Ղուկաս Վանանդեցի
Ղուկաս Վանանդեցի | |
---|---|
Ծնվել է | մոտ 1650-ականներ[1] |
Ծննդավայր | Վանանդ[1] |
Մահացել է | անհայտ[1] |
Կրթություն | Greek Pontifical College of Saint Athanasius? (1682)[1] |
Մասնագիտություն | մատենագիր, թարգմանիչ, փիլիսոփա, հրատարակիչ և մշակութային գործիչ |
Ղուկաս Վանանդեցի, հայտնի է նաև որպես Ղուկաս Նուրիջանյան (ծնվել է մոտ 1650-ական թթ. սկզբներին - մահվան թվականն անհայտ է[2]), XVII դարի երկրորդ կեսի և XVIII դ. առաջին քառորդի հայ մատենագիր, թարգմանիչ, փիլիսոփա, գրահրատարակիչ, մշակութային գործիչ, դպիր։
Կյանքը, գրական և մշակութային գործունեությունը
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ծնվել է Հայաստանի Գողթն գավառի (այժմ՝ Նախիջևանի ինքնավար մարզում) Վանանդ գյուղում։ Նախնական կրթությունն ստացել է տեղում, ապա 1679 - 1682 թթ. ուսումը շարունակել է Հռոմի Ուրբանյան վարժարանում։ 1690 թվականին Ամստերդամում միացել է իր ազգական տպագրիչ Մատթեոս Վանանդեցուն ն գործուն մասնակցություն բերել հայկական տպարանի աշխատանքին։ 1706 թվականին տպարանի տնօրեն Թովմաս Վանանդեցու հետ մեկնել է Անգլիա նյութական միջոցներ հայթայթելու։ 1707 թվականին Օքսֆորդի համալսարանում ստացել է արվեստի մագիստրոսի գիտական աստիճան[3]։ Թովմասի մահից (1708) հետո եղել է Ամստերդամի տպարանի տնօրենը (մինչև փակվելը՝ 1717 թվականը)։ Կատարելով խմբագրական, գրաշարական, սրբագրական աշխատանքներ՝ լույս է ընծայել գրքեր, այդ թվում՝ «Համառօտ քերականութիւն» (1711), Շարակնոց (1712), Սաղմոսարան (1713, 1714), «Պարզատումար» (1714), «Կարճառօտ ժամագիրք» (1717)։
Ղուկաս Վանանդեցին հեղինակ է փիլիսոփայական, կրոնական, աշխարհագրական, վաճառականական երկերի, դասագրքերի։ Դրանց մի մասը տպագրվել է Ամստերդամի հայկական տպարանում։ Տպագրվել են «Բանալի համատարածի աշխարհացոյցին մերոյ նորածնի» (1696), որ հայկական առաջին տպագիր քարտեզի՝ «Համատարած աշխարհացույց»-ի ուսումնական ուղեցույցն է, «Համաձայնութիւն հնգետեսակ ամսոց...» (1698) տոմարագրական աշխատությունը, «Գանձ. Չափոյ՝ Կշռոյ՝ Թուոյ՝ և Դրամից բոլոր աշխարհի» (1699), որ երրորդ աշխարհաբար գիրք է, նախատեսված վաճառականների համար, «Դուռն իմաստութեան» կամ «Ոսկեայ դուռն դպրատան» (1699), դասագիրք է, «Բնաբանութիւն իմաստասիրական կամ Տարերաբանութիւն» (1702) փիլիսոփայական, բնագիտական, օդերևութաբանական երկը (այս երկուսի հեղինակակիցն է Մատթեոս Վանանդեցին), «Համբոյր սրբութեան» (1704) և այլն։
Նրա թարգմանական գործերից է «Յօգնադիմի աստուածաբանական բարոյական և քաղաքական իրողութեանց սահմանք» ժողովածուն (1704)։ Ղուկաս Վանանդեցին գրել է նաև բանաստեղծություններ, որոնց մի մասը տեղ է գտել ամստերդամյան հրատարակություններում։
Ղուկաս Վանանդեցու մոտ հայերեն է սովորել գերմանացի ականավոր արևելագետ Յոհան Շրյոդերը, որն իր հայագիտական (լատիներեն) նշանավոր երկը՝ «Արամեան լեզուին գանձ»-ը, գրել և հրատարակել է Ղուկաս Վանանդեցու օգնությամբ։ Ղուկաս Վանանդեցու բարեկամն է եղել և նրան այցելել է գերմանացի մեծ մտածող Գոտֆրիդ Վիլհելմ Լայբնիցը։
Հետևելով հին հունական փիլիսոփաներին՝ Ղուկաս Վանանդեցին ընդունում էր, որ մեզ շրջապատող առարկաները չորս տարրերի՝ հողի, ջրի, օդի և հրի տարբեր զուգակցություններ են։ Ղուկաս Վանանդեցին պատրաստել է հայկական աստղագիտական-գեոդեզիական գործիք՝ աստրոլաբ (պահպանվում է Բյուրականի աստղադիտարանում), որով որոշվում էին երկնային մարմինների կոորդինատները, համաստեղությունների դիրքը երկնոլորտում, Արեգակի դիրքը խավարածրի վրա, տեղի աշխարհագրական լայնությունը, օրվա ժամը, գիշերվա ու ցերեկվա տևողությունները, անմատչելի առարկաների բարձրությունն ու հեռավորությունը։
Աշխատություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- Ղուկաս Վանանդեցի, Բանալի համատարածի աշխարհացուցին, Ամստերդամ 1696։ Արխիվացված 2016-12-12 Wayback Machine
- Ղուկաս Վանանդեցի, Գանձ չափոյ, կշռոյ, թուոյ և դրամից բոլոր աշխարհի, Ամստերդամ 1699։
- Ղուկաս Վանանդեցի, Համաձայնութիւն հնգետեսակ ամսոց Հռօմայեցւոց, Ազարիայի, Հայոց, Հրէից, եւ Տաճկաց, Ամստերդամ 1698։(չաշխատող հղում)
- Ղուկաս Վանանդեցի, Ոսկեայ դուռն դպրատան, Ամստերդամ 1699։ Արխիվացված 2016-03-05 Wayback Machine
- Ղուկաս Վանանդեցի, Բնաբանութիւն իմաստասիրական։ Հտ. 1-2, Ամստերդամ 1702։(չաշխատող հղում)
- Ղուկաս Վանանդեցի, Համբոյր սրբութեան, Ամստերդամ 1704։ Արխիվացված 2019-02-14 Wayback Machine
- Ղուկաս Վանանդեցի, Պատկերասէր պատկերատեաց, Ամստերդամ 1716։ Արխիվացված 2016-03-04 Wayback Machine
Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 Հայկական սովետական հանրագիտարան (հայ.) / Վ. Համբարձումյան, Կ. Խուդավերդյան — Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 1974.
- ↑ Ա․ Ա․ Այվազյան, ՆԱԽԻՋԵՎԱՆ․ պատկերազարդ բնաշխարհիկ հանրագիտակ, Երևան, «Հուշարձան», 1995, էջ 287 — 368 էջ. — 2700 հատ, ISBN 5-8079-0911-9։
- ↑ Տե՛ս Գրիգորյան Մ., Նոր նիւթեր և դիտողութիւններ հրատարակիչ Վանանդեցւոց մասին, Վիեննա, 1969։
Գրականություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- Հ. Գարեգին Զարպհանալեան, Պատմութիւն հայկական տպագրութեան սկզբնաւորութենէն մինչ առ մեզ, Վենետիկ-Սբ. Ղազար, 1895։
- Լեո, Հայկական տպագրություն, հ. 1, Թ., 1904։
- Vannerius J., Note sur une imprimerie Arménienne établie a Amsterdam en 1695, - Révue des bibliothèques et archives de Belgique, fasc. 4, Bruxelles, 1906, pages 313-314.
- Սարուխան Առաքէլ, Հոլլանդան և հայերը ԺԶ-ԺԹ դարերում, Վիեննա (Ազգային մատենադարան, ՃԺԴ), 1926։
- Թումանյան Բ., Հայկական նորահայտ աստղագիտական գործիք, Ե., 1958։
- Թումանյան Բ., Հայ աստղագիտության պատմություն, հտ. 1, Եր., 1964։
- Թովմասյան Ա. Կ., Ֆիզիկայի հարցերի լուսաբանումը Մատթևոս և Ղուկաս Վանանդեցիների "Բնաբանութիւն իմաստասիրական կամ տարերաբանութիւն" գրքում.- Բնագիտության և տեխնիկայի պատմությունից. Գիտական աշխատությունների ժողովածու, 1964, №3. էջ 96-108։
- Խաչատրյան Մ. Մ., Հայ և ռուս քարտեզագրության կապերը XVII դարում.- «Պատմա-բանասիրական հանդես», 1966, № 2, էջ 155-164։
- C. Koeman, A World-Map in Armenian Printed at Amsterdam in 1695, - "Imago Mundi", Vol. 21, (1967), pp. 113–114.
- Rooy S. van, Oldest printed Armenian World Map appeared in Amsterdam in 1695, - "New Orient", Prague, 1968, Nº 1.
- Գրիգորյան Մ., Նոր նիւթեր և դիտողութիւններ հրատարակիչ Վանանդեցւոց մասին, Վիեննա, 1969։
- Хачатрян М., Карта мира Гукаса Ванандеци, - Вестник Ереванского Университета, 1971, Nº 1 (13), c. 187-192.
- Kéram Kévonian, Marchands arméniens au XVIIe siècle. A propos d'un livre arménien publié à Amsterdam en 1699, - Cahiers du Monde russe et soviétique, Vol. 16, No. 2 (Apr.-Jun., 1975), pp. 199–244.
- Միրզոյան Հ., XVII դարի հայ փիլիսոփայական մտքի քննական վերլուծություն, Երևան, 1983։
- Kévorkian R. H., Catalogue des «Incunables» arméniens (1511-1695) ou chronique de l’imprimerie arménienne, Genève, 1986.
- Ոսկանյան Ն., Կորկոտյան Ք., Սավալյան Ա., Հայ գիրքը 1512-1800 թթ., Երևան, 1988։
- Էլիզաբեթ Թաջիրյան, Հոլանդիա, - «Հայ գաղթաշխարհի պատմություն» (միջնադարից մինչև 1920-ական թթ.), հատոր երրորդ, ևրոպայի և Ամերիկայի հայ գաղութները, Երևան, ՀՀ ԳԱԱ Պատմության ինստիտուտ, 2013, էջ 140-172։ ISBN 978-99941-73-76-1
|
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 7, էջ 51)։ |