Մանդելայի էֆեկտ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Նելսոն Մանդելա

Մանդելայի էֆեկտ (անգլ.՝ Mandela effect), հիմնված է մի քանի անձանց իրականությանը հակասող հիշողությունների համընկման գաղափարի վրա, որը կապված է կեղծ կոլեկտիվ հիշողությամբ[1]։

Առաջացման նախապայմանները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հոգեբանները բացատրում են Մանդելայի էֆեկտը նրանով, որ մարդը, երբեմ, հիշելով ինչ որ իրադարձության մասին, ձևափոխում է այն իր գիտակցուցթյան մեջ կամ ի սկզբանե սխալ է ընկալվում[2]։ Գիտնականները հիմնավորում են Մանդելայի էֆեկտը կոնֆաբուլյացիայով, որի դեպքում հիշողության բացերը լցվում են հորինված և ֆանտաստիկ կեղծ հիշողություններով։ Ամենօրյա կյանքում կոնֆաբուլացիան հանդիպում է բավականին հաճախ։

Առաջացման պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2013 թվականին մեծ թվով մարդիկ համացանցում հանկարծ սկսել են քննարկել քաղաքական և պետական գործիչ Նելսոն Մանդելայի մահը։ Մարդիկ համոզված են եղել, որ քաղաքական գործիչը մահացել է բանտում 1980-ական թվականներին։ Բացի այդ, նրանք նույնիսկ հիշել են Նելսոն Մանդելայի մահվան մասին լուրերի թողարկումները։ Իրականում քաղաքական գործիչն ազատ է արձակվել 1990 թվականին և մահացել 2013 թվականին։ Այս կեղծ կոլլեկտիվ հիշողությունները, ինչպես նաև այլ օրինակներ բացատրելու համար Ֆիոնա Բրումը մտցրել է Մանդելայի էֆեկտ տերմինը։ Ֆիոնա Բրումը պնդում է, որ Մանդելայի էֆեկտը մարդու մոտ արտահայտվում է այլընտրանքային իրականություն տեղափոխելու արդյունքում[3]։

Մանդելայի էֆեկտի նկատմամբ հետաքրքրությունն աճել է առաջին հերթին համացանցում տեղեկատվության տարածման շնորհիվ[4]։ Ներկայումս գոյություն ունեն օրինակներ քաղաքականության, պատմության, արվեստի, զանգվածային մշակույթի մեջ, որտեղ նկատվում է Մանդելայի էֆեկտի ազդեցությունը[2]։

Մանդելայի էֆեկտի դրսևորման օրինակներից մեկը կապված է «Աում Սինրիկե» աղանդի ղեկավար Սեկո Ասահարայի մահվան հետ։ Նրա կողմնակիցների մի մասը վստահ է, որ առաջնորդն ինքնասպան է եղել խցում, մյուսներն էլ պնդում են, որ նա գնդակահարվել է։ Իրականում աղանդի ղեկավարը կախաղան է բարձրացվել 2018 թվականի հուլիսի 6-ին Ճապոնիայում[5]։

Քննադատություն և հակասություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ն. Դագնոլը և Կ. Դրինկուոթերը կարծում են, որ կեղծ հիշողությունը կապված չէ Մանդելայի էֆեկտի հետ։ Նրանք կոլեկտիվ կեղծ հիշողությունները բացատրում են մարդկանց ընկալման համար դժվար տեղեկատվության բեռը թեթևացնելու ձգտումով և իրական իրադարձությունները երևակայականներից տարբերելու անկարողությամբ[6]։

Դրա օրինակ է ամերիկացի հոգեբան Էլիզաբեթ Լոֆտուսի և հոգեբան Ջիմ Կոանի «Կորուսյալները մոլում» փորձը։ Կոգանն իր ընտանիքին պատմել է մանկությունից չորս պատմություն, որոնցից մեկն այն մասին է, թե ինչպես է Քոանի եղբայրը կորել առևտրի կենտրոնում, և ամբողջությամբ հորինված է եղել։ Քոանի եղբայրը հավատացել է գոյություն չունեցող պատմությանը և նույնիսկ ավելացրել մի քանի մանրամասներ[7]։

Մասնագետական կարծիք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կլինիկական և դատական հոգեբան Ջոն Պոլ Հարիսոնը Մանդելայի էֆեկտի մասին զանգվածային մշակույթի մեջ նշում է հետևյալը. «Երբ մենք ընկալում ենք որոշակի տեղեկատվություն, մեզ կարող է թվալ, որ մենք միշտ էլ տիրապետել ենք դրան։ Այնուամենայնիվ, Մանդելայի էֆեկտը երկրորդական է մեր հիշողության անկատարության համեմատ»[8]։

Էֆեկտը մաթեմատիկական մեթոդներով վերլուծելու փորձեր են կատարվել[9]։

Էֆեկտի դրսևորումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ազդեցություն հասարակության վրա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մանդելայի էֆեկտի հետևանքով առաջացած ապատեղեկատվությունը կարող է ընկալվել որպես անհերքելի փաստ, եթե այն տարածվում է մեծ թվով մարդկանց կողմից։ Այսպիսով, մեկ անձի կեղծ հիշողություններն ազդում են այլ մարդկանց հիշողությունների վրա, և նրանք հիշում են փաստերը նույն ձևով։ Դա կարող է հանգեցնել հասարակության մոտ որոշակի երևույթի կեղծ ընկալմանը[10]։

Ապատեղեկատվության նման ազդեցության օրինակները շատ են՝ սկսած հասարակության վրա քաղաքական ազդեցությունից, վերջացրած հասարակության վրա ընդհանրապես չազդող աննշան դրսևորումներով։ Մանդելայի էֆեկտի նման օրինակներից մեկը «Աստղային պատերազմներ։ Էպիզոդ V։ Կայսրությունը հասցնում է պատասխան հարված» ֆիլմի ռուսերեն թարգմանությունն է, որից տարածվել է Դարթ Վեյդերի «Լյուկ, ես քո հայրն եմ» թևավոր արտահայտությունը։ Իրականում, ինչպես ռուսալեզու թարգմանությամբ, այնպես էլ բնօրինակ ֆիլմում Դարթ Վեյդերը նման արտահայտություն չի արել, փոխարենն ասել է «Ոչ, ես եմ քո հայրը», բայց Մանդելայի էֆեկտի պատճառով Ռուսաստանում և ԱՊՀ շատ երկրներում ամրապնդվել է առաջին արտահայտությունը։

Ազդեցություն քաղաքականության վրա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Համարվում է, որ Մանդելայի էֆեկտն ազդել է քաղաքական իրադարձությունների զարգացման ընթացքի վրա։ Մարդիկ հենվել են կեղծ հիշողությունների վրա, որոնք ամրագրված են եղել իրենց գիտակցության մեջ, և որոնց հիման վրա կատարել են ընտրություն[11]։ Քվեարկելով ընտրությունների կամ հանրաքվեների ժամանակ՝ ընտրողները հենվել են իրենց փորձի վրա, այսինքն՝ կեղծ հիշողությունները կարող են ազդել նրանց որոշման վրա։ Այս ամենի հետ կապված լայն տարածում է ստացել կեղծ լուրերի ֆենոմենը, որը նպաստում է թեկնածուի մասին զանգվածային կեղծ պատկերացումների ձևավորմանը[12]։

Կան բազմաթիվ օրինակներ, երբ հրապարակային մարդկանց մեջբերումները դարձել են թևավոր արտահայտություններ[13]։ Նույն արդյունքն է տվել Բորիս Ելցինի 1999 թվականի դեկտեմբերի 31-ին հնչեցրած խոսքերը. «Ես հրաժարական եմ տալիս։ Ես արեցի այն ամենը, ինչ կարող էի»[14]։ Բայց այդ դեպքում էլ աշխատել է Մանդելայի էֆեկտը և հասարակական գիտակցության մեջ ամրապնդվել է ՈՒՀԱ-ի 2002 թվականի պարոդիան՝ «Ես հոգնել եմ, ես հեռանում եմ», որն էլ դարձել է թևավոր խոսք[15][16]։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. «What Does Mandela Effect Mean? | Slang by Dictionary.com» (անգլերեն). Everything After Z by Dictionary.com. Վերցված է 2019 թ․ հոկտեմբերի 28-ին.
  2. 2,0 2,1 «Эффект Манделы: почему нельзя доверять своей памяти». m24.ru (ռուսերեն). Վերցված է 2021 թ․ հունիսի 21-ին.
  3. «Two cognitive psychologists explain the mystery of the 'Mandela effect'» (անգլերեն). The Independent. 2018 թ․ փետրվարի 14. Վերցված է 2019 թ․ հոկտեմբերի 29-ին.
  4. «Эффект Манделы в играх и интернете» (ռուսերեն). PlayGround.ru. Վերցված է 2019 թ․ հոկտեմբերի 31-ին.
  5. «Эффект Манделы: что это, возможные объяснения и примеры | Башня континуума» (ռուսերեն). Վերցված է 2019 թ․ հոկտեմբերի 28-ին.
  6. Ken Drinkwater, Neil Dagnall. «The 'Mandela Effect' and how your mind is playing tricks on you» (անգլերեն). The Conversation. Վերցված է 2019 թ․ հոկտեմբերի 28-ին.
  7. Francesco Tortora (2017 թ․ հունվարի 12). «Vi siedereste in mezzo a un gruppo di motociclisti? 28 modi per smascherare i pregiudizi» (իտալերեն). Corriere della Sera. Վերցված է 2019 թ․ հոկտեմբերի 28-ին.
  8. Capital One Contributor. «The Mandela Effect -- Bad Memories Or An Alternate Universe?» (անգլերեն). Forbes. Վերցված է 2019 թ․ հոկտեմբերի 28-ին. {{cite web}}: |author= has generic name (օգնություն)
  9. «К ВОПРОСУ ОБ ОДНОМ ФЕНОМЕНЕ КОЛЛЕКТИВНОЙ ПАМЯТИ». Восточно Европейский Научный Журнал (ռուսերեն). 2019 թ․ հոկտեմբերի 12.
  10. «All illustrations of the "Mandela effect"». The New York Times.
  11. «Fake news last for longer than you realise, may become a part of memories». The Economic Times. 2019 թ․ օգոստոսի 22. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ հունվարի 6-ին. Վերցված է 2019 թ․ հոկտեմբերի 31-ին.
  12. «Fake News Can Lead to False Memories» (անգլերեն). Association for Psychological Science - APS. Վերցված է 2019 թ․ հոկտեմբերի 28-ին.
  13. «Фразы известных людей, которые они на самом деле никогда не произносили» (ռուսերեն). AdMe — Творчество. Свобода. Жизнь. 2018 թ․ հունիսի 8. Վերցված է 2019 թ․ հոկտեմբերի 31-ին.
  14. «Я ухожу, я сделал всё, что мог». 20 лет назад Ельцин объявил Путина преемником // ТАСС, 31.12.2019
  15. «Я принял решение. Я ухожу» (ռուսերեն). histrf.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ սեպտեմբերի 4-ին. Վերցված է 2019 թ․ հոկտեմբերի 29-ին.
  16. «Эффект Манделы, или Воспоминания из параллельной реальности. Обсуждение на LiveInternet - Российский Сервис Онлайн-Дневников». www.liveinternet.ru. Վերցված է 2019 թ․ հոկտեմբերի 29-ին.

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]