Մասնագիտական սթրես
.jpg)
Մասնագիտական սթրես (անգլ.՝ stress՝ լարվածություն, ճնշում, ծանրաբեռնվածություն), աշխատանքային գործունեության ընթացքում աշխատողի լարված վիճակը, որն առաջանում է բացասական էմոցիաների և էքստրեմալ գործոնների ներգործությամբ։ Չնայած մասնագիտական սթրեսը յուրաքանչյուր մասնագիտության պարագայում տարբեր է, այնուամենայնիվ, այս երևույթն ունի ընդհանուր բնութագիր։
Նկարագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մասնագիտական սթրեսն ավելի լայն հասկացություն է, քան աշխատանքային սթրեսը։ Մասնագիտական սթրեսը աշխատողի գործառութային ընդհանուր վիճակն է, որը ծագում է ոչ միայն աշխատանքային պարտականությունները կատարելուց, այլև տարբեր գործոնների ազդեցությունից։ Մասնագիտական սթրեսի վրա ազդում են այնպիսի գործոններ, ինչպիսիք են կազմակերպության կառուցվածքը, աշխատակցի սուբյեկտիվ առանձնահատկությունները և էրգաթիկ համակարգը։
Մասնագիտական սթրեսը ֆիզիոլոգիական սթրեսից տարբերվում է նրանով, որ այն աշխատողի կողմից իր գործողությունների և պարտականությունների գիտակցման, բայց դրանք կառավարելու անկարողության արդյունքն է[1]։ Ինչպես սթրեսի յուրաքանչյուր տեսակ, մասնագիտական սթրեսը նույնպես ունի ֆիզիոլոգիական և հոգեբանական դրսևորումներ[2]։
Մասնագիտական սթրեսը ենթադրում է աշխատողի մի դրություն, որի ժամանակ կատարվում է ռեսուրսների հավաքագրում՝ մասնագիտական գործունեության մեջ ծագած խնդիրները հաղթահարելու համար։
Հետազոտողները սթրեսը բաժանում են երկու տեսակի՝ էուսթրես (պրոդուկտիվ սթրես, ռեսուրսների ադեկվատ հավաքագրման կարգավիճակ) և դիսթրես (դեստրուկտիվ սթրես)։ Այս դասակարգումը կատարվում է դժվարությունների հաղթահարման արդյունքում ստացած արդյունքների գնահատմամբ։
Պրոդուկտիվ սթրեսը բնութագրվում է «դեպի աշխատանքը» մոտիվացիայով, ենթադրում է մտածողության, ինքնագիտակցման և հիշողության ակտիվացում, ինչը հանգեցնում է ծագած խնդիրների հաղթահարմանը։ Իսկ դեստրուկտիվ սթրեսը բնութագրվում է «դեպի սեփական անձը» մոտիվացիայով, արտահայտված հուզականությամբ և ինքնահաստատման ձգտմամբ[3]։ Դեստրուկտիվ սթրեսի ժամանակ աշխատակիցը ունակ չէ արդյունավետ և անսխալ աշխատանք կատարել։ Հաճախ կրկնվող դեստրուկտիվ սթրեսները բացասական ազդեցություն են ունենում աշխատակցի առողջության վրա։
Սթրեսի զարգացման փուլեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Առանձնացվում են սթրեսի հաղթահարման հետևյալ փուլերը[2][4]․
- Լարվածության աճման փուլ՝ այս փուլը բնութագրվում է վարքի կտրուկ փոփոխությամբ։ Օրինակ՝ հանգիստ մարդիկ կարող են դառնալ աղմկոտ, նյարդային, իսկ երբեմն՝ ագրեսիվ և դաժան։ Մինչդեռ նույն իրավիճակում ակտիվ, դրական մարդը դառնում է մռայլ և ինքնամփոփ։ Այս փուլն ազդում է միջանձնային հարաբերությունների վրա, մարդը կորցնում է հոգեբանական կապը և օտարացում է առաջանում շփման մեջ։ Մարդիկ դադարում են միմյանց աչքերի մեջ նայել, կտրուկ փոխում են զրույցի թեման, չեն ընդունում քննադատություն և մեղադրում են միմյանց/ուրիշներին։ Առաջին փուլում ինքնատիրապետումը, գործողությունների կառավարման ունակությունը թուլանում է, սակայն սթրեսը այս փուլում դեռևս կարող է մեծացնել աշխատանքի արդյունավետությունը։ Առաջին փուլի տևողությունը ամեն մարդու մոտ տարբեր է․ որոշների մոտ կարող է տևել մի քանի ժամ, մյուսների մոտ՝ մի քանի օր և նույնիսկ մի ամիս։
- Սթրեսի հիմանական փուլ՝ այս փուլը սկսվում է այն ժամանակ, երբ ինքնատիրապետման մասնակի կամ ամբողջական կորուստ է նկատվում։ Դեստրուկտիվ սթրեսը այս փուլում քայքայիչ ազդեցություն է ունենում մարդու հոգեկան աշխարհի վրա։ Նա ի վիճակի չի լինում հստակ գիտակցել իր վարքագիծը։ Պոռթկումից հետո անձը սովորաբար զղջում է իր արարքների համար։ Նախորդ փուլի նման այս փուլի տևողությունը նույնպես տարբեր մարդկանց մոտ տարբեր է։ Ողջ ուժն ու էներգիան կորցնելուց հետո մարդը դատարկություն և հոգնածություն է զգում։
- Լարվածության նվազման փուլ՝ բնութագրվում է ներքին լարվածության նվազմամբ։ Մարդը վերադառնում է իր նախկին աշխարհայացքին, մեղքի զգացում ունենում, և որոշում, որ նման բան այլևս չի կրկնվի։
Մասնագիտական սթրեսի առաջացման վրա ազդող գործոններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կարևոր է տարբերակել սթրեսի հանգեցնող գործոնները այն գործոններից, որոնք հանգեցնում են դեմոբիլիզացիայի։ Երկրորդ խմբին են պատկանում քնկոտությունը, աչալրջության նվազումը, միօրինակության զգացումը, ձանձրույթը։ Տարբերակելու համար կարելի է հիշել այն օրինակը, երբ գնացքի վարորդը անցնում է կարմիր ազդանշանի կողքով ոչ թե սթրեսի, այլ ընդհակառակը՝ դեմոբիլիզացիայի պատճառով, որովհետև նրա քնկոտության և լարվածության մակարդակը նվազել է, ոչ թե ավելացել։
Մասնագիտական սթրեսի առաջացման վրա ազդում են հետևյալ գործոնները[5]․
Աշխատանքային գործունեության հետ կապված գործոններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Առանձնացնում են աշխատանքային գործունեության հետ կապված հետևյալ գործոնները[6]․
- աշխատանքի ինտենսիվություն
- աշխատանքի կատարմանը հատկացվող ժամանակ
- արտահաստիքային իրավիճակներ, որոնք փոխում են աշխատանքի կարգը
- աշխատանքային առաջադրանքների ոչ հստակ սահմանվածություն
- առաջադրանքների բազմազանություն, դրանց բարդություն
- ռեսուրսների կամ տեղեկատվության պակաս
- աշխատանքի անվտանգության բացակայություն
Կազմակերպչական գործոններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մասնագիտական սթրեսի կազմակերպչական գործոնները կապված են կազմակերպության կանոնների և սովորույթների հետ։ Դրանց թվում են․
- կանոնակարգի և հրահանգների հակասություն
- աշխատանքի վարձատրման անարդար ձևերը
- անտեղի բծախնդրություն
- գործընթացների և արդյունքների անարդար գնահատում ադմինիստրացիայի կողմից
Անձնային գործոններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- անձնային անհանգստության բարձր մակարդակ
- ցածր ինքնագնահատական, մեղքի զգացում ունենալու հակում
- արտահայտված էմոցիոնալ անկայունություն
- պատահականությունների, հաջողության, ձեռքբերումների և այլ մարդկանց կարծիքների վրա կենտրոնացում
- պասիվություն, բարդ իրավիճակներից դուրս գալու խուսափողական մարտավարություններ
- աշխատակիցների մասնագիտական պատրաստվածության հետ կապված խնդիրներ
Մասնագիտական սթրեսի տեսակներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Առանձնացնում են մասնագիտական սթրեսի երեք տեսակ՝ տեղեկատվական, զգացմունքային և հաղորդակցական[5]։
Տեղեկատվական սթրես[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Տեղեկատվական սթրես կարող է առաջանալ ինֆորմացիայի չափից շատ լինելու, ինչպես նաև տվյալների հաճախակի փոփոխման դեպքում։ Այդպիսի իրավիճակները ստեղծում են պայմաններ, որոնց ժամանակ աշխատակիցը ի վիճակի չի լինում արագ լուծել իր առջև դրված խնդիրները և ճիշտ որոշում կայացնել։ Անորոշ իրավիճակները բացասաբար են ազդում աշխատակցի լարվածության մակարդակի վրա[1]։
Զգացմունքային սթրես[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Զգացմունքային սթրեսն ազդում է աշխատակցի խորքային արժեքների և համոզմունքների վրա, որոնք կապված են մասնագիտական գործունեության հետ։ Զգացմունքային սթրես կարող են առաջացնել աշխատակազմի փոխհարաբերությունները և տարբեր բնույթի կոնֆլիկտները, որոնք ուղեկցվում են տարբեր զգացումներով՝ մեղքի զգացում, նվաստացում, զայրույթ, վիրավորանք, վտանգի զգացում։
Հաղորդակցական սթրես[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Յուրաքանչյուր մասնագիտություն պահանջում է որոշակի աշխատանքային հաղորդակցություն, և հենց նման պահերին էլ կարող է առաջանալ հաղորդակցական սթրես։ Այն արտահայտվում է դյուրագրգռությամբ, հաղորդակցական ագրեսիայից պաշտպանվելու, անհրաժեշտության դեպքում մերժելու և ընդդիմանալու, ինչպես նաև՝ մանիպուլյացիայից պաշտպանվելու անկարողությամբ։
Մասնագիտական սթրեսի հատուկ ձևեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Առանձնացնում են մասնագիտական սթրեսի հետևյալ հատուկ ձևերը[4][5]․
Ձեռքբերումների և հաջողության մասնագիտական սթրես[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Սթրեսի այս տեսակն առաջանում է այն ժամանակ, երբ աշխատակցի հավակնությունների մակարդակը (այսինքն՝ այն, ինչի նա ձգտում է հասնել մասնագիտական ոլորտում), չի համապատասխանում աշխատակցի ներքին ռեսուրսների մակարդակին։ Որպես օրինակ կարելի է դիտարկել այն իրավիճակը, երբ մի մարդ ուզում է հայտնի նկարիչ դառնալ, բայց չունի նկարչական ունակություններ։ Հավակնությունների մակարդակը ձևավորվում է փոքր տարիքում՝ այն միջավայրում, որտեղ նա մեծանում է։
Բացի ներքին խոչընդոտներից կարող են լինել նաև արտաքին խոչընդոտներ, այդ թվում՝ հասարակության կողմից ճանաչում չունենալը, տվյալ ժամանակաշրջանին չհամապատասխանելը, անբարենպաստ կենսապայմանները։ Սթրեսային իրավիճակ է ստեղծվում նաև այն ժամանակ, երբ մարդն իրեն ասոցիացնում է իր աշխատանքային արդյունքների, ձեռքբերումների հետ։ Նա մտածում է, որ ինքն իրենով արժեք չի ներկայացնում, նրան արժեք են տալիս իր հաղթանակները։
Մարդը կարծում է, որ առանց իր աշխատավարձի և զբաղեցրած պաշտոնի իրեն չեն գնահատի ու սիրի։ Տվյալ դեպքում գործում է նաև սխալվելու վախը։ Նա դառնում է պահպանողական, խուսափում է փոփոխություններից և անկայունությունից։ Այդ վախը արգելափակում է ստեղծագործական մտածողությունը, ռիսկային որոշումներ կայացնելու հակումը։ Չնայած նա ուզում է հաջողակ լինել, բայց իրեն շրջանակների մեջ է պահում՝ վախենալով սխալվել ու կորցնել իր ձեռքբերումները։
Առաջին հայացքից կարող է թվալ, որ սթրեսն առաջանում է միայն անբարենպաստ պայմաններում, բայց դա այդպես չէ։ Դրական գործոնի ազդեցությամբ ստեղծված մասնագիտական սթրեսի տեսակ կարող է դիտարկվել հաջողության սթրեսը։ Երբ մարդը շատ ժամանակ ու ջանք է ներդնում իր միտքն իրագործելու համար, կարող է առաջանալ մի շրջան, երբ նա այլևս չի հասկանում իր գործողությունների իմաստը, դադարում է ընկալել իր կատարած աշխատանքի արժեքը և սկսում է ապատիա զգալ։ Այդ ամենը կատարվում է այն պատճառով, որ ակնկալիքները չեն արդարացվում, և մարդուն թվում է, որ ինքը իր ներդրած ջանքերի համեմատ քիչ արդյունք է ստացել։ Հաջողության սթրեսի մեջ չընկնելու համար պետք չէ ողջ ներուժը ներդնել մի գործի մեջ, իսկ հաջողության հասնելուց հետո պետք չէ բավարարվել եղածով, պետք է նոր նպատակներ սահմանել և հասնել դրանց։
Մրցակցության հետ կապված մասնագիտական սթրես[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մրցակցության մեջ ոչ բոլոր աշխատակիցներն են կարողանում դիմադրել ճնշմանը և չկորցնել իրական արժեքները։ Հասարակության մեջ նյութական բարիքների համար մղվող պայքարը ստիպում է մարդուն հնարավորինիս շատ գումար աշխատել, որպեսզի մյուսներից ոչնչով հետ չմնա։ Իհարկե, հեղինակություն ձեռք բերելը և ինքնահաստատվելը չպետք է վերջին տեղում լինեն, բայց այդ հարցում ներդաշնակություն է պետք։ Առանց հանգստի, լիցքաթափվելու և ընտանիքի հետ ժամանակ անցկացնելու այդ մրցավազքին մասնակցելը կարող է հանգեցնել անցանկալի հետևանքների։
Ենթարկման սթրես[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հոգեբանորեն աշխատակիցները բաժանվում են երեք տիպի՝ «կատարողներ», «մասնագետներ» և «կառավարիչներ»։ «Կատարողը» վախենում է պատասխանատվություն վերցնելուց, որևէ տիպի որոշում կայացնելուց և դեմ չէ ենթարկվել այն մարդուն, որն իր վրա կվերցնի այդ բեռը։ Նա միայն ցանկանում է կատարել աշխատանքի իր մասը։ Այս տեսակի աշխատակիցները սթրես չեն տանում ուրիշներին ենթարկվելիս։
«Մասնագետը», ընդհակառակը, չի վախենում պատասխանատվությունից և որոշումներ կայացնելուց։ Նման աշխատակցին ազատություն է անհրաժեշտ, այդ իսկ պատճառով նա հակված է ենթարկման սթրես ունենալու։
«Կառավարիչը» մարդկանց ղեկավարելու ժամանակ անհարմարություն չի զգում՝ ի տարբերություն նախորդ երկու տիպերի։ Նա էլ, «մասնագետի» պես, չի վախենում պատասխանատվություն վերցնելուց և որոշումներ կայացնելուց։ Նման տիպի մարդիկ ձգտում են իշխանության և կառավարման, այդ իսկ պատճառով ենթարկվելիս սթրես են ապրում։
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ 1,0 1,1 Бодров В. А. Информационный стресс: Учебное пособие для вузов. — М.: ПЕР СЭ, 2008. — 352 с.
- ↑ 2,0 2,1 Китаев-Смык Л. А. Психология стресса. — Москва 2003. — 541 с.
- ↑ Леонова А. Б. На грани стресса // В мире науки, № 10, 2004.
- ↑ 4,0 4,1 Леонова А. Б. Основные подходы к изучению профессионального стресса // Вестник МГУ. Серия 14. Психология. 2000. № 3. С. 4- 21. 15.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 Мельникова М. Л. Психология стресса: теория и практика : учебно-методическое пособие — Урал. гос. пед. ун-т; науч. ред. Л. А. Максимова. — Электрон. дан. — Екатеринбург : [б. и.], 2018.
- ↑ Леонова А. Б., Кузнецова А. С. Глава 13. Функциональные состояния и работоспособность человека в профессиональной деятельности / Психология труда, инженерная психология и эргономика. Учебник для академического бакалавриата / под ред. Е. А. Климова, О. Г. Носковой и Г. Н. Солнцевой. М.: Юрайт, 2015. С.328-330.