Մակո

Բնակավայր
Դրոշ	Զինանշան
Երկիր	Հունգարիա
Մակերես	229,23 կմ²
Բնակչություն	▼22 514 մարդ (հունվարի 1, 2018)
Ժամային գոտի	Կենտրոնական եվրոպական ժամանակ, UTC+1 և UTC+2
Հեռախոսային կոդ	62
Փոստային ինդեքսներ	6900
Պաշտոնական կայք	mako.hu
	Մակո Վիքիպահեստում

Մակո ([ˈmɒkoː], գերմ.՝ Makowa, իդիշ՝ מאַקאָווע Մակովե, ռում.՝ Macǎu, սլովակ.՝ Makov) քաղաք Հունգարիայի հարավ-արևելքում, գտնվում է Տոնգրադ շրջանում, Ռումինիայի սահմանից հեռու է 10 կմ (6 մղոն)։ Այն գտնվում է Մուրես գետի ափին։ Մակոն ունի 23,227 բնակչություն և 229,23 քառակուսի կիլոմետր տարածք (88,51 քառակուսի մղոն), որից 196,8 կմ² (76,0 քառ. մղոն) վարելահող է։ Մակոն Տոնգրադ շրջանի չորրորդ խոշոր քաղաքն է համարվում, Սեգեդից, Հոդմեզովասարհելիից և Սենտենտից հետո։ Քաղաքը գտնվում է 28,6 կմ (17,8 մղոն) հեռավորության վրա Հոդմեզովասարհելի քաղաքից, 36,2 կմ (22,5 մղոն) Սենտենտից, 75,4 կմ (46,9 մղոն) Արադից, 85 կմ (52,8 մղոն) Գյուլայից, 93,5 կմ (58,1 մղոն) Տիմիշոարայից, իսկ Բուդապեշտից 200 կմ (124 մղոն)։

Կլիման ավելի տաք է, քան Հունգարիայի ցանկացած այլ վայրում, ամառները տոթ են և չոր։ Քաղաքը առանձնանում է իր հունգարիկում սոխի տեսականիով^[2], հանգստյան գոտիով և շոքեբաղնիքով։ Մակոյի Միջազգային սոխի փառատոնը անցկացվում է ամեն տարի^[2] և իր տեսակի մեջ ամենամեծն է։

Մակոն Հունգարիայի հայտնի տուրիստական վայր է։ Մակոյի գազի հանքավայրը, որը գտնվում է քաղաքի մերձակայքում, կենտրոնական Եվրոպայում բնական գազի ամենամեծ հանքավայրն է։ Համաձայն Շոտլանդիայի խմբի զեկույցի՝ գազի ծավալը կազմում է ավելի քան 600 միլիարդ խորանարդ մետր (21 տրիլիոն խորանարդ մետր)։

Քաղաքի ջրհեղեղային անտառները պահպանվում են որպես Կիրուս-Մարոս ազգային պարկ։

Տնտեսություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մակոյի Կաթոլիկ եկեղեցի

Տնտեսության հիմքում գյուղատնտեսությունն է։ Քաղաքը առանձնանում է սոխի և սխտորի արտադրությամբ։ Թե՛ կլիման, թե՛ հողի կառուցվածքը, քաղաքը և նրա շրջակայքը դարձնում են իդեալական վայր սոխագործության համար։ Մարզում սոխը մշակվում է 16-րդ դարից ի վեր։ Սխտորների զգալի արտադրության առաջին գրառումները թվագրվում են 18-րդ դարի վերջին։ Մակոյում աճեցված սխտորի միջազգային ճանաչումը տարածված է եղել 1873-ի Վիեննայի ցուցահանդեսից և 1888-ին Բրյուսելի ցուցահանդեսից։

Մարոսի գետի հողը նմանատիպ հատկություններով լավագույններից է Հունգարիայում և աշխարհում. երբեմն այն նմանվում է Մեռյալ ծովի ջրերին։ Տեղական հանգստյան գոտին գլխավոր տուրիստական տեսարժան վայրերից մեկն է 1961 թվականից ի վեր։

1989-ին տեղի ունեցած քաղաքական փոփոխություններով, Խորհրդային Միություն փլուզումից հետո Մակոն կորցրեց դերը արդյունաբերության մեջ։ 21-րդ դարի սկզբին գործազրկությունը տարածքում աճել է մոտավորապես 8% -ով և դա համարվում է լուրջ խնդիր։ Ֆերմերները ավելի շատ տնտեսական դժվարություններ են կրել։ Այդ զարգացումը խրախուսելու համար քաղաքը ստեղծել է արդյունաբերական կայան, և քաղաքը հույս ունի կառուցել «Եվրամիության հարավ-արևելյան դարպաս»։

Մակոն հայտնի է դարձել 21-րդ դարի սկզբին, քաղաքի մոտակայքում բնական գազի հանքով, ավազանի վրա կենտրոնացված գազի կայանով, որը եղել է մայրցամաքային Եվրոպայի ամենամեծ բնական գազի դաշտերից մեկը։ 2007 թվականի մարտ ամսվա դրությամբ պարզ չէր, թե գազը տնտեսապես հնարավոր է վերականգնել այս տարածքում։ Ըստ 90% հավանականության, Մակոն հաստատել է ավելի քան 600 միլիարդ խորանարդ մետր բնական գազի վերականգնվող պաշարներ, համաձայն՝ «Սքոթիա գրուփ»-ի զեկույցի։ Սա պատրաստվել է դաշտի հետախուզական կոնցեսիոնատիրոջ կողմից՝ Կանադայում գործող նավթի և գազի համար։

Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մակոն նախկինում եղել է Հունաստանի Թագավորություն պատմական վարչական շրջանի (Կոմիտուս) քաղաքի Հունգարիայի Թագավորությունում։

Նշված հունգարացի մարդիկ ծնվել կամ ապրել են Մակոյում։ Թերևս առավել նշանավորը ամերիկացի հրատարակիչ և լրագրող Ժhոզեֆ Պուլիտցերն է, որը ծնվել է հրեաների ընտանիքում՝ 1847-ի ապրիլի 18-ին։ ԱՄՆ արտագաղթելով երբ դեռ երիտասարդ էր, նա հադես եկավավ որպես հրատարակիչ, հիմնել և ղեկավարել էր երկու լրագիր Միացյալ Նահանգներում՝ Սենթ Լուիսում, Միսուրիում և Նյու Յորքում, գումարներ է տրամադրել [[Կոլումբիայի համալսարանին իր լրագրության դպրոցը հիմնելու համար, և օժտել է Պուլիտցերի մրցանակներով լրագրության և լուսանկարչության, ինչպես նաև գրականության, արվեստի և երաժշտության ոլորտներում։

Հրեաների պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մակոն զարգացրեց հրեական համայնքը՝ սկսած 18-րդ դարից։ Ուղղափառ ժողովարանը վերստեղծվել է 1999-2002 թվականների ընթացքում և վերաբացվել 2002 թ. Մարտի 10-ին^[3]։

Հրեաները սկսեցին բնակություն հաստատել Մակոյում 18-րդ դարի կեսերին՝ Քսանադ եպիսկոպոսի Ստանիսլավիչի պաշտպանության ներքո։ 1740-ին նրանց հատուկ թաղամաս հատկացրեց։ Նրանք շուտով ստեղծեցին համայնք, և մինչև 1747 թվականը ստեղծեցին հերբա կադդիշան^[4]

Մակոյի առաջին ռաբբին Հուդա բեն Աբրահամ հա-Լևին էր (որը գրավեց ռաբինատը 1778-ից 1824 թվականներին)։ Նրան հաջորդեց Սալոմոն Ուլմանը (1826–63): Ուլմանը մեկնաբանություն է գրել Յորեհ Դեհայի որոշ հատվածների համար՝ «Երիոթ Շելոմոհ» վերնագրով (Վիեննա, 1854)։ Նրան հաջորդեց Անտոն Էնոխ Ֆիշերը (1864–96), Դունաֆոլդվարի նախկին ռաբբին։ Ֆիշերը իր քարոզներում ներկայացրեց գերմաներեն և (ավելի ուշ) հունգարերեն, երբ համայնքը դեռևս հիմնականում խոսում էր քրդերեն^[4]։
1904-ին ռաբբին էր դոկտոր Ա. Կեչսեմեթին »^[4]

Համայնքը 1851-ին հիմնեց հրեական դպրոց Մակոյում, որտեղ Մարկուս Շտայնհարդը ուսուցիչ էր քառասուն տարի։ Համայնքը հիմնել է նաև Հրեական կանանց ասոցիացիա, հրեա ուսանողների օգնության հասարակություն և հրեա կանանց հիվանդանոց^[4]։

1900 թվականին Մակոն ուներ 1.642 հրեաներ, ինչը կազմում էր 33,722 մարդ ընդհանուր քաղաքային բնակչության 5%-ը^[4]։ Այս համայնքը հիմնականում քանդվել է Հոլոքոստի երկրորդ աշխարհամարտի ժամանակ, երբ հրեաները տեղահանվել են ոչնչացման ճամբարներ, որտեղ պատերազմի վերջին տարվա ընթացքում մեծ թվով զոհեր են եղել։

Աշխարհագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քաղաքի նախկին համայնքային արոտավայրերը պահպանվել են որպես Կիրուս-Մարոս ազգային պարկի մաս։ Տարածքի ավանդական անվանումը՝ Քսորդհարս, արտահայտում է իր պատմական օգտագործումը որպես անասունների արոտավայր։

Կլիմա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մակոն և շրջակա շրջանը ամենաարևոտ վայրն են Հունգարիայում՝ տարեկան մոտ 85-90 արևոտ օր։ Արևը փայլում է տարեկան ավելի քան 2.100 ժամ Մակոյում։ Կլիման համեմատաբար չոր է, հատկապես ամռանը, և 100-ամյա միջին տարեկան ցուցանիշը գրանցվում է տարեկան 585 միլիմետր (23,0)։ Միջին ջերմաստիճանը 10,9 ° C է (51,6 ° F):

Հռչակավոր բնակիչներ և բնիկներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քաղաքականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Լայոշ Նավայ (1870-1919), իրավաբան, քաղաքական գործիչ, Ներկայացուցիչների պալատի խոսնակ (1911-1912)
Անդրեա Մագորի, քաղաքական գործիչ
Բելա Բանհիդի, քաղաքական գործիչ
Լասլո Շաշֆալվի, քաղաքական գործիչ
Ֆերենց Էրդեի, քաղաքական գործիչ
Ժոզեֆ Քրիստոֆի, քաղաքական գործիչ, Ներքին գործերի նախարար (1905-1906)

Գիտություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գեզա դե Կապլանի, բժիշկ
Բելա Հ․ Բանաթի (1919–2003), հունգարա-ամերիկացի լեզվաբան, համակարգերի գիտնական, մանկավարժ, Կալիֆոռնիայում «Վայթ Ստագ»- ի առաջնորդության զարգացման ծրագրի հիմնադիր։
Ժոզեֆ Գալամբ (1881–1955), հունգար-ամերիկացի ինժեներ
Պետեր Լանտոս (ծն. 1939), բժշկական գիտաշխատող և գրող
Մորից Լյով (1841–1900, Ստեգլից, Բեռլին), հրեա հունգա-գերմանացի աստղագետ ^[5]