Մասինիսսա

Մասինիսսա (, Masnsen; մոտ 238 մ.թ.ա. – 148 մ.թ.ա^[1]^:180,183),նաև գրվում է Մասսինիսա^[2] Մասենա և Մասսան,^[3] Մասինիսան, Նումիդիայի հնագույն թագավորը, առավել հայտնի է Երկրորդ Պունիկյան պատերազմի շրջանում (մ.թ.ա. 218–201 թթ.), երբ նա ղեկավարում էր Մասիլիի բերբեր ցեղերի դաշնությունը, որն ի վերջո միավորվեց Նումիդիայի թագավորության մեջ՝ դառնալով Հյուսիսային Աֆրիկայի կարևոր ուժ։ Նրա մասին հիմնական տեղեկությունները ստացվել են Լիվիի «Հռոմի պատմությունից», իսկ ավելի քիչ՝ Ցիցերոնի «Սկիպիոնի երազանքից»։ Մասինիսսան, որը Կարթագենի դաշնակից նումիդացի ցեղապետի որդի էր, սկզբում պայքարել է հռոմեացիների դեմ, բայց հետո փոխեց իր կողմը՝ հասկանալով, որ Հռոմը հաղթելու է։ Իր նախկին թշնամու օգնությամբ նա միավորեց Նումիդիայի արևելյան և արևմտյան ցեղերը և հիմք դրեց Նումիդիայի թագավորությանը։ Հռոմի դաշնակից լինելով՝ Մասինիսսան մասնակցել է մ.թ.ա. 202 թվականի Զամայի ճակատամարտին, որն իրականում ավարտեց Երկրորդ Պունիկյան պատերազմը Կարթագենի պարտությամբ։ Մասինիսսան նաև թույլ տվեց իր կնոջ՝ Սոֆոնիսբայի, հայտնի կարթագենացի ազնվականուհու, որը մեծ ազդեցություն ուներ Նումիդիայի գործերի վրա Կարթագենի օգտին, վերջ տալ իր կյանքին՝ հրաժարվելով մասնակցել Հռոմի հաղթանակի շքերթին։^[1]^:180–181^[փա՞ստ]

Նումիդիայի ավելի մեծ և հզոր թագավորություն ժառանգելուց հետո, որը այժմ աջակցում էր Հռոմին, Մասինիսսան վճռորոշ դեր խաղաց Կարթագենին մղելու մեջ Երրորդ Պունիկյան պատերազմի մեջ, որն ավարտվեց քաղաքի լիակատար կործանմամբ և Նումիդիայի դառնալով միակ ուժը Հյուսիսային Աֆրիկայում։ Նա կառավարեց 54 տարի՝ մինչև իր մահը՝ 90 տարեկանում։ Մասինիսսան համարվում էր Հռոմի հավատարմագույն դաշնակիցը և արտակարգ եռանդուն թագավոր, որը շարունակում էր ղեկավարել իր զորքերը մինչև կյանքի վերջը՝ ունենալով շուրջ 44 որդի։^[1]^:181^[4] Մասինիսսայի գերեզմանը, որը գտնվում է Կիրտայում (այժմ՝ Կոնստանտին, Ալժիր), կրում է MSNSN մակագրությունը, որը կարդացվում է «Mas'n'sen» կամ «Նրանց Տերը»։

Հույն պատմաբան Պոլիբիոսը, ով շատ է գրել Պունիկյան պատերազմների մասին և հանդիպել է Մասինիսսային, նրան նկարագրել է որպես «մեր ժամանակի բոլոր թագավորների լավագույն մարդ»։

Մասինիսսան, որպես Պունիկյան պատերազմների գլխավոր դեմքի ժառանգորդ, նույնպես մեծ ազդեցություն ունեցավ բերբերների շրջանում, որոնք նրան դիտում էին որպես իրենց նախահայր և սրբապատկեր։^[5]

Վաղ կյանք

Մասինիսսան Նումիդական ցեղային խմբի՝ Մասիլիների ցեղապետ Գայայի որդին էր։^[6] Նա մեծացել է Կարթագենում:^[7] Երկրորդ Պունիկյան պատերազմի սկզբում Մասինիսսան Կարթագենի համար կռվեց արևմտյան Նումիդիայի (ներկայիս Ալժիր) Մասաեսիլի թագավոր Սիֆաքսի դեմ, որը դաշնակցեց հռոմեացիների հետ։ Մասինիսսան, որն այն ժամանակ մոտ 17 տարեկան էր, գլխավորեց նումիդական զորքերի և Կարթագենի օգնականների բանակը Սիֆաքսի բանակի դեմ և վճռական հաղթանակ տարավ (մ.թ.ա. 215–212): Նա նշանված էր կարթագենացի զորավար Հասդրուբալ Գիսկոյի դստեր հետ։^[1]^:180

Երբ Գայան մահացավ մ.թ.ա. 206 թվականին, նրա որդին՝ Մասինիսսան և եղբայրը՝ Օեզալկեսը, վիճեցին ժառանգության համար, և Սիֆաքսը կարողացավ նվաճել արևելյան Նումիդիայի զգալի հատվածները։ Միևնույն ժամանակ, երբ Կարթագենը կորցրել էր իր դիրքերը Հիսպանիայում, Մասինիսսան եզրակացրեց, որ Հռոմը կհաղթի Կարթագենի դեմ պատերազմում և որոշեց անցնել Հռոմի կողմը։ Նա խոստացավ աջակցել Սկիպիոնին՝ Աֆրիկայում Կարթագենի տարածքներ ներխուժելու հարցում։ Այս որոշմանը օգնական դարձավ Սկիպիոն Աֆրիկացինի քայլը՝ ազատելու Մասինիսսայի եղբորորդին՝ Մասիվային, որին հռոմեացիները գերել էին, երբ նա ընդդիմացել էր իր հորեղբոր իշխանությանը։

Կորցնելով Մասինիսսայի դաշնակցությունը, Հասդրուբալը սկսեց փնտրել նոր դաշնակից, որը նա գտավ Սիֆաքսի դեմ, ով ամուսնացավ Սոֆոնիսբայի՝ Հասդրուբալի դստեր հետ, որը մինչև ապստամբությունը նշանված էր եղել Մասինիսսայի հետ։ Հռոմեացիները աջակցեցին Մասինիսսային՝ Սիֆաքսի դեմ պայքարում Նումիդիայի գահի համար, սակայն Սիֆաքսը, ի վերջո, հաջողությամբ վանեց Մասինիսսային իշխանությունից, մինչև որ Սկիպիոնը ներխուժեց Աֆրիկա մ.թ.ա. 204 թվականին։ Մասինիսսան միացավ հռոմեական զորքերին և մասնակցեց Մեծ հարթավայրերի հաղթական ճակատամարտին մ.թ.ա. 203 թվականին։

Բագրադների ճակատամարտում (203) Սկիպիոնը հաղթեց Հասդրուբալին և Սիֆաքսին, իսկ երբ հռոմեական զորավարը կենտրոնացավ Կարթագենի վրա, Գայոս Լայելիուսը և Մասինիսսան հետապնդեցին Սիֆաքսին մինչև Կիրտա, որտեղ նա գերվեց ու հանձնվեց Սկիպիոնին։ Սիֆաքսի պարտությունից հետո Մասինիսսան ամուսնացավ նրա կնոջ՝ Սոֆոնիսբայի հետ, սակայն Սկիպիոնը կասկածելով նրա հավատարմությանը պահանջեց, որ Սոֆոնիսբան ուղարկվի Հռոմ և մասնակցի հաղթական շքերթին։ Որպեսզի փրկի Սոֆոնիսբային նման նվաստացումից, Մասինիսսան նրան թույն ուղարկեց, որով նա ինքնասպան եղավ։

Մասինիսսան, ի վերջո, ճանաչվեց որպես Հռոմի հավատարիմ դաշնակից և Սկիպիոնի կողմից հաստատվեց որպես Մասիլիների թագավոր։ Սիֆաքսի հանձնվելուց հետո Բոկկար թագավորը՝ ներկայիս Մարոկկոյի կառավարիչը, որը Տինգիսում էր բնակվում, դարձավ Մասինիսսայի վասալը։^[8]^[9]^[10]

Զամայի ճակատամարտում Մասինիսսան հրաման տվեց իր հեծելազորին (6000 նումիդացի և 3000 հռոմեացի) Սկիպիոնի աջ թևի վրա, իսկ Սկիպիոնը, որոշ ժամանակ հետաձգելով ներգրավումը, թույլ տվեց, որ Մասինիսսան միանա ճակատամարտին։ Երբ ճակատամարտը մոտ էր շրջադարձին, Մասինիսսայի հեծելազորը, որը քշում էր փախչող կարթագենացի ձիավորներին, վերադարձավ և անմիջապես հարձակվեց Կարթագենի գծերի թիկունքում։ Սա վճռեց ճակատամարտի ելքը, և անմիջապես Հանիբալի բանակը սկսեց փլուզվել։ Երկրորդ Պունիկյան պատերազմը ավարտվեց, և Մասինիսսան ստացավ Սիֆաքսի թագավորությունը, դառնալով Նումիդիայի թագավոր։

Մասինիսսան հիմա թե՛ Մասիլիների, թե՛ Մասաեսիլիների թագավորն էր։ Նա ամբողջովին հավատարիմ մնաց Հռոմին, իսկ իր դիրքերը Աֆրիկայում ամրապնդեց 201 թվականին, երբ Հռոմն ու Կարթագեն ստորագրեցին հաշտության պայմանագիր, որն արգելում էր Կարթագենին պատերազմելու իրավունք առանց Հռոմի թույլտվության, անգամ ինքնապաշտպանության նպատակով։ Սա Մասինիսսային հնարավորություն տվեց տարածքներ վերցնել Կարթագենի մնացած հողերից, քանի դեռ նա կարծում էր, որ Հռոմը ցանկանում է տեսնել Կարթագենը իբրև ավելի թուլացած տերություն։

Հետագա կյանք

Հռոմի աջակցությամբ Մասինիսսան ստեղծեց իր սեփական թագավորությունը Նումիդիայում՝ Կարթագենից արևմուտք, իսկ Կիրտան՝ ներկայիս Կոնստանտինը, որպես մայրաքաղաք։ Այս ամենը տեղի ունեցավ հռոմեական շահերին համապատասխան, քանի որ նրանք ցանկանում էին Կարթագենին ավելի շատ խնդիրներ տալ իր հարևանների հետ: Մասինիսսայի գլխավոր նպատակն էր կառուցել ուժեղ և միասնական պետություն կիսաքոչվոր նումիդյան ցեղերից: Այդ նպատակով նա ներմուծեց Կարթագենյան գյուղատնտեսական տեխնիկան և ստիպեց բազմաթիվ նումիդացիների բնակություն հաստատել որպես գյուղացի ֆերմերներ։ Խոշոր քաղաքները ներառում էին Կապսան, Թուգգան (ժամանակակից Դուգգա), Բուլլա Ռեջիան և Հիպո Ռեջիուսը։

Իր թագավորության ողջ ընթացքում Մասինիսսան անընդհատ ընդարձակեց իր տարածքը և սերտորեն համագործակցեց Հռոմի հետ։ Միաժամանակ, կյանքի վերջում նա դրդեց Կարթագենին պատերազմի՝ հենց իր դեմ։ Պունիկյան քաղաքը պատասխանեց նրան նույն կերպ, բայց Հռոմի հետ կնքած պայմանագրի պատճառով չէր կարող օրինականորեն պատերազմ հայտարարել։ Մի անգամ, մոտ 153 թվականին, Մասինիսսան ստիպված էր անձամբ միջամտել՝ օգնելու իր որդիներից մեկին, երբ իսպանացիները հարձակվեցին Նումիդիայի վրա, հավանաբար Լյուզիտանական արշավանքի շրջանակներում՝ Կավցենուսի գլխավորությամբ, որը ենթադրվում է, որ համագործակցում էր Կարթագենի հետ։ Այս քաղաքը, ամենայն հավանականությամբ, դրսից ներխուժել էր Մասինիսսայի հողերը կողոպտելու նպատակով։^[11]

Մասինիսսայի բոլոր հույսերը, թե կարող էր ընդլայնել իր իշխանությունը Հյուսիսային Աֆրիկայում, փլուզվեցին։ Հռոմեական հանձնաժողովներ ուղարկվեցին Աֆրիկա՝ որոշելու Մասինիսսայի և Կարթագենի միջև տարածքային վեճը։

Ըստ Լիվիի նկարագրությունների, նումիդացիները սկսեցին արշավել շուրջ յոթանասուն քաղաքներ՝ Կարթագենի մնացած տարածքի հարավային և արևմտյան մասերում։ Կարթագենը, զայրացած նրանց պահվածքից, սկսեց պատերազմել նրանց դեմ՝ այսպիսով խախտելով Հռոմի հետ կնքված պայմանագիրը, որը արգելում էր պատերազմել որևէ մեկի դեմ։ Սա արագացրեց Երրորդ Պունիկյան պատերազմը (մ.թ.ա. 149–146)։

Ք.ա. 179 թվականին Մասինիսսան Դելոսի բնակիչներից ոսկե թագ ստացավ՝ նրանց նավով հացահատիկ առաջարկելու համար։ Նրա մեծանուն ծառայության համար Դելոսում տեղադրվել է Մասինիսսայի արձանը, ինչպես նաև Հռոդոսից մի բնիկի կողմից Դելոսում նրան նվիրված գրություն։ Մասինիսսայի որդիներն էլ Դելոս կղզում կանգնեցրին իրենց հայրիկի արձանները։ Բացի դրանից, Բիթինիայի թագավոր Նիկոմեդեսը նույնպես արձան նվիրեց Մասինիսսային՝ արտահայտելով իր հարգանքը և երկրպագությունը։^[12]

Գրականության, արվեստի և կինոյի մեջ

«Աֆրիկա» (1330-ականների վերջ), Պետրարկայի էպիկական պոեմը

«Սոֆոնիսբե» (1680), գերմանական սգո պիես Դանիել Կասպեր ֆոն Լոհենշտեյնի կողմից

«Կաբիրիա» (1914), դասական իտալական համր ֆիլմ՝ ռեժիսոր Ջովանի Պաստրոնեի կողմից։ Մասինիսսային մարմնավորում է Վիտալե Դի Ստեֆանոն:

«Սկիպիոն Աֆրիկացին» (1971), իտալական ֆիլմ՝ ռեժիսոր Լուիջի Մագնիի։ Մասինիսսային մարմնավորում է Վուդի Սթրոդը:

«Կարթագենի հպարտությունը» (2005), Դեյվիդ Էնթոնի Դարհեմի վեպը:

Սկիպիոն Մասինիսսայի մահվան մահճում
Սոֆոնիսբան օգնություն է խնդրում Մասինիսսայից
Scipio Africanus-ը ազատում է Մասիվային

Ծանոթագրություններ

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 Law, R.C.C. (1979), «North Africa in the Hellenistic and Roman periods, 323 BC to AD 305», in Fage, J.D. (ed.), Cambridge History of Africa, vol. 2, Cambridge University Press, էջեր 148–209, doi:10.1017/CHOL9780521215923.005, ISBN 978-1-139-05456-0
↑ «MASSINISSA ou MASINISA (-240 env.--149) roi des Numides». Encyclopædia Universalis (ֆրանսերեն). Encyclopædia Britannica, Inc. Վերցված է 1 October 2018-ին.
↑ Fowler, Paul; Grocock, Christopher; Melville, James (13 July 2017). OCR Ancient History GCSE Component 2: Rome. Bloomsbury Publishing. էջ 132. ISBN 9781350015210.
↑ Walsh, P.G. (1965). «Massinissa». The Journal of Roman Studies. 55 (1/2): 149–160. doi:10.2307/297437. JSTOR 297437. S2CID 250349824.
↑ Can North Africa unite over couscous? Gulf News
↑ Fage, John Donnelly; Fage, J. D.; Clark, John Desmond; Oliver, Roland Anthony; Gray, Richard; Flint, John E.; Roberts, A. D. (1975). The Cambridge History of Africa. Vol. 2. Cambridge University Press. էջ 180. ISBN 9780521215923.
↑ Smith, William, ed. (1873). «Masinissa». A Dictionary of Greek and Roman biography and mythology. London: Spottiswoode and Co. – via Perseus Digital Library.
↑ Villes et tribus du Maroc: documents et renseignements, Volume 7 Morocco. Direction des affaires indigènes: “Les rois indigènes . Bokkar . Au début du troisième siècle avant JésusChrist, le Maroc obéissait à Bokkar, qui résidait à Tanger, capitale du royaume, et qui était un lieutenant du roi de Numidie Syphax. En 202 avant Jésus - Christ, après la capture de Syphax, il devint le vassal de Massinissa” H. Champion
↑ Histoire du Maroc Coissac de Chavrebière Payot: “ La guerre tourna à l'avantage de Massinissa, allié des Romains . Syphax fut fait prisonnier ( 202 ) et Bokkar devint le vassal du vainqueur . « Massinissa, dit St. Gsell, rêvà d'être pour la civilisation punique ce que le Macédonien...”
↑ Le Maroc Prosper Ricard Hachette: “En 202 avant J.-C., elle était la résidence, disent les Anciens, de Bokkar, roi du Maroc, lieutenant de Syphax le numide, vassal de Massinissa . En 105 avant J.-C., Bokkus [ er, allié de Sylla, livre aux Romains son gendre”
↑ Toni Ñaco del Hoyo, Fernando López Sánchez (2017). War, Warlords, and Interstate Relations in the Ancient Mediterranean. Brill. ISBN 978-90-043540-5-0.
↑ Itineraria Phoenicia - Edward Lipiński

Մատենագիտություն

Livy (trans. Aubrey de Sélincourt) (1965). The War With Hannibal. New York: Penguin Classics. 0-14-044145-X

Արտաքին հղումներ

Massinissa
Livius.org: Massinissa Արխիվացված 31 Օգոստոս 2013 Wayback Machine

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Մասինիսսա» հոդվածին։

[cambridge-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 Law, R.C.C. (1979), «North Africa in the Hellenistic and Roman periods, 323 BC to AD 305», in Fage, J.D. (ed.), Cambridge History of Africa, vol. 2, Cambridge University Press, էջեր 148–209, doi:10.1017/CHOL9780521215923.005, ISBN 978-1-139-05456-0

[2] «MASSINISSA ou MASINISA (-240 env.--149) roi des Numides». Encyclopædia Universalis (ֆրանսերեն). Encyclopædia Britannica, Inc. Վերցված է 1 October 2018-ին.

[3] Fowler, Paul; Grocock, Christopher; Melville, James (13 July 2017). OCR Ancient History GCSE Component 2: Rome. Bloomsbury Publishing. էջ 132. ISBN 9781350015210.

[4] Walsh, P.G. (1965). «Massinissa». The Journal of Roman Studies. 55 (1/2): 149–160. doi:10.2307/297437. JSTOR 297437. S2CID 250349824.

[5] Can North Africa unite over couscous? Gulf News

[6] Fage, John Donnelly; Fage, J. D.; Clark, John Desmond; Oliver, Roland Anthony; Gray, Richard; Flint, John E.; Roberts, A. D. (1975). The Cambridge History of Africa. Vol. 2. Cambridge University Press. էջ 180. ISBN 9780521215923.

[7] Smith, William, ed. (1873). «Masinissa». A Dictionary of Greek and Roman biography and mythology. London: Spottiswoode and Co. – via Perseus Digital Library.

[8] Villes et tribus du Maroc: documents et renseignements, Volume 7 Morocco. Direction des affaires indigènes: “Les rois indigènes . Bokkar . Au début du troisième siècle avant JésusChrist, le Maroc obéissait à Bokkar, qui résidait à Tanger, capitale du royaume, et qui était un lieutenant du roi de Numidie Syphax. En 202 avant Jésus - Christ, après la capture de Syphax, il devint le vassal de Massinissa” H. Champion

[9] Histoire du Maroc Coissac de Chavrebière Payot: “ La guerre tourna à l'avantage de Massinissa, allié des Romains . Syphax fut fait prisonnier ( 202 ) et Bokkar devint le vassal du vainqueur . « Massinissa, dit St. Gsell, rêvà d'être pour la civilisation punique ce que le Macédonien...”

[10] Le Maroc Prosper Ricard Hachette: “En 202 avant J.-C., elle était la résidence, disent les Anciens, de Bokkar, roi du Maroc, lieutenant de Syphax le numide, vassal de Massinissa . En 105 avant J.-C., Bokkus [ er, allié de Sylla, livre aux Romains son gendre”

[Lopez-11] Toni Ñaco del Hoyo, Fernando López Sánchez (2017). War, Warlords, and Interstate Relations in the Ancient Mediterranean. Brill. ISBN 978-90-043540-5-0.

[12] Itineraria Phoenicia - Edward Lipiński

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]