Jump to content

Մայքլ Աթիա

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Մայքլ Աթիա
անգլ.՝ Michael Atiyah
Ծնվել էապրիլի 22, 1929(1929-04-22)[1][2][3]
Համփսթեդ, Քամդեն, Մեծ Լոնդոն, Անգլիա, Միացյալ Թագավորություն
Մահացել էհունվարի 11, 2019(2019-01-11)[4][5][2][…] (89 տարեկան)
Էդինբուրգ, Շոտլանդիա, Միացյալ Թագավորություն
ԳերեզմանBinning Memorial Wood
Քաղաքացիություն Միացյալ Թագավորություն
Մասնագիտությունմաթեմատիկոս, տոպոլոգ և համալսարանի դասախոս
Հաստատություն(ներ)Քեմբրիջի համալսարան[1], Օքսֆորդի համալսարան[1], Ընդլայնված հետազոտությունների ինստիտուտ[6], Էդինբուրգի համալսարան, Բրիտանական բանակ[1], Ընդլայնված հետազոտությունների ինստիտուտ[1] և Օքսֆորդի համալսարան[1][7]
Գործունեության ոլորտտեղաբանություն, մաթեմատիկա[8] և երկրաչափություն[8]
Պաշտոն(ներ)Թագավորական միության նախագահ, Savilian Professor of Geometry?, President of the Royal Society of Edinburgh? և նախագահ
ԱնդամակցությունԼոնդոնի թագավորական ընկերություն, Լեոպոլդինա, Ֆրանսիական գիտությունների ակադեմիա, Նորվեգիայի գիտությունների ակադեմիա, Լինչեի ազգային ակադեմիա, Ամերիկյան մաթեմատիկական ընկերություն[9][10], ԱՄՆ-ի Գիտությունների ազգային ակադեմիա[11], Շվեդիայի թագավորական գիտությունների ակադեմիա, Ուկրաինայի գիտությունների ազգային ակադեմիա, Արվեստների և գիտությունների ամերիկյան ակադեմիա, Ավստրալիայի գիտությունների ակադեմիա, Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիա, Էդինբուրգի թագավորական ընկերություն, Հնդկաստանի գիտությունների ազգային ակադեմիա, Եվրոպական ակադեմիա[12] և Գիտությունների համաշխարհային ակադեմիա
Ալմա մատերԹրինիթի քոլեջ (1952)[1], Մանչեստրի Քերականական դպրոց (1947)[1], Քեմբրիջի համալսարան (1955)[13] և Վիկտորիա քոլեջ (1945)[1]
Տիրապետում է լեզուներինանգլերեն[14][8][15]
Գիտական ղեկավարW. V. D. Hodge?[16]
Եղել է գիտական ղեկավարSimon Donaldson?[13], Nigel Hitchin?[13], Graeme Segal?[13], George Lusztig?[17], Peter B. Kronheimer?[18], Ian R. Porteous?[13], K. David Elworthy?[13], Lisa Jeffrey?[13], Brian Joseph Sanderson?[13], John Roe?[13], Jack Morava?[13], David Tall?[13], Peter Braam?[13], Rolph Ludwig Edward Schwarzenberger?[13], Howard D. Fegan?[13], Johan L. Dupont?[13], Michael Kevin Murray?[13], Peter E. Newstead?[13], Graham White?[13], Eric Julius Grunwald?[13], Shaun Disney?[13], Peter W. Donovan?[13], Ռուտ Լոուրենս[13], Joseph von Rosthorn Farrell?[13] և Frances Kirwan?[13]
Պարգևներ
Ասպետ-բակալավր[1] Order of Andrés Bello[1]

Ֆիլդսյան մրցանակ

 Կոպլիի մեդալ[19]

Աբելի մրցանակ

[20]

Թագավորական մեդալ

[1]

Ֆեյսալ արքայի միջազգային մրցանակ գիտության ասպարեզում

Դե Մորգանի մեդալ

[1]

Գիբսի լեկցիա

[1]

Grand Prize of the French Academy of Science?

 Վաստակի շքանշան[1]

Բեյկերյան մեդալ

Կատալոնիայի պոլիտեխնիկական համալսարանի պատվավոր դոկտոր

[21]

Berwick Prize?

[1]

Պրահայի Կարլի համալսարանի պատվավոր դոկտոր

Corresponding Member of the Australian Academy of Science?

Էդինբուրգի թագավորական միության անդամ

Բժշկական գիտությունների ակադեմիայի անդամ

Սալամանկայի համալսարանի պատվավոր դոկտոր

[22]

Ամերիկյան մաթեմատիկական ընկերության անդամ

[9][10]

Ամերիկայի արվեստների և գիտությունների ակադեմիայի անդամ

Հոնկոնգի չինական համալսարանի պատվավոր դոկտոր

Մեքսիկայի ազգային ինքնավար համալսարանի պատվավոր դոկտոր

Լոնդոնի թագավորական ընկերության անդամ

honorary Fellow of the Learned Society of Wales?

[23]

IET Kelvin Lecture?

Gunning Victoria Jubilee Prize?

[1]

President's Medal?

[24]

Ֆելտրինելի մրցանակ

[1] Բենջամին Ֆրանկլինի մեդալ[1]

Forder Lectureship?

[25] և

Ավստրալիայի գիտությունների ակադեմիայի անդամ

[26]
Ամուսին(ներ)Lily (Brown) Atiyah?[1]
ՀայրEdward Atiyah?[1]
 Michael Francis Atiyah Վիքիպահեստում

Սըր Մայքլ Ֆրենսիս Աթիա (անգլ.՝ Michael Francis Atiyah, ապրիլի 22, 1929(1929-04-22)[1][2][3], Համփսթեդ, Քամդեն, Մեծ Լոնդոն, Անգլիա, Միացյալ Թագավորություն - հունվարի 11, 2019(2019-01-11)[4][5][2][…], Էդինբուրգ, Շոտլանդիա, Միացյալ Թագավորություն), բրիտանացի մաթեմատիկոս, փիլիսոփայության դոկտոր (1955), Օքսֆորդի համալսարանի պրոֆեսոր (1963–69, 1973–90)։ Լոնդոնի թագավորական ընկերության նախագահ (1990-1995, անդամ 1962-ից) և Էդինբուրգի թագավորական ընկերության նախագահ (2005-2008), Լեսթերի համալսարանի ռեկտոր (1995-2005): Էդինբուրգի համալսարանի պատվավոր պրոֆեսոր (1997 թվականից), բազմաթիվ ակադեմիաների անդամ է եղել և արժանացել է բազմաթիվ պատվոգրերի, մասնավորապես՝ Ֆիլդսի մեդալի (1966թ.) և Աբելի մրցանակի (2004 թվական): Նա Լեոպոլդինայի անդամ (1977) է, ԱՄՆ Գիտությունների ազգային ակադեմիայի և Ֆրանսիայի գիտությունների ակադեմիայի արտասահմանյան անդամ (երկուսն էլ՝ 1978 թվականից)[27], Ամերիկյան փիլիսոփայական ընկերության (1991)[28], Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիայի (1994)[29]։ Իր ժամանակի ամենանշանավոր մաթեմատիկոսն է[28]։

Կենսագրություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծնվել է ուղղափառ հավատքի լիբանանցի գրող Էդվարդ Աթիայի և շոտլանդացի մոր ընտանիքում: 1934-1941 թվականներին սովորել է նախակրթարան Խարթումում (Սուդան), 1941-1945 թվականներին սովորել է Կահիրեի Վիկտորիա վարժարանում։ Հետո նա վերադարձել է Անգլիա և սովորել Մանչեսթերի դպրոցում[30][31]։ 1947 թվականին ընդունվել է Քեմբրիջի Թրինիթի քոլեջը, իսկ 1955 թվականին Ուիլյամ Հոջի ղեկավարությամբ պաշտպանել է հանրահաշվական երկրաչափության մեջ տոպոլոգիական մեթոդների որոշ կիրառություններ թեմայով ատենախոսություն[32]։

1955 թվականի հուլիսի 30-ին Աթիան ամուսնացել է Լիլի Բրաունի հետ, որից նա ունեցավ երեք որդի[33]։ Մինչեւ 1963 թվականը դասավանդել է Քեմբրիջի համալսարանում, որից հետո հեղինակավոր պաշտոն է ստացել Օքսֆորդի համալսարանում։ Օքսֆորդում մնաց մինչև 1990 թվականը, ընդմիջելով 1955-1956 թվականներին և 1969-1972 թվականներին, երբ Հեռանկարային հետազոտությունների ինստիտուտի պրոֆեսոր էր։ Հետո նա վերադարձավ Քեմբրիջ[34]։

1995-2005 թվականներին եղել է Լեսթերի համալսարանի ռեկտոր։ Հետագայում Էդինբուրգի համալսարանի պատվավոր պրոֆեսոր։

Եղել է Լոնդոնի մաթեմատիկական ընկերության (1974–1976), Լոնդոնի թագավորական ընկերության (1990–1995, անդամ 1962-ից) և Էդինբուրգի թագավորական ընկերության (2005–2008), ինչպես նաև Պագուոշյան գիտնականների շարժման (1997–2002) նախագահ: 1983 թվականին նա դարձել է Երրորդ աշխարհի պետությունների համաշխարհային գիտությունների ակադեմիայի՝ այժմ՝ Գիտությունների համաշխարհային ակադեմիայի (TWAS)[35] 42 հիմնադիր անդամներից մեկը: Եղել է Բրիտանական հումանիստական ​​ասոցիացիայի անդամ[31]։ Ստորագրել է «Գիտնականների նախազգուշացումը մարդկությանը» (1992)[36]:

Ամերիկյան փիլիսոփայական ընկերության կայքում նրան նկարագրում են որպես «իր ժամանակի մեծագույն մաթեմատիկոսներից մեկը, նա հիմնարար ներդրում է ունեցել մաթեմատիկայի բազմաթիվ ոլորտներում, հատկապես՝ տոպոլոգիայի, երկրաչափության և վերլուծության մեջ»[28][37]։

Մաթեմատիկական աշխատանքներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Աթիայի՝ մինչև 1958 թվականը գրված ստեղծագործությունները հիմնականում նվիրված էին հանրահաշվական երկրաչափությանը։ 1954 թվականին նա արժանացել է Սմիթի մրցանակի ՝ փնջերի տեսության լեզուն գծային մակերեսների ուսումնասիրության մեջ կիրառելու համար[33]։ Փրինսթոնում աշխատելու ընթացքում նա դասակարգեց վեկտորային շերտազատումը էլիպսային կորի վրա՝ ցույց տալով, որ ցանկացած այդպիսի շերտազատումը բացվում է անկրճատելիների ուղղակի գումարի[33]:

Հիմնական աշխատանքները վերաբերում են հանրահաշվական տոպոլոգիային, որում Ալեքսանդր Գրոտենդիքի աշխատությունների ազդեցության տակ և Ֆրիդրիխ Հիրզեբրուխի հետ համագործակցությամբ նա ստեղծել է տեսությունը հրաժարվելով սովորական կոհոմոլոգիայից՝ որպես հիմնական հոմոտոպիայի ինվարիանտի և փոխարինելով դրանք այսպես կոչված ֆունկտորով (կառուցում է ընդհանրացված կոհոմոլոգիայի տեսության առաջին օրինակը): -տեսության օգնութամբ Ռաուլ Բոտի հետ միասին ապացուցեց Աթիա-Բոտի ֆիքսված կետի թեորեմը և Իզադոր Սինգերի հետ միասին էլիպսային օպերատորի ինդեքսի թեորեմը, որը լուծեց Իսրայել Գելֆանդի առաջադրած խնդիրը 1950-ական թվականներին։ Այս թեորեմը նպաստեց տոպոլոգիայի և դիֆերենցիալ հավասարումների տեսության միջև նոր կապերի հայտնաբերմանը[30], որի շնորհիվ հայտնվեց տոպոլոգիայի նոր բաժին՝ ինդեքսի տեսություն[38][39]։ Աթիան և Բոթը նաև ընդհանրացրել են Իվան Պետրովսկու դասական արդյունքները հիպերբոլիկ մասնակի դիֆերենցիալ հավասարումների վերաբերյալ։

1977 թվականից հետո գրված գիտնականի աշխատություններից շատերը նվիրված են մաթեմատիկական ֆիզիկային, հատկապես կարևոր է նրա աշխատանքը չափիչ դաշտերի ոլորտում։ Մասնավորապես, այլ հեղինակների հետ նա նկարագրել է բոլոր հնարավոր ինստանտոնները քառաչափ Էվկլիդեսյան տարածության մեջ։

2010-ականների երկրորդ կեսին նա մի քանի անգամ հայտարարել է, որ անսպասելիորեն պարզ լուծումներ է գտել հայտնի մաթեմատիկական խնդիրների համար, օրինակ՝ 2018 թվականի սեպտեմբերին նա հայտարարել է Ռիմանի վարկածի ապացույցը, սակայն այդ հայտարարությունները թերահավատության են արժանացել մաթեմատիկական հանրության կողմից[40]:

Ամենահայտնի ուսանողներից են Սայմոն Դոնալդսոնը, Ջորջ Լուստիգը և Նայջել Հիչինը։

Պարգևներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  • Սմիթի մրցանակ (1954)
  • Ֆիլդսի մեդալի (1966)
  • Թագավորական մեդալ(1968)
  • Baker Lecture (1975)
  • Solomon Lefschetz Memorial Lecture (1976)
  • Դե Մորգանի մեդալ (1980)
  • Ֆելտրինելիի մրցանակ(1981)
  • Ֆեյսալ թագավորի միջազգային մրցանակ (1987)
  • Քոփլիի մեդալ (1988)
  • Գիբսի դասախոսություն (1991)
  • Բենջամին Ֆրանկլինի մեդալ (1993)
  • Չեռնսկիի հրավիրյալ պրոֆեսոր (1996)
  • Շրյոդինգերի դասախոսություն (Լոնդոնի կայսերական քոլեջ) (1997)
  • Euler Lecture (2002)
  • Աբելի մրցանակ (2004, Ի. Սինգերի հետ համատեղ)[41]
  • Քելվինի դասախոսություն (2006)
  • Ֆրանսիայի գիտությունների ակադեմիայի մեծ մեդալ(2010).

Արվեստների և գիտությունների ամերիկյան ակադեմիայի պատվավոր արտասահմանյան անդամ (1969)։ Ուկրաինայի Գիտությունների ազգային ակադեմիայի(1992), Վրաստանի Գիտությունների ակադեմիայի (1996) օտարերկրյա անդամ [42]։ 2012 թվականից նա Ամերիկյան մաթեմատիկական ընկերության[42], Նորվեգիայի գիտությունների և գրականության ակադեմիայի (2001), Շվեդիայի թագավորական գիտությունների ակադեմիայի (1972), Ավստրալական գիտությունների ակադեմիայի (1992), Հնդկաստանի գիտությունների ազգային ակադեմիայի (1993), Վենեսուելայի գիտությունների ակադեմիայի (1997), Եվրոպական ակադեմիայի (1988) անդամ է[43]։ Իռլանդական թագավորական ակադեմիայի պատվավոր անդամ (1979)։

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 1,12 1,13 1,14 1,15 1,16 1,17 1,18 1,19 1,20 1,21 Մակտյուտոր մաթեմատիկայի պատմության արխիվ — 1994.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Բրոքհաուզի հանրագիտարան (գերմ.)
  3. ↑ 3,0 3,1 Brozović D., Ladan T. Hrvatska enciklopedija (хорв.) — LZMK, 1999. — 9272 p.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 https://www.maths.ox.ac.uk/node/31190
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 https://royalsociety.org/news/2019/01/tribute-to-former-president-of-the-royal-society-sir-michael-atiyah/
  6. ↑ https://www.ias.edu/scholars/atiyah
  7. ↑ https://doi.org/10.1098/rsbm.2020.0001 — P. 22.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 Չեխիայի ազգային գրադարանի կատալոգ
  9. ↑ 9,0 9,1 https://www.ams.org/cgi-bin/fellows/fellows.cgi
  10. ↑ 10,0 10,1 http://www.ams.org/news?news_id=1680
  11. ↑ Notable Names Database — 2002.
  12. ↑ https://www.ae-info.org/ae/User/Atiyah_Michael
  13. ↑ 13,00 13,01 13,02 13,03 13,04 13,05 13,06 13,07 13,08 13,09 13,10 13,11 13,12 13,13 13,14 13,15 13,16 13,17 13,18 13,19 13,20 13,21 13,22 13,23 Mathematics Genealogy Project — 1997.
  14. ↑ Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.
  15. ↑ CONOR.Sl
  16. ↑ Mathematics Genealogy Project — 1997.
  17. ↑ Mathematics Genealogy Project — 1997.
  18. ↑ Mathematics Genealogy Project — 1997.
  19. ↑ Award winners : Copley Medal — Royal Society.
  20. ↑ https://www.abelprize.no/c53865/seksjon/vis.html?tid=53873
  21. ↑ https://www.upc.edu/ca/la-upc/honoris-causa
  22. ↑ https://www.usal.es/doctorados-honoris-causa
  23. ↑ https://www.learnedsociety.wales/fellow/michael-atiyah/
  24. ↑ https://www.iop.org/about/awards/presidents-medal-recipients
  25. ↑ https://www.lms.ac.uk/events/lectures/forder-and-aitken-lectureship
  26. ↑ https://www.science.org.au/profile/michael-atiyah
  27. ↑ Michael Atiyah Collected Works: Volume 2: K-Theory. — Oxford University Press, 2005. — ISBN 0198520948
  28. ↑ 28,0 28,1 28,2 «APS Member History». Արխիվացված է օրիգինալից 2022-03-29-ին. Վերցված է 2022-03-29-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  29. ↑ Կաղապար:Сотрудник РАН
  30. ↑ 30,0 30,1 Science Lives: Michael Atiyah Արխիվացված 2013-09-27 Wayback Machine(անգլ.), Simons Foundation — биография и видеоинтервью о красоте в математике.
  31. ↑ 31,0 31,1 Professor Sir Michael Atiyah OM FRS. Արխիվացված 2013-06-07 Wayback Machine(անգլ.), British Humanist Association.
  32. ↑ Մայքլ Աթիա Mathematics Genealogy Project կայքում.
  33. ↑ 33,0 33,1 33,2 Atiyah, Michael F. (1988a), Collected works. Vol. 1 Early papers: general papers. — Oxford Science Publications, The Clarendon Press Oxford University Press, ISBN 978-0-19-853275-0, MR 951892
  34. ↑ Կաղապար:MacTutor Biography
  35. ↑ https://twas.org/twass-42-founding-members Արխիվացված 2017-06-14 Wayback Machine.
  36. ↑ «Предупреждение учёных человечеству». Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-26-ին. Վերցված է 2011-08-26-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  37. ↑ «One of the greatest mathematicians of his times, Sir Michael Atiyah made fundamental contributions to many areas of mathematics, but especially to topology, geometry and analysis.» (American Philosophical Society Site)
  38. ↑ Weisstein, Eric W. Index Theory Արխիվացված 2014-03-29 Wayback Machine(անգլ.) на сайте Wolfram MathWorld.
  39. ↑ Записки курса лекций по теории индекса в Парижском университете(չաշխատող հղում)(անգլ.)
  40. ↑ Frankie Schembri (2018-09-24). «Skepticism surrounds renowned mathematician's attempted proof of 160-year-old hypothesis». Science. doi:10.1126/science.aav5195. Արխիվացված է օրիգինալից 2018-09-26-ին. Վերցված է 2018-09-25-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  41. ↑ Atiyah and Singer Receive 2004 Abel Prize Արխիվացված 2008-09-10 Wayback Machine, American Mathematical Society.
  42. ↑ 42,0 42,1 «List of Fellows of the American Mathematical Society» (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2013-08-13-ին. Վերցված է 2013-08-04-ին.
  43. ↑ «Европейская академия». Արխիվացված է օրիգինալից 2018-03-25-ին. Վերցված է 2018-03-19-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Մայքլ_Աթիա&oldid=10091635» էջից