Jump to content

Ճշմարտության իրավունք

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Կալանված-անհետ կորածների ընտանիքների ասոցիացիայի կանայք ցույց են անում Լա Մոնեդա պալատի դիմաց Պինոչետի ռազմական ռեժիմի ժամանակ՝ պահանջելով տեղեկատվություն իրենց սիրելիների մասին, ովքեր ենթարկվել են բռնի անհետացման։

Ճշմարտության իրավունքը իրավունք է, որը վերաբերվում է մարդու իրավունքների ծանր խախտումների դեպքում զոհերին, նրանց ընտանիքներին կամ հասարակությանը՝ իմանալու այն, ինչ տեղի է ունեցել[1][2]։ Ճշմարտության իրավունքը սերտորեն կապված է պետության պարտավորությունների հետ՝ քննել և հետապնդել մարդու իրավունքների ծանր խախտումները, բայց տարբերվում է դրանից[3][4]։ Ճշմարտության իրավունքը զոհերի իրավունքների ձևերից մեկն է[5], որը հատկապես կարևոր է անցումային արդարադատության համար՝ անցյալում մարդու իրավունքների խախտումների հետ կապված[6]։ 2006 թվականին, Յասմին Նաքվին եզրակացրեց, որ ճշմարտության իրավունքը գտնվում է իրավական նորմի և պատմողական գործիքի միջև ընկած սահմանին, ինչ-որ տեղ լավ փաստարկից բարձր և հստակ իրավական կանոնից ցածր[7][8]։

Ծագում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Իրավական իրավունքի՝ ճշմարտւթյան գաղափարը տարբերվում է նախկինում գոյություն հասկացությունից, որը վերաբերում է մարդու իրավունքների խախտման դեպքերում ճշմարտությունը հաստատելու կարևորությանը[3]։ 1977 թվականին Ժնևի կոնվենցիաների առաջին արձանագրությունը ամրագրեց զինված հակամարտությունների ժամանակ զոհված մարդկանց ընտանիքների իրավունքը՝ պարզելու, թե ինչ է պատահել իրենց հարազատներին[9]։ 1993 թվականին Միջազգային հարաբերությունների Կաթոլիկ ինստիտուտում կայացած կոնֆերանսում քննարկվել է ճշմարտության իրավունքը[10]։ Ճշմարտության իրավունքը ճանաչվել է միջազգային փափուկ իրավունքի փաստաթղթերում, ինչպիսիք են Միավորված Ազգերի Կազմակերպության «Անպատժելիության դեմ պայքարի սկզբունքները» և ՄԱԿ-ի Գլխավոր Ասամբլեայի 60/147 բանաձևը, ինչպես նաև 2011 թվականի ՄԱԿ-ի ճշմարտության արդարադատության, վերականգնման և չկրկնվելու երաշխիքների խթանման հատուկ հաղորդագրողի նշանակմամբ[11][12][11]։ 2006 թվականին, ՄԱԿ-ի մարդու իրավունքների հանձնաժողովը որոշել է, որ գոյություն ունի անօտարելի և ինքնավար իրավունք ճշմարտության համար։ Բոլոր անձանց բռնի անհետացումից պաշտպանության միջազգային կոնվենցիան նույնպես երաշխավորում է բռնի անհետացման զոհերին իրավունք՝ իմանալու անհետացման հանգամանքները, սակայն այն համընդհանուր վավերացված չէ[13]։

Համաձայն Պատրիկա Նաֆթալի, ճշմարտության իրավունքը մնում է անուղղակի, քանի որ այն մի հասկացություն է, որն ունի տարբեր սահմանումներ (երբեմն նույնիսկ հակասական), և այն օգտագործվում է մարդու տարբեր իրավունքների պահանջներն աջակցելու համար[14][15]։

Դեպքեր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վիլա Գրիմալդիի հուշահամալիր, որտեղ պատկերված են հարյուրավոր մարդկանց անուններ, ովքեր կամ անհետացել են կամ սպանվել Չիլիի գաղտնի ոստիկանության կողմից Պինոչետի բռնապետության ժամանակ

Միջազգային դատարաններում մարդու իրավունքների խախտումների համար պետություններին մեղավոր ճանաչելու արդյունքում պետությունները պարտավորվել են[16]

  1. Իրականացնել արդյունավետ հետազոտություններ և դատական հետապնդում սկսել պատասխանատու անձանց համար
  2. Վերհանել անհայտ կորած անձանց վերաբերյալ տեղեկություններ
  3. Հանրային կերպով ներողություն խնդրել ճանաչել մարդու իրավունքների խախտումը
  4. Հրապարակել դատարանի որոշումը
  5. Փոխհատուցել զոհերին
  6. Հատուցել հայցատուների դատական ծախսերը
  7. Բարելավել անվտանգությունը՝ տեղահանված անձանց վերադարձի համար պայմաններ ստեղծելու նպատակով
  8. Ձեռնարկել քայլեր՝ խախտման կրկնությունը կանխելու համար
  9. Փոխել ազգային օրենսդրությունը
  10. Կիրառել միջոցներ՝ մարդու իրավունքների միջազգային միջազգային փաստաթղթերի հետ համապատասխանությունը բարելավելու համար
  11. Կառուցել հուշահամալիրներ՝ մարդու իրավունքների խախտումները հիշատակելու նպատակով

Միացյալ Նահանգներ Մարդու Իրավունքների հանձնաժողով

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մարդու իրավունքների միջազգային դատավճռաբանության մեջ ճշմարտության իրավունքը ձևակերպած առաջին գործը հակադիր անհետացման դեպք էր՝ Քինտերոսն ընդդեմ Ուրուգվայի (1983); ՄԱԿ-ի Մարդու իրավունքների կոմիտեն որոշեց, որ ըստ Քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքների միջազգային դաշնագրի, զոհի մայրը իրավունք ունի իմանալու, թե ինչ է պատահել իր դստերը։ Այս առումով, նա նույնպես համարվում է Դաշնագրի խախտումների զոհ, մասնավորապես դրա՝ 7-րդ հոդվածի[17]։ Սադունն ընդդեմ Ալժիրի (2003) գործով, որը վերաբերում էր Ալժիրի քաղաքացիական պատերազմի ընթացքում հակադիր անհետացման ենթակարկված տղամարդու, ՄԱԿ-ի մարդու իրավունքների կոմիտեն որոշեց, որ հետաքննություն չանցկացնելը հանգեցրել է Քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքների միջազգային դաշնագրի նոր խախտման։ Այս գործի շրջանակներում, Ալժիրը համաներում էր հայտարարել ազգային ողբերգության ընթացքում կատարված հանցագործությունների համար[18]։

Մարդու իրավունքների Միջամերիկյան դատարան

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մարդու իրավունքների միջամերիկյան դատարանը նախադեպային իրավունքը հակված է ճշմարտության իրավունքի ձևավորմանը[19]։ Ճշմարտության իրավունքի շնորհիվ ՄԻԱԴ-ը անվավեր է համարում այն համաձայնագրերը, որոնք համաներում են շնորհում մարդու իրավունքների խախտումներ կատարած անձանց, ինչպես դա տեղի ունեցավ Բարիոս Ալտոսն ընդդեմ Պերուի (es) (2001) գործով[20]։ 1985 թվականին, վեց տարի առաջ Գվատեմալայի կողմից Մարդու իրավունքների ամերիկյան դատարանի իրավազորության ընդունումը, ամերիկացի լրագրող Նիկոլաս Բլեյքը անհետացավ Բլեյքն ընդդեմ Գվատեմալայի (1998) գործով, ՄԻԱԴ-ը որոշեց, որ Գվատեմալայի կողմից նրա ընտանիքի՝ ճշմարտությունը պարզելու ջանքերին խոչընդոտելը համարվել է անմարդկային վերաբերմունք, ինչը հակասում է Մարդու իրավունքների ամերիկյան կոնվենցիան[21]։

Մարդու իրավունքների ամերիկյան դատարանը հաճախ է կրկնել իր կարծիքը․

ճշմարտության իրավունքը ներառված է զոհի կամ նրա հարազատների իրավունքներում՝ ստանալու պարզաբանումներ խախտումների հետ կապված փաստերի և համապատասխան պատասխանատվության մասին՝ պետական իրավասու մարմիններից՝ Կոնվենցիայի 8-րդ և 25-րդ հոդվածներով նախատեսված հետաքննության և դատական հետապնդման միջոցով։ [22]

Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարան

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի նախադեպային իրավունքը նույնպես վերաբերում է ճշմարտության իրավունքին[4]։ In Cyprus v. Turkey (2001) գործով, ՄԻԵԴ-ը վճռեց Թուրքիայի դեմ՝ կապված այն հույն կիպրացիների հետ, ովքեր վերջին անգամ տեսել էին թուրքական զոհերի վերահսկողության տակ։ Փրկված հարազատների տառապանքը համարվել է Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիայի 3-րդ հոդվածի շարունակական խախտում՝ հույն կիպրացի անհետ կորած անձանց հարազատների նկատմամբ[23]։ El-Masri v. Macedonia (2012) գործով, Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիան՝ թույլատրելով Էլ-Մասրիին արտահանձնել ԱՄՆ-ի վերահսկողությանը արտակարգ արտահանձման շրջանակներում։ Դատարանը նշեց, որ մակեդոնական իշխանությունները զրկել էին դիմումատուին իմանալու, թե ինչ էր տեղի ունեցել, այդ թվում ստանալու իր կրած տառապանքների ճշգրիտ նկարագրությունը և այն անձանց դերը, ովքեր պատասխանատու էին նրա ենթադրյալ փորձությունների համար, ինչպես նաև թաքցրել էին այս տեղեկատվությունը հանրությունից։ Իրավաբանական գիտությունների պրոֆեսոր Արիաննա Վեդաշիի խոսքով, El-Masri գործով վճիռը ցույց տվեց նորարարական իրավական հիմնավորում և դատավորների ամբողջովին նոր մոտեցում՝ ճշմարտության իրավունքի ընդլայնված կիրառման նկատմամբ[1][24]։ Janowiec and Others v. Russia (2013) գործով, Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը (ՄԻԵԴ) խախտում չհայտնաբերեց՝ կապված Ռուսաստանի կողմից 1940 թ․ Կատինի գնդակահարություններ հետաքննության հետ, սակայն այս դատավճիռը հիմնված էր հետադարձ ուժ չտալու սկզբունքի վրա, քանի որ կոտորածը տեղի էր ունեցել մինչև Մարդու իրավուքների եվրոպական կոնվենցիայի մշակումը [25][26]։

Իրավաբան Ջեյմս Սուինին քննադատել է ՄԻԵԴ-ի մոտեցումը ճշմարտության իրավունքի գործերով․

Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի (ՄԻԵԴ) հիմնարար արժեքների թեստը կարող էր միջազգային մակարդակում խթանել այն գաղափարը, որ նախաքրատորական մարդու իրավունքների ամենածանր խախտումների մասին ճշմարտության որոնման ընթացքի ժամանակակից ժխտումը կամ խոչընդոտումը ինքնին կարող է համարվել ժամանակակից մարդու իրավունքների խախտում։ Այս մոտեցումը չի կիրառվում հետադարձ ուժով նոր խախտում է կազմում՝ համապատասխան իրավասու մարմնի ժամանակային իրավազորության շրջանակում։ [27]

Ազգային օրենք

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արգենտինայի օրենսդրությունը ճանաչում է ճշմարտության իրավունքը՝ ունենալով յուրահատուկ դատավարական գործընթաց, որը կոչվում է ճշմարտության դատավարություն, որը մշակվել է Ազգային վերակազմավորման գործընթացից հետո[28]։

Հնարավոր ֆորումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Առաջարկվեց, որ զոհերը կարող են հիմնվել Աֆրիկյան խարտիայի մարդու և ժողովուրդների իրավունքների 5-րդ հոդվածի վրա՝ Աֆրիկյան դատարանում մարդու և ժողովուրդների իրավունքների վերաբերյալ ճշմարտության իրավունքին առնչվող գործերում[29]։ Միջազգային քրեական դատարանի զոհակենտրոն մոտեցումը կարող է նպաստել ճշմարտության իրավունքին[30]։

Այլ օրինակներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հայոց ցեղասպանության գլխավոր կազմակերպիչ Թալեաթ փաշան հուղարկավորվել է Ստամբուլի Ազատության հուշահամալիրում՝ որպես ազգային հերոս[31]

Իրավաբան Ագոստինա Լատինոյի համաձայն՝ Հայոց ցեղասպանությանը վերաբերող ճշմարտության իրավունքը տարածվում է ոչ միայն հայոց ցեղասապնությունը վերապրածների, այլև նրանց ժառանգների ու ամբողջ հայության վրա։ Լատինոն նշում է, որ որպես Հայոց ցեղասպանությունը կատարած Օսմանյան կառավարության իրավահաջորդ, Թուրքայի կառավարության շարունակական հայոց ցեղասպանության ժխտումը խախտում է նրանց ճշմարտության իրավունքը։ Օրինակ՝ կան հուշարձաններ և փողոցներ, որոնք անվանակոչված են հանցագործների անուններով, սակայն ոչ՝ զոհերի[32][33]։

Ինտերամերիկյան դատարանը և որոշ տեսաբաններ առաջարկել են, որ ճշմարտության բացահայտումը կարող է հանդիսանալ մարդու իրավունքների խախտումների զոհերի համար մասնակի փոխհատուցման ձև[34][35][36]։ Ճշմարտության իրավունքը կապված է անպատժելիության դեմ պայքարի հետ, քանի որ անցյալի իրադարձությունների բացահայտումը հանցագործներին պատասխանատվության ենթարկելու առաջին քայլն է[37][38][39]։

Ճշմարտության օրվա իրավունք

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2010 թվականից ի վեր ՄԱԿ-ը նշում է խոշոր իրավունքների խախտումների վերաբերյալ ճշմարտության իրավունքի և զոհերի արժանապատվության միջազգային օրը, կամ Ճշմարտության իրավունքի օրը, նշվում է մարտի 24-ին՝ Սալվադորի արքեպիսկոպոս Օսկար Արանուլֆո Ռոմերոյի սպանության տարելիցին[40][41]։

Տես նաև

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթարգություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ 1,0 1,1 Vedaschi, Arianna (2014). «Globalization of Human Rights and Mutual Influence between Courts: The Innovative Reverse Path of the Right to the Truth». In Shetreet, Shimon (ed.). The Culture of Judicial Independence: Rule of Law and World Peace (անգլերեն). Martinus Nijhoff Publishers. էջեր 107–133. ISBN 978-90-04-25781-8.
  2. ↑ Park, Y. Gloria (2010). «Truth as Justice: Legal and Extralegal Development of the Right to Truth». Harvard International Review. 31 (4): 24–27. ISSN 0739-1854. JSTOR 42763345.
  3. ↑ 3,0 3,1 Sweeney, James A (2018). «The Elusive Right to Truth in Transitional Human Rights Jurisprudence». International and Comparative Law Quarterly. 67 (2): 353–387. doi:10.1017/S0020589317000586.
  4. ↑ 4,0 4,1 Panepinto, Alice M. (2017). «The right to the truth in international law: The significance of Strasbourg's contributions». Legal Studies. 37 (4): 739–764. doi:10.1111/lest.12172. S2CID 149087878.
  5. ↑ Klinkner, Melanie; Davis, Howard (2019). The Right to The Truth in International Law: Victims' Rights in Human Rights and International Criminal Law (անգլերեն). Routledge. ISBN 978-1-317-33508-5.
  6. ↑ Szoke-Burke, Sam (2015). «Searching for the Right to Truth: The Impact of International Human Rights Law on National Transitional Justice Policies». Berkeley Journal of International Law. 33: 526.
  7. ↑ Sweeney, 2018, էջ 359
  8. ↑ Naqvi, Yasmin (2006). «The right to the truth in international law: fact or fiction?». International Review of the Red Cross (անգլերեն). 88 (862): 245–273. doi:10.1017/S1816383106000518. S2CID 144817072.
  9. ↑ Groome, 2011, էջ 176
  10. ↑ Linden, Ian (1994). «'The right to truth: Amnesty, amnesia, and secrecy˚s». Development in Practice. 4 (2): 141–143. doi:10.1080/096145249100077701.
  11. ↑ 11,0 11,1 Sweeney, 2018, էջեր 356–357
  12. ↑ Groome, Dermot (2018). «Principle 2: The inalienable right to the truth». In Haldemann, Frank; Unger, Thomas (eds.). The United Nations Principles to Combat Impunity: A Commentary (անգլերեն). Oxford University Press. ISBN 978-0-19-106128-8.
  13. ↑ Sweeney, 2018, էջ 358
  14. ↑ Naftali, Patricia (2016). «Crafting a "Right to Truth" in International Law: Converging Mobilizations, Diverging Agendas?». Champ pénal/Penal field (ֆրանսերեն). XIII. doi:10.4000/champpenal.9245. ISSN 1777-5272.
  15. ↑ Rowen, Jamie (2019). «Patricia Naftali, La construction du 'droit à la vérité' en droit international». Journal of International Criminal Justice. 17 (1): 202–204. doi:10.1093/jicj/mqz005.
  16. ↑ Groome, 2011, էջեր 193–195
  17. ↑ Sweeney, 2018, էջեր 360–361
  18. ↑ Sweeney, 2018, էջեր 361–362
  19. ↑ Ferrer Mac-Gregor, Eduardo (2016). «The Right to the Truth as an Autonomous Right Under the Inter-American Human Rights System». Mexican Law Review. 9 (1): 121–139. doi:10.1016/j.mexlaw.2016.09.007.
  20. ↑ Latino, 2018, էջ 202
  21. ↑ Groome, 2011, էջեր 177–178
  22. ↑ Sweeney, 2018, էջ 369
  23. ↑ Groome, 2011, էջ 179
  24. ↑ Fabbrini, F. (2014). «The European Court of Human Rights, Extraordinary Renditions and the Right to the Truth: Ensuring Accountability for Gross Human Rights Violations Committed in the Fight Against Terrorism». Human Rights Law Review. 14 (1): 85–106. doi:10.1093/hrlr/ngt017. Արխիվացված է օրիգինալից 2021-11-07-ին. Վերցված է 2020-12-13-ին.
  25. ↑ «Poland disappointed with European ruling over the 1940 Katyn massacre». Reuters (անգլերեն). 21 October 2013. Վերցված է 6 December 2020-ին.
  26. ↑ Schabas, William A. (2018). «2. Time, Justice, and Human Rights: Statutory Limitation on the Right to Truth?». In Adler, Nanci (ed.). Understanding the Age of Transitional Justice: Crimes, Courts, Commissions, and Chronicling (անգլերեն). Rutgers University Press. ISBN 978-0-8135-9776-8.
  27. ↑ Sweeney, 2018, էջ 386
  28. ↑ Garibian, S. (2014). «Ghosts Also Die: Resisting Disappearance through the 'Right to the Truth' and the Juicios por la Verdad in Argentina». Journal of International Criminal Justice. 12 (3): 515–538. doi:10.1093/jicj/mqu030.
  29. ↑ Groome, 2011, էջ 180
  30. ↑ Klinkner, Melanie; Smith, Ellie (2014). «The Right to Truth, Appropriate Forum and the International Criminal Court». Current Issues in Transitional Justice: Towards a More Holistic Approach (անգլերեն). Springer International Publishing. էջեր 3–29. ISBN 978-3-319-09390-1.
  31. ↑ Kieser, Hans-Lukas (2018). Talaat Pasha: Father of Modern Turkey, Architect of Genocide (անգլերեն). Princeton University Press. էջ 419. ISBN 978-1-4008-8963-1.
  32. ↑ Latino, Agostina (2018). «The Armenian Massacres and the Price of Memory: Impossible to Forget, Forbidden to Remember». The Armenian Massacres of 1915–1916 a Hundred Years Later: Open Questions and Tentative Answers in International Law (անգլերեն). Springer International Publishing. էջեր 195–236. ISBN 978-3-319-78169-3.
  33. ↑ Altanian, Melanie (2020). «Genocide Denial as Testimonial Oppression». Social Epistemology. 35 (2): 133–146. doi:10.1080/02691728.2020.1839810. S2CID 229073471.
  34. ↑ Sweeney, 2018, էջ 367
  35. ↑ Walker, Margaret Urban (2010). «Truth Telling as Reparations». Metaphilosophy. 41 (4): 525–545. doi:10.1111/j.1467-9973.2010.01650.x.
  36. ↑ Antkowiak, Thomas M. (2001–2002). «Truth as Right and Remedy in International Human Rights Experience». Michigan Journal of International Law. 23: 977.
  37. ↑ Yusuf, H. O. (2007). «Travails of Truth: Achieving Justice for Victims of Impunity in Nigeria». International Journal of Transitional Justice. 1 (2): 268–286. doi:10.1093/ijtj/ijm023.
  38. ↑ Groome, Dermot (2011). «The Right to Truth in the Fight against Impunity». Berkeley Journal of International Law. 29: 175.
  39. ↑ Dykmann, Klaas (2007). «Impunity and the Right to Truth in the Inter-American System of Human Rights». Iberoamericana (2001-). 7 (26): 45–66. ISSN 1577-3388. JSTOR 41676303.
  40. ↑ «Right to Truth Day». United Nations (անգլերեն). Վերցված է 28 November 2020-ին.
  41. ↑ «Right to the Truth». International Center for Transitional Justice (անգլերեն). 14 March 2012. Արխիվացված է օրիգինալից 4 March 2021-ին. Վերցված է 28 November 2020-ին.

Գրականության ցանկ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Թե ինչն է համարվում մարդու իրավունք, որոշ դեպքերում վիճահարույց է. նշված բոլոր թեմաները համընդհանուրորեն չեն ընդունվում որպես մարդու իրավունքներ։
Քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքներ
Վերարտադրողական առողջություն և իրավունքներ
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Ճշմարտության_իրավունք&oldid=10225554» էջից