкие вещества и смолы. В конечном счёте настоящая фреска не получалась и не использовалась. Вместо этого использовалась краска на слое высушенного пластыря, так называемая фреска a secco. Сверху живопись покрывалась слоем лака или смолы, чтобы сохранить изображение надолго. Небольшие изображения, выполненные в такой технике, хорошо сохранились, хотя на крупных статуях практически не встречаются. Чаще всего, используя подобные методы, раскрашивались маленькие статуи, особенно деревянные[27].

Фаянс и стекло[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ещё до Древнего царства, древние египтяне изобрели стекловидный материал, известный как египетский фаянс, который они рассматривали как один из видов искусственного полудрагоценного камня[19]. Материал использовали для создания бусин, плитки, статуэток и галантерейных изделий. Египтяне могли использовать несколько методов для создания фаянса, но, как правило, в производстве применяли порошкообразные материалы, которые наносили в виде пасты на дно глины, которую затем обжигали. По схожей технике древние египтяне делали пигмент, также называемый голубой фриттой, который получают путём сплавления (или спекания) оксида кремния, меди, извести и щёлочи, например соды. Продукт могли измельчать и использовать в качестве пигмента[19].

Древние египтяне изготавливали широкий спектр предметов из стекла с большим мастерством, но не ясно, разработали ли они процесс самостоятельно[19]. Неясно также, делали ли они собственное сырое стекло или просто импортировали предварительно сделанные слитки, которые затем переплавляли. Тем не менее, они обладали техническими знаниями в области изготовления стекла, а также добавлении микроэлементов для контроля цвета готового продукта. Диапазон цветов, которые они производили, включал жёлтый, красный, зелёный, синий, фиолетовый и белый, стекло могло быть также прозрачным или непрозрачным[19].

Религия и мифология[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Եգիպտական դիցաբանություն

В Древнем Египте не существовало одной общей религии, а было большое разнообразие местных культов, посвящённых определённым божествам. Большинство из них имело генотеистический характер (сосредоточенность на поклонении одному божеству с одновременным признанием других), поэтому египетская религия рассматривается как политеистическая[28].

Религия Египта прошла за 3000 лет длительный путь развития от фетишизма и тотемизма, до политеизма и монотеистического мышления. В Египте была впервые сформулирована концепция единобожия — фараон Эхнатон предпринял попытку религиозной реформы, целью которой было централизовать египетские культы вокруг бога Солнца Атона[29].

В разные периоды наиболее почитаемыми были божества Ра и позднее отождествляемый с ним Амон, Осирис, Исида, Сет, Птах, Анубис[30].

  • Жрец подносит благовония богу Ра-Атуму-Хорахти. XX династия. Около 900 года до н. э. Лувр
    Жрец подносит благовония богу Ра-Атуму-Хорахти. XX династия. Около 900 года до н. э. Лувр
  • Боги Осирис, Анубис и Хор. Деталь росписи в гробнице фараона Хоремхеба. XIII век до н. э.
    Боги Осирис, Анубис и Хор. Деталь росписи в гробнице фараона Хоремхеба. XIII век до н. э.

Божества, почитавшиеся в различных местностях, олицетворяли природные силы и общественные явления. Небо представлялось женщиной или коровой, земля и воздух — мужскими божествами. Бог Тот был покровителем письменности и колдовства, а богиня Маат олицетворяла истину. Явления природы воспринимались как отношения различных божеств. Некоторые боги в древности почитались египтянами в виде животных или птиц. Сокола Хора египтяне связывали с представлениями о могучем небесном божестве. Сокол изображался на племенных штандартах, он же показан приносящим победу Нармеру над Северным Египтом. После образования государства Древний Египет Гор выступает неизменным покровителем фараонов, которые сами назывались теперь Горами. Слиянию культа Гора с царским способствовало и то, что с развитием поклонения Осирису как умершему царю Гор входит в круг осирических мифов[31].

Погребальные обряды[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Тот и Анубис взвешивают сердце покойного. Сцена из Книги мёртвых

Древние египтяне придерживались сложного набора погребальных ритуалов, которые, по их мнению, были необходимы для обеспечения бессмертия души после смерти тела. Тело умершего сохраняли с помощью мумификации, выполнялись погребальные ритуалы, а в могилу клали вещи умершего, которые понадобились бы ему в загробной жизни. До Древнего царства тела хоронили в пустыне в ямах, где те сохранялись путём естественного усыхания. Засушливые условия пустыни на протяжении всей истории Древнего Египта были благом для захоронений бедных, которые не могли позволить себе сложные специальные захоронения, доступные для элиты. Более состоятельные египтяне стали хоронить своих мёртвых в каменных гробницах и использовать искусственную мумификацию, включавшую удаление внутренностей, обёртывание тела в бельё и захоронение в прямоугольном каменном саркофаге или в деревянном гробу. Начиная с IV династии, некоторые органы хранили отдельно в канопах[32].

К эпохе Нового царства египтяне усовершенствовали искусство мумификации, которая занимала 70 дней и включала удаление внутренних органов, удаление мозга через нос и высушивание тела в смеси солей под называнием натр. Тело заворачивалось в бельё, между слоями которого клались защитные амулеты, и помещалось в украшенный человекообразный гроб. Мумии позднего периода также помещали в окрашенные картонажем саркофаги. Фактическая практика мумификации сильно сократилась в течение эллинистического периода, больше внимания стали уделять внешнему виду мумии[32].

Богатых египтян хоронили вместе с большим количеством предметов роскоши. Начиная с эпохи Нового царства, в могилах появились книги мёртвых, вместе с ушебти, статуэтками, которые, как считалось, выполняли различную работу в загробном мире вместо хозяина[33]. Погребения часто сопровождали ритуалы, в которых покойный волшебным образом вновь «оживал». После похорон родственники покойного должны были иногда приносить еду к гробнице и читать молитвы от имени покойного[30].

Ка[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Египтяне считали, что каждый человек имел «Ка», или жизненную силу, которая состояла в непосредственных отношениях к своему земному проявлению, подобно «genius» римлян, но ещё теснее, и оставляла тело в момент смерти. После смерти человека «Ка» продолжала своё существование внутри гробницы и принимала подношения, проходя в часовню через «ложную дверь». «Ка» изображали как подобие её носителя, но с поднятыми вверх руками[34].

Боги также имели «Ка», но в отличие от людей — по нескольку. У Ра, например, было до четырнадцати «Ка». С помощью бога магии Хека египтяне могли воздействовать на «Ка» богов, добиваясь тем самым от них исцеления и защиты. Точно также и цари имели несколько «Ка». Обожествление царей и культ покойников относился именно к «Ка»; нередко встречаются изображения людей, молящихся собственному «Ка»[34].

Ба[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Каждый человек также имел «Ба», обозначающую глубинную сущность и жизненную энергию человека. По верованиям египтян, душа-Ба состояла из совокупности чувств и эмоций человека. «Ба» приписывалась изменчивость; кроме того, считалось, что она тесно связана с другими оболочками и напрямую зависит от состояния физического тела. «Ба» при жизни тела путешествовала по миру сновидений и могла свободно перемещаться между миром мёртвых и живых. Душа-Ба также могла переселяться в другие тела по желанию своего хозяина. После смерти человека она находилась рядом с сердцем при его взвешивании, затем, по мнению египтян, впадала в летаргический сон[35].

Первоначально считалось, что «Ба» обладают лишь боги (в качестве их «Ба» выступали созвездия и небесные тела), фараоны и первосвященники, однако позднее сложилось представление о том, что этой «оболочкой» обладает любой человек. Города также могли иметь свои «Ба»[29].

Кухня[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Кухня современного Египта сохраняет некоторые сходства с кухней Древнего Египта. Основой рациона в Древнем Египте был хлеб из ячменя, полбы или пшеницы. Существовало множество разновидностей хлебов и булочек, отличавшихся мукой, формой, степенью пропечённости и добавками в тесто, для чего употреблялись мёд, молоко, фрукты, яйца, жир, масло, финики и т. д. В наше время известно до пятнадцати слов, применявшихся в эпоху Древнего царства для обозначения разных видов хлебобулочных изделий. Были известны молочные продукты — сливки, масло, творог. В качестве подсластителей для напитков и кушаний египтяне пользовались мёдом или плодами рожкового дерева[36]:399—400.

Во времена Позднего царства, по свидетельству Геродота, египтяне ели рыбу, вяленую на солнце или засоленную. Из птиц употребляли в пищу в солёном виде перепёлок, уток и мелких птичек. Птицу и рыбу, кроме почитаемых священными, ели также в жареном или варёном виде. В рационе древних египтян присутствовали горох, бобы и нут, огурцы, в больших количествах выращивался салат-латук. Особо выделялись из прочих «продуктов года» лук и лук-порей, ценился также чеснок. Были распространены дыни и арбузы. Летом к рациону добавлялись виноград, фиги, финики и плоды сикомора. Выращиваемые со времён гиксосов гранатовые, оливковые деревья и яблони давали богатые урожаи. Были известны, но редки и доступны немногим кокосовые орехи. Употреблялись также плоды мимозы, баланитеса египетского и некоторых других, до сих пор не идентифицированных деревьев[36]:399—400.

Повседневная жизнь[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Египтяне уделяли большое значение внешнему виду и личной гигиене. Они мылись в водах рек и использовали мыло в виде пасты из животных жиров и мела. Для соблюдения чистоты мужчины брили все тело и применяли духи, отбивающие неприятные запахи, и мази, успокаивающие кожу[36]:403. Масла делались из растительного или животного жира и приправлялись миррой, благовониями или скипидаром. Один из видов соли — bed — использовали для полоскания горла. После умывания делали маникюр и педикюр, а на лицо накладывали макияж. Это была длительная процедура, для которой требовалось множество всяческих приспособлений и принадлежностей. На веки наносили зелёную краску из малахита. Слишком тёмную кожу осветляли с помощью краски на основе жёлтой охры; её же наносили на губы и румянили щёки. Женщины (а нередко и мужчины) обводили глаза тёмной линией (это должно было придать взгляду особую выразительность). Ногти, ладони и ступни красили хной в оранжевый цвет, как это и сейчас принято на Востоке. Одежда была изготовлена из простых выбеленных отрезов льна[36]:403.

Мужчины и женщины из высших слоёв носили парики и украшения и пользовались косметикой. Изначально женщины, как правило, носили короткие парики, однако на протяжении веков их длина постепенно увеличивалась, мужчины носили короткие парики, дети и священники брили головы. Женщины носили платья из белого льна, а мужчины набедренные повязки, рабочие как правило ходили без одежды, а затем носили простой кусок ткани, обернутый вокруг талии. Дети ходили без одежды до достижения возраста около 12 лет, в этом возрасте мальчикам делали обрезание, и обривали их наголо. Чати, священники и фараон носили особые одежды, состоявшие из платья, шкур пантер и набедренных повязок, сшитых золотыми нитями. Ходили либо босиком, либо носили сандалии. Их делали из папирусного тростника и перевязывали бечёвкой (простые), или из кожи и сшивали с папирусом (более сложные)[37].

Матери несли ответственность по уходу за детьми, а отец обеспечивал семейный доход[36]:403. Основной рацион состоял из хлеба и пива[37] и дополнялся овощами, такими как лук и чеснок, и фруктами, например финиками и инжиром. Вино и мясо подавали по праздникам.

Развлечения в Древнем Египте[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Игра в сенет (1879). Художник Лоуренс Альма-Тадема

Развлекались египтяне при помощи игр, таких, например, как сенет. Слово «сенет» («zn.t», позже «sn.t» или «sni.t»), по одной из версий, означает «прохождение». Игра упомянута в древнеегипетской Книге мёртвых и в других религиозных текстах Нового царства, а также в мифах. Считается, что изобрёл игру древнеегипетский бог знаний Тот для того, чтобы выиграть у божества Луны Хонсу несколько лишних дней для богини Нут, на которую бог солнца Ра наложил проклятие (она не могла родить детей ни в один из 360 дней года). На кон поставили 1/72 часть «света» каждого из 360 дней лунного года, Тот выиграл 5 суток, после чего в солнечном году стало 365 дней, а в лунном — только 355, а люди получили новую игру и пять лишних дней в календаре[38]. Учёным известно, что жители Древнего Египта любили играть в настольные игры, но их правила не сохранились. Игровое снаряжение изготовлялось из различных пород дерева вместе с другими материалами.

Среди детей были популярны различные игрушки, жонглирование и игры с мячом, также были найдены свидетельства популярности борьбы. Богатые люди практиковали охоту (в том числе с использованием специально обученных собак) и катание на лодках[37].

Музыка играла важную роль в жизни древних египтян. О значении музыки в Древнем Египте говорят настенные рельефы древних египетских храмов и гробниц с изображением музыкантов. Древнейшими музыкальными инструментами египтян были арфа и флейта. В период Нового царства египтяне играли на колоколах, бубнах, барабанах и лирах, импортируемых из Азии[39]. Богатые люди устраивали приёмы с приглашением профессиональных музыкантов[37].

Наследие[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Фронтиспис «Описания Египта»

Древний Египет оставил огромное культурное наследие для мировой цивилизации, произведения его искусства ещё в древности вывозились в различные уголки мира и широко копировались мастерами других стран[40]. Египетская культура оказала большое влияние на древних римлян. Культ богини Исиды получил широкое распространение в Риме. Египетский скульптурный портрет, пейзажная живопись, обелиски и другие элементы архитектуры, львы и сфинксы были восприняты античным искусством, а через него европейским. Древнеегипетская культура и цивилизация заложили основу для последующего культурного развития многих народов. Своеобразные архитектурные формы — величественные пирамиды, храмы, дворцы и обелиски, вдохновляли воображение путешественников и исследователей в течение многих столетий. Египетскими мастерами создавались прекрасные настенные росписи и статуи, были освоены способы производства стекла и фаянса, поэтами и писателями созданы новые формы в литературе. В числе научных достижений древних египтян было создание оригинальной системы письма, математика, практическая медицина, астрономические наблюдения и возникший на их основе календарь. Интерес к памятникам, артефактам и археологическим раскопкам в Древнем Египте, возникший на рубеже XVIII—XIX веков, привёл к созданию науки (см. Египтология) и возникновению некоторых тенденций в моде (см. Египтомания, Египтизирующий стиль)[40].

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ Okasha El Daly Egyptology: The Missing Millennium: Ancient Egypt in Medieval Arabic Writings. — Routledge, 2016. — С. 164. — 273 с. — ISBN 9781315429755
  2. ↑ «Inscriptions Suggest Egyptians Could Have Been First to Write» (անգլերեն). The New York Times. 1998-12-16. Արխիվացված է օրիգինալից 2013-11-16-ին. Վերցված է 2014-06-11-ին.
  3. ↑ John Haywood Historical Atlas of the Classical World, 500 BC--AD 600. — Barnes & Noble Books, 2000. — С. 28. — 88 с. — ISBN 9780760719732
  4. ↑ 4,0 4,1 Antonio Loprieno Ancient Egyptian: A Linguistic Introduction. — Cambridge University Press, 1995. — С. 10-26. — 342 с. — ISBN 9780521448499
  5. ↑ Maria C. Betrò Hieroglyphics: the writings of ancient Egypt. — Abbeville Press, 1996. — С. 34-239. — 258 с.
  6. ↑ 6,00 6,01 6,02 6,03 6,04 6,05 6,06 6,07 6,08 6,09 6,10 6,11 6,12 6,13 6,14 6,15 6,16 6,17 6,18 6,19 R. B. Parkinson Poetry and Culture in Middle Kingdom Egypt: A Dark Side to Perfection. — Equinox Pub., 2010. — 393 с. — ISBN 9781845537708
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 Adolf Erman The Literature of the Ancient Egyptians: Poems, Narratives, and Manuals of Instruction from the Third and Second Millenia B.C.. — Routledge, 2015. — 365 с. — ISBN 9781317274773
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 Penelope Wilson Hieroglyphs: A Very Short Introduction. — OUP Oxford, 2004. — С. 23-24, 95-96. — 163 с. — ISBN 9780191578014
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 9,5 9,6 Edward Frank Wente, Edmund S. Meltzer Letters from Ancient Egypt. — Scholars Press, 1990. — С. 4-9. — 296 с. — ISBN 9781555404727
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 James P. Allen Middle Egyptian: An Introduction to the Language and Culture of Hieroglyphs. — Cambridge University Press, 2014. — С. 6-7. — 610 с. — ISBN 9781107053649
  11. ↑ 11,0 11,1 Werner Forman, Stephen Quirke Hieroglyphs and the Afterlife in Ancient Egypt. — University of Oklahoma Press, 1996. — С. 17-19, 169. — 192 с. — ISBN 9780806127514
  12. ↑ 12,0 12,1 Ancient Egyptian Literature: An Anthology / John L. Foster. — University of Texas Press, 2009. — 391 с. — ISBN 9780292781931
  13. ↑ Fischer-Elfert, H.-W. Representations of the Past in the New Kingdom Literature / J. W. Tait. — Never Had the Like Occurred': Egypt’s View of Its Past. — London: University College London, Institute of Archaeology: Cavendish Publishing Limited, 2003. — С. 119—38. — ISBN 1844720071
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 Gozzoli R. B. The Writings of History in Ancient Egypt during the First Millennium BC (ca. 1070—180 BC): Trends and Perspectives. — London: Golden House Publications, 2006. — С. 247-249. — ISBN 095502563X
  15. ↑ 15,0 15,1 Allen, James P. The Loyalist Instruction. — Middle Egyptian Literature: Eight Literary Works of the Middle Kingdom. — Cambridge University Press, 2014. — С. 155-160. — 458 с.
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 William Kelly Simpson The Literature of Ancient Egypt: An Anthology of Stories, Instructions, Stelae, Autobiographies, and Poetry. — Yale University Press, 2003. — С. 241. — 618 с. — ISBN 0300099207
  17. ↑ Morenz, L. D. Literature as a Construction of the Past in the Middle Kingdom / J. W. Tait. — 'Never Had the Like Occurred': Egypt's View of Its Past. — London: University College London, Institute of Archaeology: Cavendish Publishing Limited, 2003. — С. 101—118. — ISBN 1844720071
  18. ↑ 18,0 18,1 Robins Gay. The Art of Ancient Egypt. — Harvard University Press, 1997. — P. 29.
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 19,3 19,4 Paul T. Nicholson, Ian Shaw Ancient Egyptian Materials and Technology. — Cambridge University Press, 2000. — С. 105, 109, 215. — 740 с. — ISBN 9780521452571
  20. ↑ Clarke S. Ancient Egyptian Masonry: The Building Craft. — Oxford University Press/Humphrey Milford, London, 1990. — P. 94—7.
  21. ↑ «Types of temples in ancient Egypt». Digital Egypt for Universities, University College London. Արխիվացված է օրիգինալից 2008-03-19-ին. Վերցված է 2008-03-09-ին.
  22. ↑ 22,0 22,1 22,2 22,3 Robbie G. Blakemore History of interior design & furniture: from ancient Egypt to nineteenth-century Europe. — J. Wiley & Sons, 2006. — С. 100. — 456 с.
  23. ↑ W. M. Flinders Petrie, F. L. L. 1862-1934 Griffith, Percy E. 1869-1949 Newberry Kahun, Gurob, and Hawara. — BiblioLife, 2015. — 116 с. — ISBN 9781298501660
  24. ↑ Charles Gates Ancient Cities: The Archaeology of Urban Life in the Ancient Near East and Egypt, Greece and Rome. — Routledge, 2013. — С. 101. — 457 с. — ISBN 9781134676620
  25. ↑ 25,0 25,1 Dieter Arnold Temples of Ancient Egypt. — Cornell University Press, 1997. — 366 с. — ISBN 0801433991
  26. ↑ О. Шуази История архитектуры. — М.: Изд-во Академии Архитектуры, 1937. — Т. 1, 2. — 704 с.
  27. ↑ Simson Najovits. Egypt, trunk of the tree. — Algora Publishing, 2004. — Vol. II. — P. 88—100. — 368 p. — ISBN 0875862578
  28. ↑ 29,0 29,1 Donald B. Redford The Oxford Essential Guide to Egyptian Mythology. — Berkley Publishing Group, 2003. — С. 106. — 405 с. — ISBN 9780425190968
  29. ↑ 30,0 30,1 Thomas Garnet Henry James The British Museum Concise Introduction to Ancient Egypt. — University of Michigan Press, 2005. — С. 117, 124. — 208 с. — ISBN 9780472031375
  30. ↑ Гордон А. Г., Зубов А. Б., Кормышева Э. Е. — Диалоги с Александром Гордоном. Август 2003. Стенограмма«Боги Древнего Египта». Արխիվացված է օրիգինալից 2007-12-13-ին. Վերցված է 2014-06-11-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  31. ↑ 32,0 32,1 «Mummies and Mummification: Late Period, Ptolemaic, Roman and Christian Period». Digital Egypt for Universities, University College London. Արխիվացված է օրիգինալից 2008-03-30-ին. Վերցված է 2008-03-09-ին.
  32. ↑ «Shabtis». Digital Egypt for Universities, University College London. Արխիվացված է օրիգինալից 2008-03-24-ին. Վերցված է 2008-03-09-ին.
  33. ↑ 34,0 34,1 «Ка». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ. 1890–1907.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
  34. ↑ Žabkar L. V. A Study of the Ba Concept In Ancient Egyptian Texts. — University of Chicago Press, 1968. — С. 162—162.
  35. ↑ 36,0 36,1 36,2 36,3 36,4 Manuelian P. Der. _The World of the Pharaohs. — Bonner Straße: Könemann Verlagsgesellschaft mbH, 1998. — ISBN 3-89508-913-3
  36. ↑ 37,0 37,1 37,2 37,3 Чизлохм Д., Миллард Э. Ранние цивилизации = Ancient World (Illustrated World History) / пер. с англ. А. М. Голова. — М.: Росмен, 1994. — С. 37. — 95 с. — 12 000 экз. — ISBN 5-257-00678-2
  37. ↑ In Search of the Meaning of Senet Արխիվացված 2008-09-18 Wayback Machine by Peter A. Piccione.
  38. ↑ «Music in Ancient Egypt». Digital Egypt for Universities, University College London. Արխիվացված է օրիգինալից 2008-03-28-ին. Վերցված է 2008-03-09-ին.
  39. ↑ 40,0 40,1 Alberto Siliotti The Discovery of Ancient Egypt. — Chartwell Books, 1998. — С. 8, 10. — 359 с. — ISBN 9780785813606

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Авдиев В. И. Культура Древнего Египта. — Л.: Госполитиздат, 1953. — С. 292—311.
  • El-Daly O. Egyptology: The Missing Millennium. Ancient Egypt in Medieval Arabic Writings. — London: UCL Press, 2005. — 256 p. — ISBN 1-84472-062-4
  • Allen J. P. Middle Egyptian: An Introduction to the Language and Culture of Hieroglyphs. — Cambridge: Cambridge University Press, 2000. — 524 p. — ISBN 0-521-77483-7
  • Betrò M. C. Hieroglyphics: The Writings of Ancient Egypt. — New York: Abbeville Press, 1996. — 251 p. — ISBN 0-7892-0232-8
  • Clarke S. Ancient Egyptian Construction and Architecture. — Unabridged Dover reprint of Ancient Egyptian Masonry: The Building Craft originally published by Oxford University Press/Humphrey Milford, London (1930). — Dover Publications, 1990.
  • Erman, A. Ancient Egyptian Literature: A Collection of Poems, Narratives and Manuals of Instructions from the Third and Second Millennia BC / Translated by A. M. Blackman. — New York: Kegan Paul, 2005. — ISBN 0710309643
  • Fischer-Elfert, H.-W. Representations of the Past in the New Kingdom Literature // 'Never Had the Like Occurred': Egypt’s View of Its Past / Edited by J. W. Tait. — London: University College London, Institute of Archaeology, an imprint of Cavendish Publishing Limited, 2003. — P. 119—38. — ISBN 1844720071
  • Gozzoli R. B. The Writings of History in Ancient Egypt during the First Millennium BC (ca. 1070—180 BC): Trends and Perspectives. — London: Golden House Publications, 2006. — ISBN 095502563X
  • James T. G. H. The British Museum Concise Introduction to Ancient Egypt. — Ann Arbor, Michigan: University of Michigan Press, 2005. — 208 p. — ISBN 0-472-03137-6
  • Loprieno A. Ancient Egyptian: A Linguistic Introduction. — Cambridge: Cambridge University Press, 1995. — 340 p. — ISBN 0-521-44849-2
  • Manuelian P. Der. Egypt: The World of the Pharaohs. — Bonner Straße: Könemann Verlagsgesellschaft mbH, 1998. — ISBN 3-89508-913-3
  • Nicholson P. T., Shaw I. Ancient Egyptian Materials and Technology. — Cambridge: Cambridge University Press, 2000. — 724 p. — ISBN 0-521-45257-0
  • Parkinson R. B. Poetry and Culture in Middle Kingdom Egypt: A Dark Side to Perfection. — London: Continuum International Publishing Group, 2002. — 352 p. — ISBN 0826456375
  • Robins G. The Art of Ancient Egypt. — Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press, 2000. — 272 p. — ISBN 0-674-00376-4
  • Siliotti A. The Discovery of Ancient Egypt. — Edison, New Jersey: Book Sales, Inc, 1998. — 359 p. — ISBN 0-7858-1360-8
  • The Literature of Ancient Egypt: An Anthology of Stories, Instructions, and Poetry / Edited by William Kelly Simpson. Translations by Raymond O. Faulkner, Edward F. Wente Jr, and William Kelly Simpson. — New Haven and London:: Yale University Press, 1972. — ISBN 0-300-01482-1
  • Smith W. S. The Art and Architecture of Ancient Egypt / Revised with additions by W. K. Simpson. — Yale University Press, 1998. — 296 p. — ISBN 0-300-07747-5
  • Forman, W. and Quirke, S. Hieroglyphs and the Afterlife in Ancient Egypt. — Norman: University of Oklahoma Press, 1996. — ISBN 0806127511
  • Foster, J. L. Ancient Egyptian Literature: An Anthology. — Austin: University of Texas Press, 2001. — ISBN 0292725272
  • Wente, E. F. Letters from Ancient Egypt / Edited by E. S. Meltzer. — Atlanta: Scholars Press, Society of Biblical Literature, 1990. — ISBN 1555404723
  • Wilson, P. Sacred Signs: Hieroglyphs in Ancient Egypt. — Oxford and New York: Oxford University Press, 2003. — ISBN 0192802992
  • Wilson, P. Hieroglyphs: A Very Short Introduction. — Oxford and New York: Oxford University Press, 2004. — ISBN 0192805029
  • Morenz, L. D. Literature as a Construction of the Past in the Middle Kingdom // 'Never Had the Like Occurred': Egypt's View of Its Past / Translated by M. Worthington. Edited by J. W. Tait. — London: University College London, Institute of Archaeology, an imprint of Cavendish Publishing Limited, 2003. — P. 101—18. — ISBN 1844720071
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Մասնակից:Թամարա_Սարգսյան/Ավազարկղ_Ա&oldid=8755312» էջից