Ղազախա-թուրքմենական սահման

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից

Ղազախստան-Թուրքմենստան սահմանը 413 կմ երկարությամբ սահման է և ձգվում է Կասպից ծովից մինչև Ուզբեկստանի հետ եռակի սահմանը[1]։ Այն երկու պետությունների ամենակարճ միջազգային սահմանն է։

Քարտեզ, որը ցույց է տալիս Թուրքմենստանի Ղազախստանի հետ սահմանը հյուսիս-արևմուտքում

Նկարագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ցամաքային սահմանը սկսվում է Կասպից ծովի արևելյան ափից` թուրքմենական Գարաբոգազ քաղաքից հյուսիս, ապա կամարաձը անցնում է Գարաբոգազգյոլ (Կարա Բողազ Գյոլ) լճի շուրջը, անցնում է Ուստյուրտ սարահարթի մի քանի բլուրների վրայով և հասնում է Ուզբեկստանի հետ եռակի սահմանին։

Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

19-րդ դարում Ռուսաստանը նվաճեց Կենտրոնական Ասիան՝ բռնակցելով նախկինում անկախ Կոկանդի և Խիվայի խանությունները և Բուխարայի ամիրայությունը։ Այն բանից հետո, երբ կոմունիստները եկան իշխանության 1917 թվականին և ստեղծեցին Սովետական Միություն, որոշվեց Կենտրոնական Ասիան բաժանել էթնիկորեն հիմնված հանրապետությունների․ գործընթաց, որը հայտնի է որպես Ազգային տարածքային սահմանազատում (կամ ԱՏՍ)։ Սա համահունչ էր կոմունիստական տեսությանը, որ ազգայնականությունը անհրաժեշտ քայլ էր, ի վերջո, կոմունիստական հասարակություն տանելու ճանապարհին, և Իոսիֆ Ստալինը ազգին բնորոշում է որպես «պատմականորեն կայացած, մարդկանց կայուն համայնք, որը ձևավորվել է ընդհանուր լեզվի, տարածքի, տնտեսական կյանքի և հոգեբանական կերտվածքի հիման վրա, որոնք դրսևորվում են ընդհանուր մշակույթի մեջ» ։

ԱՏՍ-ն ոչ այլ ինչ էր, քան «բաժանիր և իշխիր» ցինիկ գաղափարախոսության արդյունք՝ Ստալինի կողմից միտումնավոր մաքիավելլիզմի դրսևորում, որի նպատակն էր պահպանել սովետական հեգեմոնիան տարածաշրջանում՝ իր բնակիչներին արհեստականորեն բաժանելով առանձին ժողովուրդների, և սահմանները միտումնավոր գծված էին, որպեսզի փոքրամասնությունները մնան յուրաքանչյուր երկրում[2]։ Թեև իսկապես խորհրդային իշխանությունները մտահոգված էին պանթուրքական ազգայնամոլության հնարավոր սպառնալիքով[3], ինչպես, օրինակ, 1920-ականների բասմաչական շարժումը, առաջնային աղբյուրների կողմից տեղեկացված ավելի մոտ վերլուծությունը ցույց է տալիս շատ ավելի նրբերանգ պատկեր, քան սովորաբար ներկայացվում է[4][5][6]։

ԽՍՀՄ-ը ուղղված է ստեղծել էթնիկապես միատարր հանրապետությունները, սակայն շատ տարածքներ էին էթնիկապես խառը (օրինակ, Ֆերգանայի հովիտը), և դրա պատճառով հաճախ դժվար էր «ճիշտ» էթնիկ պիտակ տալ որոշ ժողովուրդների (օրինակ, տաջիկ-ուզբեկական խառնածին սարտերը, կամ տարբեր թուրքմենական/ուզբեկական ցեղեր Ամուդարյա գետի երկայնքով)[7][8]։ Բացի այդ, ԱՏՍ-ն նպատակ ուներ նաև ստեղծել «կենսունակ» սուբյեկտներ, որոնցով հաշվի կառնվեն նաև տնտեսական, աշխարհագրական, գյուղատնտեսական և ենթակառուցվածքային հարցերը և հաճախակի շոշափելով էթնիկ ոլորտը[9][10]։ Այս հակասական նպատակները համազգային ազգայնական շրջանակներում հավասարակշռելու փորձը եղավ չափազանց դժվար և հաճախ անհնարին, ինչը հանգեցրեց հաճախ «ջարդված սահմանների», բազմակի անկլավների գծագրման և մեծ փոքրամասնությունների անխուսափելի ստեղծման, որոնք ապրել են «սխալ» հանրապետությունում։ Բացի այդ, խորհրդային իշխանությունները երբեք չէին նախատեսում, որ այդ սահմանները դառնային միջազգային սահմաններ, ինչպես այսօր։

Խորհրդային Կենտրոնական Ասիան 1922 թվականին՝ ազգային սահմանազատումից առաջ

Տարածքի ԱՏՍ-ն էթնիկական գծերի երկայնքով առաջարկվել էր դեռևս 1920 թվականից[11][12]։ Այդ ժամանակ Կենտրոնական Ասիան բաղկացած էր երկու ինքնավար Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություններից Ռուսաստանի ԽՖՍՀ-ի կազմում՝ Թուրքեստանի ԻԽՍՀ, որը ստեղծվել է 1918 թվականի ապրիլին և ընդգրկում էր ներկայիս հարավային Ղազախստանը, Ուզբեկստանը և Տաջիկստանը, ինչպես նաև Թուրքմենստանը, և մյուսը Ղրղըզական Ինքնավար Սովետական Սոցիալիստական Հանրապետությունն էր, որը ստեղծվել էր 1920 թվականի օգոստոսի 26-ին այն տարածքում, որը մոտավորապես համընկնում է այսօրվա Ղազախստանի հյուսիսային մասի հետ (այդ ժամանակ ղազախներին անվանում էին ղրղըզներ, իսկ ներկայիս ղրղըզները համարվում էին ղազախների ենթացեղ և անվանվում էին կարա-ղրղըզներ, այսինքն սև ղրղըզներ)։ Կային նաև Բուխարայի ամիրաության և Խիվայի խանության երկու առանձին իրավահաջորդ հանրապետություններ, որոնք 1920 թվականին Կարմիր բանակի կողմից գրավելուց հետո վերափոխվեցին Բուխարայի և Խորեզմի Ժողովրդական Խորհրդային Հանրապետությունների[13]։

1924 թվականի փետրվարի 25-ին ԽՄԿԿ Կենտրոնական Կոմիտեն հայտարարեց, որ այն կշարունակվի ԱՏՍ-ի գործընթացը Կենտրոնական Ասիայում[14][15]։ Գործընթացը պետք է վերահսկեր Կենտրոնական Ասիայի բյուրոյի հատուկ հանձնաժողովը, որի յուրաքանչյուր ենթահանձնաժողով յուրաքանչյուր երեքի համար, ինչը համարվել էր տարածաշրջանի հիմնական ազգություններ (ղազախներ, թուրքմեններ և ուզբեկներ), որոնց աշխատանքն այնուհետև չափազանց արագ անցավ[16][17][18][19][20]։ Նախնական ծրագրեր կային՝ հնարավոր է պահպանել Խորեզմի և Բուխարայի ԺԽԿ-ները, սակայն, ի վերջո, որոշվել է դրանք մասնատել 1924 թվականի ապրիլին[21]։

Թուրքմենստանի ստեղծումը խոչընդոտում էր թուրքմենական ազգության թույլ զգացողությանը, որոնցից շատերը նույնանում էին իրենց ցեղի հետ, քան ավելի լայն թուրքմենական ինքնությանը։ Այնուամենայնիվ, Թուրքմենստանի կոմունիստական վերնախավը մեծ ջանքեր գործադրեց միասնական Թուրքմենական ԽՍՀ ստեղծելու համար՝ հիմնվելով, այն փաստի վրա, որ շրջանը համեմատաբար միատարր էր[22]։ Ղազախների և թուրքմենների միջև հիմնական խնդիրը Մանգըշլակի շրջանն էր, որտեղ երկար տարիներ ապրել էին և՛ քոչվոր ղազախները, և՛ թուրքմենական յոմութ ցեղը, որի արդյունքում պարբերաբար բախումներ տեղի ունեցան[23][24]։ Որոշվեց այն ներառել տարածքը Ղազախստանի ԻԽՍՀ-ի (1936-ից Ղազախստանի ԽՍՀ) կազմում և այսօր այն կազմում է Ղազախստանի Մանգիստաույի մարզը։ Թուրքմենական ԽՍՀ-ն պաշտոնապես ստեղծվել է 1924 թվականին։

Ղազախստանի ԻԽՍՀ-ն 1938 թվականի ռուսական քարտեզի վրա, որտեղ ցույց է տալիս լճի հարավից սահմանը հատելը

Ղազախստանի և Թուրքմենստանի միջև սահմանն ի սկզբանե անցնում էր ուղիղ գծով դեպի արևմուտք Ուզբեկստանի հետ եռակի սահմանը՝ հատելով Գարաբոգազկյոլ (Կարա Բողազ Գյոլ) լիճը, այնուհետև լճի նեղ մուտքով անցնելով Կասպից ծով[25], կամ դրան զուգահեռ հարավային ափին՝ դրանով իսկ ամբողջ Ղազախստանին տալով ամբողջ լիճը (աղբյուրները տարբեր են. տես քարտեզները)։ 1932 թվականին խորհրդային իշխանությունները որոշեցին տեղափոխել սահմանը դեպի հյուսիս, որպեսզի ներառի ամբողջ լիճը Թուրքմենստանի ԽՍՀ կազմում` նպատակ ունենալով խթանել Թուրքմենստանի արդյունաբերական զարգացումը՝ հնարավորություն տալով նրանց շահագործել լճի հարուստ աղի հանքավայրերը[26]։

Սահմանը դարձավ միջազգային սահման 1991 թվականին՝ Խորհրդային Միության կազմալուծումից և նրա բաղկացուցիչ հանրապետությունների անկախությունից հետո։ 2000-2001 թվականներին Ղազախստանն ու Թուրքմենստանը սահմանի վերաբերյալ քննարկումներ են անցկացրել՝ 2001 թվականի հուլիսի 5-ին ստորագրվելով նախնական սահմանազատման պայմանագիրը[27]։ 2003-2005 ժամանակահատվածում սահմանը ամբողջությամբ գծագրվել է[27]։

2013 թվականին բացվեց նոր միջսահմանային երկաթուղի Թուրքմենստանի նախագահ Գուրբանգուլի Բերդիմուհամեդովի և Ղազախստանի նախագահ Նուրսուլթան Նազարբաևի կողմից[28][29]։

Սահմանին մոտ բնակավայրեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թուրքմենստան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Գարաբոգազ (նախկինում հայտնի էր որպես Բեքդաշ)

Սահմանային անցումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Ժանաոզեն (ՂԱԶ) - Գարաբոգազ (ԹՈՒՐ) (ավտոճանապարհ)
  • Բոլաշակ (ՂԱԶ) - Սերխետյական (ԹՈՒՐ) (երկաթուղի)

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ CIA World Factbook - Turkmenistan, 2018 թ․ սեպտեմբերի 9, Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ հունիսի 12-ին, Վերցված է 2020 թ․ ապրիլի 26-ին
  2. ↑ The charge is so common as to have become almost the conventional wisdom within mainstream journalistic coverage of Central Asia, with Stalin himself often the one drawing the borders, see for example Stourton, E. in The Guardian, 2010 Kyrgyzstan: Stalin's deadly legacy https://www.theguardian.com/commentisfree/2010/jun/20/kyrgyzstan-stalins-deadly-legacy; Zeihan, P. for Stratfor, 2010 The Kyrgyzstan Crisis and the Russian Dilemma https://worldview.stratfor.com/article/kyrgyzstan-crisis-and-russian-dilemma; The Economist, 2010 Kyrgyzstan - Stalin's Harvest https://www.economist.com/briefing/2010/06/17/stalins-harvest?story_id=16377083; Pillalamarri, A in the Diplomat, 2016, The Tajik Tragedy of Uzbekistan https://thediplomat.com/2016/09/the-tajik-tragedy-of-uzbekistan/; Rashid, A in the New York Review of Books, 2010, Tajikistan - the Next Jihadi Stronghold? https://www.nybooks.com/daily/2010/11/29/tajikistan-next-jihadi-stronghold; Schreck, C. in The National, 2010, Stalin at core of Kyrgyzstan carnage, https://www.thenational.ae/world/asia/stalin-at-core-of-kyrgyzstan-carnage-1.548241
  3. ↑ Bergne, Paul (2007) The Birth of Tajikistan: National Identity and the Origins of the Republic, IB Taurus & Co Ltd, pg. 39-40
  4. ↑ Haugen, Arne (2003) The Establishment of National Republics in Central Asia, Palgrave Macmillan, pgs. 24-5, 182-3
  5. ↑ Khalid, Adeeb (2015) Making Uzbekistan: Nation, Empire, and Revolution in the Early USSR, Cornell University Press, pg. 13
  6. ↑ Edgar, Adrienne Lynn (2004) Tribal Nation: The Making Of Soviet Turkmenistan, Princeton University Press, pg. 46
  7. ↑ Bergne, Paul (2007) The Birth of Tajikistan: National Identity and the Origins of the Republic, IB Taurus & Co Ltd, pg. 44-5
  8. ↑ Edgar, Adrienne Lynn (2004) Tribal Nation: The Making Of Soviet Turkmenistan, Princeton University Press, pg. 47
  9. ↑ Bergne, Paul (2007) The Birth of Tajikistan: National Identity and the Origins of the Republic, IB Taurus & Co Ltd, pg. 43-4
  10. ↑ Starr, S. Frederick (ed.) (2011) Ferghana Valley – the Heart of Central Asia Routledge, pg. 112
  11. ↑ Bergne, Paul (2007) The Birth of Tajikistan: National Identity and the Origins of the Republic, IB Taurus & Co Ltd, pg. 40-1
  12. ↑ Starr, S. Frederick (ed.) (2011) Ferghana Valley – the Heart of Central Asia Routledge, pg. 105
  13. ↑ Bergne, Paul (2007) The Birth of Tajikistan: National Identity and the Origins of the Republic, IB Taurus & Co Ltd, pg. 39
  14. ↑ Edgar, Adrienne Lynn (2004) Tribal Nation: The Making Of Soviet Turkmenistan, Princeton University Press, pg. 55
  15. ↑ Bergne, Paul (2007) The Birth of Tajikistan: National Identity and the Origins of the Republic, IB Taurus & Co Ltd, pg. 42
  16. ↑ Edgar, Adrienne Lynn (2004) Tribal Nation: The Making Of Soviet Turkmenistan, Princeton University Press, pg. 54
  17. ↑ Edgar, Adrienne Lynn (2004) Tribal Nation: The Making Of Soviet Turkmenistan, Princeton University Press, pgs. 52-3
  18. ↑ Bergne, Paul (2007) The Birth of Tajikistan: National Identity and the Origins of the Republic, IB Taurus & Co Ltd, pg. 92
  19. ↑ Starr, S. Frederick (ed.) (2011) Ferghana Valley – the Heart of Central Asia Routledge, pg. 106
  20. ↑ Khalid, Adeeb (2015) Making Uzbekistan: Nation, Empire, and Revolution in the Early USSR, Cornell University Press, pg. 271-2
  21. ↑ Edgar, Adrienne Lynn (2004) Tribal Nation: The Making Of Soviet Turkmenistan, Princeton University Press, pgs. 56-8
  22. ↑ Edgar, Adrienne Lynn (2004) Tribal Nation: The Making Of Soviet Turkmenistan, Princeton University Press, pgs. 49-51
  23. ↑ Haugen, Arne (2003) The Establishment of National Republics in Central Asia, Palgrave Macmillan, pg. 95
  24. ↑ Edgar, Adrienne Lynn (2004) Tribal Nation: The Making Of Soviet Turkmenistan, Princeton University Press, pg. 60
  25. ↑ Turkmenistan SSR from 1928, 1928, Վերցված է 2018 թ․ հոկտեմբերի 30-ին
  26. ↑ Trofimov, Dmitriy (2002), Ethnic/Territorial and Border Problems in Central Asia, Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ հունիսի 4-ին, Վերցված է 2018 թ․ հոկտեմբերի 28-ին
  27. ↑ 27,0 27,1 Kazakhstan MFA - Delimitation and Demarcation of State Border, Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 12-ին
  28. ↑ The Astana Times - Kazakhstan, Turkmenistan Presidents Open New Railroad Crossing, 2013 թ․ մայիսի 15, Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 12-ին
  29. ↑ Presidents open Kazakhstan to Turkmenistan rail link, 2013 թ․ մայիսի 13, Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 12-ին
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Ղազախա-թուրքմենական_սահման&oldid=9546372» էջից